Opracował: Franz Aufmann
Wyposażenie techniczne schronów
Zastosowanie silnika wysokoprężnego do napędu głównego wentylatora układu napowietrzania schronów, przewidywano już w polskich schronach bojowych budowanych od 1937 roku. Uznanym producentem jednostki napędowej, stosowanej w późniejszych latach w polskiej fortyfikacji, była brytyjska firma Blackstone & Company Limited, której zakłady mieściły się w miejscowości Stanford. Był to jednocylindrowy silnik typu DB3 pracujący w układzie pionowym. Posiadał moc 4,5 KM przy prędkości obrotowej wynoszącej n=900 Obr/min. Serię silników DB cechowała zwarta budowa a pionowy układ pracy minimalizował zajmowaną powierzchnię. Wyjątkowo prosta konstrukcja ułatwiała obsługę. Po każdych 200 godzin pracy należało wymienić olej smarujący, wyczyścić filtry i zawory oraz sprawdzać ich ustawienie. Silnik wysokoprężny DB3 produkowany był w latach 1935-1940. Ciekawostką może być fakt produkowania w tym samym okresie przez firmę Blackstone & Company Limited zestawu prądotwórczego, pracującego w układzie szeregowym.
Koncepcja wykorzystania silnika wysokoprężnego w schronach fortyfikacji stałej
Koncepcja wykorzystania silnika wysokoprężnego w schronach fortyfikacji stałej ulegała na przestrzeni kilku lat zmianom. Początkowo przyjęto zasadę, że jednostka napędowa za pomocą przekładni pasowej miała napędzać główny wentylator układu napowietrzającego. W jednym pomieszczeniu zaplecza technicznego schronu przewidziano ustawienie jednostki napędowej, głównego wentylatora układu napowietrzania oraz zestaw filtrów przeciwchemicznych, gwarantujący napowietrzanie schronu oczyszczonym powietrzem w przypadku ataku gazowego. W dziełach fortecznych na Górnym Śląsku zachowały się cokoły dla silnika. Posiadały wymiary 0,35 x 0,50 m x 0,15 m (wysokość). Cokoły wykonywano w procesie budowy monolitycznej bryły schronu. Pozostawiano w nich cztery cylindryczne otwory na kotwy mocujące silnik wysokoprężny. Wentylator układu napowietrzania schronu, mocowany był do odrębnego fundamentu. Napęd przekazywano za pomocą przekładni pasowej.
W okresie międzywojennym funkcjonowały Instrukcje Fort. Określały wymagania techniczne dotyczące budowli fortecznych jak i ich wyposażenia. Odpowiedzialnym za standaryzację dzieł fortecznych i za ich rozwój był Oddział IIIa Sztabu Generalnego (do 1932 roku jako Kierownictwo Fortyfikacji, a po jako Wydziału Fortyfikacyjnego w Departamencie Budownictwa MSWojsk.) ciągle pod tym samym kierownictwem ppłk Józefa Siłakowskiego. W Oddziale IIIa powstawały również opracowania studyjne [02]. Jedno z nich, zatwierdzone do użytku służbowego jako Instrukcja Forteczna (Instrukcja Fort.) dotyczyło dwuizbowego schronu z kopułą pancerną. Instrukcję opracowano w 1934 roku a została zatwierdzona do użytku w 1935 roku. Identyczne założenia dla układu wentylacji przyjmowano do 1936 roku a później ponownie wdrażano je po 1938 roku. Praktycznie dwuletnia przerwa w latach 1937-1938, wstrzymująca rozwój wentylacji w polskich obiektach fortecznych, spowodowana niezrealizowanym pomysłem wentylacji przez mjr Kazimierza Biesiekierskiego w schronach na Górnym Śląsku.
W dziełach budowanych w 1939 roku przyjęto zasadę, że jednostka napędowa miała współpracować z głównym wentylatorem i w uzasadnionych przypadkach z prądnicą prądu stałego. Napęd z silnika przekazywany był za pomocą przekładni pasowych. Jeden pas transmisyjny przeznaczony był dla wentylatora a drugi dla prądnicy. Energia elektryczna była niezbędna dla nowego wyposażenia schronów jakim były reflektory do oświetlenia sektorów ognia podczas walki w nocy. Takie rozwiązanie planowano zastosować w ciężkich schronach „Ośrodka oporu Jastarnia”. Nie zrezygnowano jednak ze standardowego rozwiązania jakim była wyrzutnia ładunków oświetlających, umieszczona przy każdej strzelnicy (więcej o oświetleniu pola walki >>).
