Część I
Opracował: Franz Aufmann
Każde stanowisko ogniowe fortyfikacji stałej posiadało przydzielone zadania ogniowe. Zadania ogniowe określane były już na etapie powstawania planu taktyczno-fortyfikacyjnego dla danego obszaru. Plan taktyczno-fortyfikacyjny [01] obejmował sprawy związane z projektowaniem, budową fortyfikacji, rozbudową infrastruktury wewnątrz pozycji oraz określał zakres zniszczeń. Definiował zadania związane z zabezpieczeniem tajności prawdziwych i pozorowanych robót.
W planie taktyczno- fortyfikacyjnym linię obrony dzielono na odcinki. Wyróżniano odcinki wymagające fortyfikacji stałej lub rozbudowy szkieletowej oraz odcinki nie przewidziane do rozbudowy w okresie pokoju. Planowano rozmieszczenie sił obrony i warianty ich użycia. W przypadku poleskich fortyfikacji należy zwrócić uwagę na wyjątkowo dobrze planowane wykorzystanie naturalnych przeszkód lub ich celowe dostosowanie do potrzeb obrony. W tak przewidzianych uwarunkowaniach terenowych określano optymalne położenie schronów bojowych wraz z sektorami ostrzału dla każdego stanowiska ogniowego, schronów dowodzenia, ukrycia dla odwodów oraz stanowisk obserwacyjnych. Informacje dotyczące obiektów obronnych były wyszczególnione w dokumencie „Warunki wykonawcze”. Dokument ten potocznie nazywano „Karnetem”. Karnet był podstawą do zaprojektowania konstrukcji schronu. Schron bojowy otrzymywał zadania ogniowe w ramach obrony w wyznaczonym rejonie.
Zasadnicze zadania ogniowe schronów broni maszynowej, dla schronów projektowanych w 1936 roku, obejmowały wykonanie płaskich zapór ogniowych, powiązanych z sąsiednimi obiektami. Pomocnicze zadania ogniowe dotyczyły ogni ryglowych i zapór tyłowych w przypadku wdarcia się nieprzyjaciela w ugrupowanie obronne. Zadania ogniowe miały być realizowane przez określone w karnecie uzbrojenie. Dla każdej broni przewidziano niezbędny zapas amunicji do wykonania zadań obronnych w ciągu 10 dni.
Stanowiska ogniowe broni maszynowej umieszczono za strzelnicami ściennymi lub w kopułach pancernych. Otrzymały regulaminową obsadę w zależności od obsługiwanej broni. Każda obsada stanowiska bojowego wchodziła w skład załogi schronu. Dla załogi schronu przewidziano pomieszczenia socjalne oraz zapewniono obronę przeciwgazową. Karnet określał wyposażenie schronu oraz jego zaopatrzenie w środki żywnościowych.
Zadania ogniowe schronu bojowego na broń maszynową
W zbiorach Centralnego Archiwum Wojskowego zachowała się część dokumentów dotyczących budowy obiektów fortyfikacji stałej odcinka „Sarny” w pasie działania Armii „Polesie”. W niniejszym opracowaniu zadania ogniowe zostaną przedstawione na przykładzie schronu 3 o później nadanym kryptonimie „Ozon”. Schron wzniesiono w 1937 roku w rejonie „Kamienne” sektora „Tynne” a pododcinka „Czudel”. Na rysunku (Rys. 01), prezentującym wycinek mapy z planu taktyczno-fortyfikacyjnego odcinka „Sarny”, został oznaczony jako obiekt o numerze 3. W części północnej znajduje się 5 schronów rejonu „Kamienne”. Część południowa, obejmująca również 5 obiektów, wchodziła w skład rejonu „Łącznikowy”.
Broń maszynową umieszczono na podstawach fortecznych za strzelnicami do ognia bocznego. Kierunki ognia, określone w karnecie, prezentuje plan ogni (Rys. 02). Ciężki karabin maszynowy, umieszczony:
– w strzelnicy I, wykonuje zaporę płaską pierwszej linii przed schron nr 4,
– w strzelnicy II, wykonuje zaporę płaską pierwszej linii przed schron numer 1 rejonu „Łącznikowy”,
– w strzelnicy III i IV, wykonuje zaporę płaską pierwszej linii przed schron numer 2,
– w strzelnicy V, wykonuje zaporę ryglową na bok schronu dowodzenia rejonu nr 5.
