Opracował: Franz Aufmann
W okresie międzywojennym nie stosowano jednolitego nazewnictwa dla polskich kopuł, co pokutuje do dnia dzisiejszego. W korespondencji lub dokumentacji rysunkowej, pojawiały się określenia „klosz” (Fot. 01), „dzwon pancerny”, „kopułka”, czy „wieżyczka”. Stosowanie w dokumentach oficjalnych określeń typu „kopuła obserwacyjna wg. Instrukcji Fort. 15-1936” było wyjątkowo rzadkie. Do ciekawych dokumentów należy pismo L.1256/I.S./Srud. 38/tjn. Inspektora Saperów gen. bryg. Dąbkowskiego do gen. Kutrzeby z dnia 27.06.1938 roku [01].
SZTAB GŁÓWNY
INSPEKTOR SAPERÓW
L.1256/I.S./Stud. 38/tjn.
Warszawa 27 CZER 1938
Kopułki panc. dla c.k.m.
– zastępcze –
PAN GENERAŁ DO PRAC PRZY G.I.S.Z.
GEN. BRYG. KUTRZBA
w miejscu
W odpowiedzi na pismo Pana Generała L.dz. 388/tjn. 38 prze-
syłam w załączeniu wyciągi z prób ostrzeliwania kopułek pan-
cernych dla c.k.m. zastępczych, przeprowadzonych komisyjnie
w dniach 24, 25.1X.i 9.X.1934 r. oraz w dniu 22.03.1938.
Jak z tych prób wynika kopułka opisana w Instr. Fort. 47-1935
odpowiada swemu zadaniu – jest lekka, łatwa w transporcie i
w montażu, wytrzymuje trafienie pocisków c.k.m., odłamki gra-
natów a nawet pojedyncze pociski 75 mm.
Do kopułki tej może być wmontowany c.k.m. wz. 30 i r.k.m.
wz. 28.
Cena takiej kopułki z blachy stalowej A 45, tłoczonej
grubości 30 mm, z podstawą do c.k.m. wynosi wg ostatnich ofert
z lipca 1937 r. ok. 2.500 zł. przy zamówieniu 100 szt.
Obecnie jest w opracowaniu kopułka, której górna część
/narażona/ jest ze stali lanej, o grubości 60 mm. Koszt takiej
kopułki będzie jednak wyższy, a ponadto kopułka ta będzie zna-
cznie cięższa, ponieważ górna część tylko tej kopułki ważyć
będzie ok. 1000 kg, t.j. tyle ile waży cała kopułka wg. Instr. Fort.
47-1935
Inspektor Saperów
Dąbkowski
Gen. bryg
W piśmie zatytułowanym „Kopułki ppac. dla ckm. – zastępcze, gen Dąbkowski z 27 czerwca 1938 roku przedstawia informację o dwóch kopułach dla ciężkiego karabinu maszynowego, które poddano próbnemu ostrzałowi.Pierwsza z nich została wykonana z tłoczonej blachy A 45 o grubości 30 mm. Odpowiada wymaganiom instrukcji Fort 47-1935. Z wyjątkowo lakonicznego pisma dowiadujemy się o pracach nad kolejną kopułą o korpusie odlewanym o grubości ścinki 60 mm.
Dodatkowe informacje na temat wspomnianych kopuł pojawiły się w sprawozdaniach z próbnych strzelań, o których wspomina gen. Dąbkowski. W dniach 24,25.IX.i 9.X.1934 roku na poligonie w Rembertowie przeprowadzono strzelania do tak zwanych „schronów przewoźnych” [01]. Wśród trzech konstrukcji zaistniał tylko jeden prototyp kopuły – schronu przewoźnego według opracowania Wydziału Fortyfikacyjnego Departamentu Budownictwa Ministerstwa Spraw Wojskowych pod dowództwem ppłk Józefa Siłakowskiego. Prototyp pancerza został wykonany z blachy o grubości o 25 mm ze stali węglowej A-45. Składał się z trzech części o konstrukcji spawanej do montażu za pomocą śrub. Grubość zastosowanej blachy dla kolejnych egzemplarzy miała wynosić 30 mm.
Kolejne próbne strzelania, o których wspomina gen. Dąbkowski, prowadzone są 22 marca 1938 roku w Forcie XVIb w Modlinie. Zgodnie z określeniami zawartymi w sprawozdaniu ostrzałowi zostały poddane kopuły zastępcze i blachy pancerne. Pierwsza z kopuł zastępczych została wykonana z tłoczonej blachy ze stali węglowej A-45 o grubości 30 mm. Druga kopuła, odlana w Hucie Zygmunt ze staliwa chromoniklowego, posiadała grubość pancerza równą 60 mm [02]. Obie kopuły osadzono obok siebie na tej samej wysokości w żelbetonowej ścianie. Trzecim celem była płyta pancerna o grubości 40 mm [03].
Badaczom historii polskich fortyfikacji stałych znana jest koncepcja z 1937 roku o lekkich kopułach dla ckm. Kopuły te, wykonane z tłoczonej blachy węglowej, miały być osadzone w stropach schronów, wznoszonych w pasie działania Armii Baranowicze. Zaistniała wtedy propozycja gen. Piskora, aby cześć górną kopuły ze stali tłoczonej A 45, narażoną na bezpośredni ostrzał, wykonywać ze stali stopowej o powiększonej zawartości chromu [04].
Podsumowanie
Gen. Dąbkowski określa kopułę, którą cechą charakterystyczną była konstrukcja ze stali węglowej o grubości 30 mm, jako „zastępczą”. Odpowiada ona wymaganiom prototypu kopuły określanej jako „kopuły – schronu przewoźnego” lub „schronu przenośnego na c.k.m” z 1934 roku. Ma jednocześnie spełniać ogólne wytyczne, określone w Instrukcji Fort. 47-1935. W roku 1937 przewiduje się zastosowanie kopuł „zastępczych”, w nowo wznoszonych schronach w pasie działania Armii Baranowicze.
Druga z kopuł, o której wspomina gen Dąbkowski, posiada pancerz grubości 60 mm. Odlewana była ze staliwa chromoniklowego. Parametrami odpowiada kopule obserwacyjno-bojowej, produkowanej przez Huty Zygmunt [05].
[01] – przebieg próbnego strzelania opisano w opracowaniu Kopuła przewoźna – mobilny pancerz dla stanowiska ckm
[02] – Ćwiczenia doświadczalne – ostrzał obiektów i elementów pancernych. Część I.
[03] – W procesie produkcji płyta została poddana procesowi nawęglania i hartowania (cementowanie – nazwa historyczna). Dzięki zastosowanemu procesowi obróbki cieplno-chemicznej uzyskiwano twardszą powierzchnię zewnętrzną płyty, która zwiększała odporność na przebicie rdzeniowym pociskiem przeciwpancernym. Twardość płyty malała w funkcji odległości od nawęglonej zewnętrznej powierzchni. Zachowano tylną – plastyczną część płyty, która miała przeciwdziałać powstawaniu odprysków pancerza podczas uderzeń pocisków.
[04] – CAW 302.4.4215 – pismo gen. dyw. Piskora do Inspektora Saperów z 25.07.1937 r.
[05] – więcej w opracowaniu Obserwacyjno-bojowa kopuła Huty „Zygmunt” – test stanowiska bojowego (1938)
[nowelizacja 16.11.2023]