Eksploatacja silnika
Silnik zasilano grawitacyjnie olejem napędowym z cylindrycznego zbiornika. Był on zamocowany na ścianie powyżej jednostki napędowej. Posiadał mechaniczny wskaźnik paliwa. Dno było pochyłe ze spadkiem w kierunku zaworu odcinającego dopływ paliwa do przewodu zasilającego. Pojemność zbiornika wynosiła 18 litrów. Paliwo uzupełniano po zdjęciu górnej metalowej pokrywy. Ewentualne zanieczyszczenia pozostawały na metalowej siatce, zamocowanej w górnej części zbiornika. Pojemność zbiornika zapewniała nieprzerwaną pracę silnika w zależności od obciążenia od 18 do 20 godzin. Układ zasilania nie wymagał regulacji. Pompa i wtryskiwacze firmy Bosch sterowane były mechanicznie. Możliwa była zmiana obrotów silnika podczas jego pracy.
Silnik wysokoprężny wymagał intensywnego chłodzenia. W tym celu w maszynowni umieszczono prostopadłościenny zbiornik na wodę o pojemności około 220 litrów. Optymalna praca silnika była zapewniona, gdy woda po opuszczeniu głowicy posiadała temperaturę rzędu 700-820 Celsjusza.
Gazy spalinowe miały być usuwane na zewnątrz schronu za pomocą rury, której wylot znajdował się w niszy zabezpieczonej stalową płytą.
Cokół dla silnika wysokoprężnego.
Ogólnodostępne schrony fortyfikacji stałej, wybudowane w okresie poprzedzającym działania wojenne 1939 roku, znajdują się w Nowogrodzie nad Narwią. Zgodnie z informacją mjr Józefa Arabskiego zastępcy kierownika Kierownictwa robót nr 20, schrony zostały przygotowane do walki, ale nie posiadały kompletnego wyposażenia. W jednym ze schronów zachował się w dobrym stanie cokół (Fot. 01 i 02) dla silnika wysokoprężnego i prądnicy prądu stałego. Na podwyższonej części cokołu mocowana była prądnica a na niższej jednostka napędowa. Konstrukcja cokołu nie jest standardowa. W tym konkretnym przypadku śruby do mocowania silnika i prądnicy umieszczono w kanałkach chronionych blachą stalową. Rozwiązanie konstrukcyjne tego typu gwarantowało łatwy montaż silnika i prądnicy. Zapewniało również regulację naciągu przekładni pasowej. Po lewej stronie cokołu, patrząc od strony silnika wysokoprężnego, zachowały się w posadzce schronu cztery kotwy do mocowania podstawy wentylatora.
Skrócona instrukcja obsługi silnika DB3
Dobrym i praktycznym zwyczajem firmy Blackstone było wyposażenie każdego wyprodukowanego silnika typu DB w skróconą wersję instrukcji obsługi. Umieszczano ją na metalowej tabliczce, zazwyczaj mocowanej poniżej tabliczki znamionowej. Zdjęcie Fot. 03 prezentuje jedyną zachowaną w Polsce skróconą instrukcję obsługi silnika DB3. Została wydobyta w 2015 roku przez Stowarzyszenie „Kaponiera – Przemyski Obszar Warowny” z Przemyśla przy inwentaryzacji dwukondygnacyjnego schronu na armatę przeciwpancerną i ckm do ognia jednobocznego (OPPK), położonego w pobliżu miejscowości Medyka.
UWAGA!
Przed uruchomieniem:
- Napełnić zbiorniki wodą, olejem i paliwem destylowanym.
- Sprawdzić pompkę i napełnienie przewodów paliwowych.
Uruchomienie:
- Przesunąć dźwignię pompki w górę po wykonaniu kilku ruchów wahadłowych.
- Podnieść czop ogranicznika skoku pompki. Wcisnąć czop dekompresora. Obrócić kilka razy prędko korbą.
- Zwolnić czop dekompresora.
Podczas pracy:
Uważać na spokojny i cichy bieg silnika, badać temperaturę wody ręką, w razie zauważenia błędów ruchu lub nadmiernego podniesienia się temperatury wody – silnik zatrzymać.
Zatrzymywanie:
- Podnieść rączkę pompki w górę.
- W zimę spuścić wodę zupełnie z silnika.
Konserwacja:
- Co 200 godzin ruchu zmieniać olej, czyścić filtry i zawory oraz sprawdzać ich nastawienie.
[01] – W schronach, wznoszonych w 1937 roku na terenie Górnego śląska, występowała rozbieżność wymiarowa pomiędzy rzeczywistym rozstawem otwór do mocowania silnika wysokoprężnego DB3 a rozstawem kotw w cokołach pod silnik.
[02] – Instrukcja Fort.12-1934. Schron dla 20 ludzi z dzwonem pancernym. Typ normalny. Ministerstwo Spraw Wojskowych. Wydział Fortyfikacji 10.04.1935 r.
Bibliografia:
- J. Dzik, F. Sobkowicz, Odkrywca Nr. 4 – 2016. Polskie wyposażenie w sowieckich schronach z lat 1940-1941.
- Katalog firmy Blackstone & Company Limited, Stanford
- С. А. Половнев, Железобетонные фортификационные сооружения Польши, Москва, 1941.