Zapory płaskie wykonywano ze strzelnic do ognia bocznego dla ciężkich karabinów maszynowych przed linię przeszkód. W tym obszarze natarcie nieprzyjaciela powinno być być załamane. Obszar ten znajduje się 500 – 600 metrów od strzelnicy, czyli w odległości najskuteczniejszego oddziaływania ckm. W kierunkach głównych zadań ogniowych dawane są przeważnie płaskie zapory ogniowe z dwóch strzelnic do ognia bocznego (strzelnica I i II oraz III i IV). W kierunkach drugorzędnych wykonywano zaporę ryglową z pojedynczej strzelnicy (strzelnica V). Służyła do obrony zapola obiektu wewnątrz pozycji obronnej na wypadek wdarcia się nieprzyjaciela w ugrupowanie obronne.
W karnecie określono rzędne strzelnic broni maszynowej. Dla potrzeb niniejszego opracowania zostanie podane położenie strzelnicy nad poziomem posadzki (rzędna 156,20 m). Stanowiska bojowe w strzelnicach I i II obsługiwane były w dogodnej stojącej pozycji. Osie strzelnic położone są na wysokości 1,30 m nad poziomem posadzki. Stanowiska w strzelnicach III, IV i V obsługiwane były w pozycji klęczącej, gdyż osie strzelnic znajdują się 0,80 m nad poziomem posadzki. Różnice w położeniu strzelnic prezentuje zdjęcie 02.
Ręczny karabin maszynowy w kopule obserwacyjno-bojowej prowadził bezpośrednią i wszechstronną obronę schronu, wejścia i zapola schronu w kierunku zachodnim.
Uzbrojenie
W planie taktyczno – fortyfikacyjnym przewidziano o wykonania zadań ogniowych w schronie o pięciu strzelnicach broni maszynowej zastosowanie dwóch ciężkich karabinów maszynowych. Każda ze strzelnic I-V została wyposażona w podstawę forteczną, co umożliwiało szybkie przenoszenie broni między strzelnicami. Uzbrojenie schronu uzupełniał jeden ręczny karabin maszynowy, ustawiony w kopule obserwacyjno-bojowej lub w jednej ze strzelnic obrony wejścia lub zapola.
Zaopatrzenie w amunicję
Zapas amunicji na pełny stan uzbrojenia i załóg obiektów wynosił 20 jednostek ogniowych. Zgodnie z planem taktyczno-fortyfikacyjnym w magazynie schronu powinien być zdeponowany zapas nienaruszalny amunicji w wysokości 10 jednostek ogniowych [03], z czego 2 jednostki ogniowe przy stanowiskach bojowych. Do składowania zataśmowanej amunicji przy stanowiskach bojowych ckm służyły nisze amunicyjne.
Pozostały zapas amunicji 10 jednostek ognia powinien znajdować się w schronach amunicyjnych pododcinka i odcinka obrony. Jednostka ognia dla ciężkiego karabinu maszynowego wynosiła – 2000 naboi, dla ręcznego karabinu maszynowego – 500 naboi a dla karabinu – 30 naboi.
Zaopatrzenie schronów bojowych broni maszynowej państw ościennych zasadniczo nie odbiegało od polskich wymagań. Dla jednego stanowiska ciężkiego karabinu maszynowego sMG 08 na podstawie fortecznej w niemieckich schronach broni maszynowej fortyfikacji stałej [04] przewidziano w 1939 roku 40 500 naboi. Przestrzeń niezbędna do składowania takiego zapasu amunicji była określana na 4 metry sześcienne. W przypadku braku możliwości składowania takiej ilości amunicji w schronie z powodu ograniczonego metrażu dla starszych schronów lub warunków składowania (np. wilgoć) przewidziano inne obiekty do magazynowania z czasem dostawy nie większym niż 6 godzin.
Obsada schronu
Do wykonania zadań przeznaczono trzech podoficerów i dziesięciu szeregowych. Dowódcą obiektu zostawał jeden z podoficerów. Pozostali dwaj pełnili obowiązki karabinowych. Do obsługi ciężkiego karabinu maszynowego przeznaczono 3 szeregowych. Dwóch żołnierzy obsługiwało ręczny karabin maszynowy. W skład załogi wchodził kucharz. Załogę uzupełniał telefonista.
Zadania ogniowe schronu broni maszynowej – Podwójne strzelnice
Część II
Zastosowanie dwóch strzelnic do wykonania zadań ogniowych w głównych kierunkach było rozwiązaniem uznanym, często wykorzystywanym dla różnych wariantów uzbrojenia i konfiguracji osi strzelnic.
Standardem w obiektach „Linii Maginot” były dwie strzelnice o równoległych osiach dla przeciwpancernej (Fot. 07) i maszynowej. Jedna ze strzelnic (z reguły zewnętrzna) przeznaczona była dla stanowiska broni maszynowej. Umieszczono w niej dwa sprzężone 7,5 mm karabiny maszynowe MAC 31 F (Jumelage de Mitrailleuses modèle 1931F) na podstawie fortecznej. W drugiej ze strzelnic osadzano zamiennie forteczną armatę przeciwpancerną lub kolejne dwa sprzężone 7,5 mm karabiny maszynowe MAC 31 F na podstawie fortecznej. Niedogodnością tego rozwiązania był otwarty, niczym niezabezpieczony otwór strzelnicy przy zmianie uzbrojenia. Z karabinów maszynowych MAC 31 F prowadzono krótkimi seriami naprzemienny ogień ze względu na zastosowanie szybko niewymiennej lufy chłodzonej powietrzem. Francuskie rozwiązanie, pochodzące z początku lat trzydziestych zeszłego wieku, zostało zmodyfikowane przez sowieckich konstruktorów. W obiektach pasa umocnień z lat 1940-41, popularnie nazywanych „Linią Mołotowa”, można jeszcze zastać pancerze dla stanowisk armaty przeciwpancernej sprzężonej z ciężkim karabinem maszynowym (stanowisko DOT-4) oraz pancerze dla stanowisk broni maszynowej (stanowisko NPS-3) (Fot. 09). Zastosowane pancerze gwarantowały skuteczne prowadzenia ognia w sektorze 600 oraz zachowanie gazoszczelności izb bojowych.
W warunkach wykonawczych schronów, które były projektowane w 1936 roku dla odcinka obrony „Sarny” na Polesiu, przewidziano zastosowanie dwóch strzelnic broni maszynowej prowadzących ogień w tym samym kierunku. Podniesiono w ten sposób wartość taktyczną schronu bojowego o 50% przy szacowanym wzroście kosztu budowy o 15%. Druga strzelnica nie powodowała zwiększenia uzbrojenia i liczebności załogi.
W poleskich schronach broni maszynowej stosowano zasadę przenoszenia ciężkiego karabinu maszynowego pomiędzy strzelnicami w zależności od potrzeb obronnych [05]. W materiałach źródłowych określano ten zabieg jako „manewr sprzętem ogniowym”. Oznaczało to, że ciężki karabin maszynowy, ustawiony w strzelnicy w kierunku uznanym przez dowódcę obiektu za niezagrożony w danej sytuacji, mógł być przeniesiony do wybranej strzelnicy, z której miał wspierać obronę pozycji. W celu przyśpieszenia wykonania tej czynności, każda ze strzelnic broni maszynowej otrzymywała podstawę forteczną. Przy projektowaniu konfiguracji położenia izb w schronie wymagano bezpośredniego połączenia izb bojowych w celu umożliwiania szybkiego manewru sprzętem ogniowym (Rys. 03).
Dla nowo wznoszonych schronów przewidziano jako podstawowe uzbrojenie 7,9 mm ciężkie karabiny maszynowe Maxim wz. 08. Były one wycofywane z jednostek polowych. Nie obciążały budżetu przeznaczonego na budowę umocnień.
Zastosowanie podwójnych strzelnic umożliwiało załodze racjonalne wykorzystanie uzbrojenia w głównych kierunkach obrony. W zależnie od uwarunkowań taktycznych podczas prowadzenia obrony, załoga mogła ześrodkować ogień broni maszynowej na najbardziej zagrożonym kierunku. W planach taktyczno-fortyfikacyjnych przewidziano możliwość wykonywania podwójnych strzelnic o osiach równoległych lub rozbieżnych. Stopień rozbieżności uzależniony był od przedzielonych zadań ogniowych. Współpracę ogniową sąsiadujących obiektów broni maszynowej ilustruje archiwalny rysunek 05.
Należy zwrócić uwagę na fakt, że podwójne strzelnice zapewniały ciągłość obrony. Przeprowadzenie skutecznej obrony utrudniają przerwy w prowadzeniu ognia. Spowodowane są one koniecznością wymiany taśmy lub likwidacją nieprzewidziany zacięć broni. W takich przypadkach dalsza obrona zagrożonego odcinka mogła być prowadzona z drugiej strzelnicy. Również w przypadku uszkodzenia jednej ze strzelnic lub zasłonięcia jej pola ostrzału spiętrzoną ziemią przez wybuchy ciężkich pocisków podczas ostrzału artyleryjskiego, nie występuje wymuszona konieczność zaniechania obrony.
Opisywany wcześniej schron nr 3 „Ozon”, zgodnie z planem ogni (Rys. 02), wyposażony został w strzelnice III i IV do ognia bocznego o równoległych osiach. Łączny sektor ostrzału z tych strzelnic wynosi 600. Kolejne dwie strzelnice, prowadzące ogień w kierunku odległego o 725 metrów schronu nr 4, otrzymały rozbieżne osie strzelnic. Rozbieżność osi strzelnic wynosiła 10 stopni (Rys. 06). Łączny sektor ostrzału z obu strzelnic zwiększono w ten sposób z 600 do 700, ale tylko jego pięćdziesięciostopniowy wycinek mógł być jednocześnie w zasięgu dwóch ciężkich karabinów maszynowych tego schronu.
Skuteczną obronę miał zapewnić wspólny manewr ogniowy z sąsiednim schronem nr 4. Obiekt został wzniesiony na przeciwległym brzegi rzeki Słucz. Nadano mu kryptonim „Obóz”. Zgodnie z planem ogni (Rys. 04), wykonywał główne zadania ogniowe z dwóch strzelnic III i IV oraz I i II. Płaskie zapory ogniowe ze strzelnic III i IV skierowane były na przedpole schronu nr 3. Obejmowały rzekę Słucz i jej prawy brzeg, który miał być w przyszłości przynależny do terenów zalewowych (Fot. 10). Obronę terenu pomiędzy schronami 3 i 4 uzupełniała strzelnica V, o osi rozbieżnej o 560 od osi strzelnic III i IV (Rys. 04). W ten sposób uzyskano łączny sektor ostrzału (bez martwych pól) równy 1160. Rysunek 06 prezentuje strefy wzajemnie nakładających się ogni ze strzelnic do ognia bocznego schronu nr 3 i nr 4. Schemat nie uwzględnia planu ogni z kopuły ckm, którą przewidziano dla schronu nr 4.
[01] – Istotnym punktem każdego planu taktyczno-fortyfikacyjnego był szacowany kosztorys rejonu obrony.
[02] – W wyniku końcowej analizy planu taktyczno-fortyfikacyjnego zmieniono lokalizację schronu bojowego 1. Został wzniesiony na wschodnim brzegu rzeki Słucz.
[03]- Podane dane potwierdzają informacje opublikowane na 140 stronie w „Denkschrift über die polnische Ladnesbefestigung” z inwentaryzacji amunicji w schronie nr 76 punktu oporu „Kochłowice” na Górnym Śląsku. Inwentaryzacja została przeprowadzona przez pracowników wydziału „Rozpoznania obcych fortyfikacji” (niem. Die Abteilung Auswertung fremder Landesbefestigungen) Sztabu Generalnego.
[04] – W niemieckiej fortyfikacji stałej istniało zróżnicowanie wielkości zapasu amunicji na stanowisko bojowe ckm. W przypadku schronów określanym mianem „Werk” przewidywano w 1939 roku zapas amunicji dla ckm sMG 08 na podstawie fortecznej w ilości 74 250 sztuk a w grupach warownych 209 250 naboi.
[05] – Ilość strzelnic dla ciężkich karabinów maszynowych w obiektach obronnych mogła być większa od ilości przewidzianego uzbrojenia.