Opracował: Franz Aufmann
01. Projekt jednokondygnacyjnego schronu Regelbau Rote Nr. 514 do ognia bocznego na jeden ckm
W 1939 roku rozpoczęto prace na nową serią projektową [01] obiektów fortecznych, określaną symbolem „500”. Obiekty otrzymywały trzycyfrowe numery zaczynające się od „5”. Numer obiektu serii poprzedzany był symbolem „Rote” (niem. czerwony). Niniejsze opracowanie dotyczy jednokondygnacyjnego schronu do ognia bocznego na jeden ckm – Regelbau R 514 w klasie „B” (niem. Rote Nr. 514 M.G. Kasematte ohne Gruppe, eingeschossig in B). Załogę schronu stanowiło 6 żołnierzy.
Prace projektowe miały na celu optymalizację istniejących już rozwiązań jednokondygnacyjnych schronów na ckm oraz dostosowanie ich konstrukcji do budowy w „czasie wojny” pod względem zużycia surowców. Podstawowe uzbrojenie schronu, ciężki karabin maszynowy MG08 na podstawie fortecznej, umieszczono za 100 mm stalową płytą 7P7 (więcej >) z niegazoszczelną strzelnicą. Zachowano nowatorskie dla niemieckiej fortyfikacji rozwiązania konstrukcyjne zastosowane w serii projektowej „100”. W poprzednich latach płyta pancerna lub stalowa, chroniąca stanowisko bojowe ckm, była umieszczana standardowo na zewnętrznym licu ściany. W przypadku schronów serii „100” i „500” została cofnięta w głąb ściany w celu zminimalizowania możliwości bezpośredniego ostrzału. Zachowano również orylonu, zastosowany po raz pierwszy w serii projektowej „100”. Przedłużał on ścianę czołową przy strzelnicy broni maszynowej. Chronił przed skośnym ostrzałem od strony przedpola oraz zabezpieczał nisko położoną strzelnicę ckm przed zasypaniem.
Do minimum ograniczono kubaturę schronu. Przeprowadzono optymalizację położenia izb. Zredukowano powierzchnię pomieszczeń, ciągów komunikacyjnych oraz grubość ścian wewnętrznych, nie mających wpływu na obniżenie odporności obiektu na ostrzał. W nowo projektowanym schronie Rote Nr. 514 powierzchnię izby bojowej ograniczono do wymiarów 2,20 m x 2,50 m. Wyniki prac zestawiono na rysunku 02. Prezentuje on schemat pomieszczeń schronu Regelbau R 514 i jego odpowiednika z serii „100” – schron R 105 d (niem. Regelbau R 105 d mit Sehrohr ohne Flankierungsanlage).
Zgodnie z projektem schron uzyskał zewnętrzne żelbetowe ściany o grubości 2 metrów. Nie wprowadzono ekonomicznie uzasadnionej zasady zróżnicowania grubości ścian zewnętrznych [02]. Stropy wzmacniano standardowo stalowymi profilami dwuteowymi, między którymi rozłożono arkusze z blachy stalowej. Tego typu zabezpieczenie miało chronić załogę przed odpryskami betonu, powstającymi podczas bezpośredniego trafienia pocisku dużego kalibru w strop obiektu.
Do napowietrzania schronu zastosowano dwa standardowe urządzenia filtrowentylacyjne typu HES 1,2. Zgodnie z projektem umieszczono po jednym urządzeniu w pomieszczeniu załogi i izbie bojowej. Stanowisko obserwatora napowietrzane było pośrednio poprzez doprowadzenie powietrza z izby załogi.
Znamienną cechą nowo projektowanego schronu bojowego Regelbau Rote Nr. 514 jest brak wyjścia ewakuacyjnego umożliwiającego załodze bezpieczne opuszczenie schronu w przypadku zakleszczenia się wejściowych ciężkich drzwi gazoszczelnych 434P01.
Przyjęte założenia konstrukcyjne zostały zweryfikowane na przestrzeni jednego roku.
02. Jednokondygnacyjny schron Regelbau 514 do ognia bocznego na jeden ckm
Izba bojowa
Schrony Regelbau R 514, wznoszone na terenach Polski, zajętych po kampanii w 1939 roku przez III Rzeszę, otrzymały nową 200 mm płytę pancerną 78P9, chroniącą stanowisko ciężkiego karabinu maszynowego MG 34 na podstawie fortecznej. Uznano, że stalowa płyta 7P7 o grubości 100 mm nie spełnia już wymogów pola walki. Wejście do izby było zabezpieczone ciężkimi drzwiami 434P01.
Izba bojowa była napowietrzana za pomocą urządzenia filtrowentylacyjnego HES 1,2. Zastosowanie gazoszczelnej płyty wymusiło zmianę układu usuwania gazów prochowych z izby bojowej. W pierwotnym rozwiązaniu gazy prochowe usuwane były poprzez niegazoszczelną strzelnicę ckm w płycie 7P7. W przypadku osadzenia płyty pancernej 78P9 niezbędny był dodatkowy przewód usuwający zanieczyszczone gazami prochowymi powietrze na zewnątrz schronu. Poprowadzono go niefortunnie poprzez izbę ze stanowiskiem obserwatora (Fot. 09) z wylotem tuż nad posadzką w korytarzu wejściowym (Fot. 15.). Wlot rury (Fot. 04.) zaopatrzono w zawór nadciśnieniowy o konstrukcji opracowanej przez firmę Dräger (więcej >>) z Bremy. Układ wentylacyjny izby bojowej sprawdzał się w przypadku zastosowania ciężkiego karabinu maszynowego MG 34. Okazał się jednak zbyt mało wydajny przy osadzeniu w lawecie fortecznej MG 42. Próba zastosowania urządzenia filtrowentylacyjnego o większej wydajności nie powiodła się. Izba bojowa o wysokości 1,90 metra nie pozwalała na zastosowanie urządzenia filtrowentylacyjnego HES o wydajności nominalnej 2,4 m3/min przy wykorzystaniu standardowego zestawu filtrów.
Stanowisko obserwatora
Stanowisko obserwatora do prowadzenia obserwacji okrężnej zostało wyposażone w peryskop SR 9 (niem. Sehrohr 9), umieszczony pionowo w stropie obiektu. Chroniony był przez pancerz, zamykany uchylną płytą (na poziomie zewnętrznej płaszczyzny stropu). Peryskop umieszczony był na statywie z mechanizmem opuszczania i podnoszenia. W przypadku ataku gazowego przewód pancerza uszczelniany był za pomocą składanego trzpienia zakończonego kauczukową uszczelką. Trzpień wprowadzano w otwór pancerza po wcześniejszym wysunięciu peryskopu.
Obserwator posiadał łączność za pomocą rur głosowych z izbą bojową i pomieszczeniem dla załogi (Fot. 09).
W pomieszczeniu znajdowała się strzelnica obrony wejścia. Schrony wznoszone od 1940 roku otrzymały dwa typy pancerzy. Stosowano płytę stalową 422P01 (niem. Stahlschartenplatte 422P01) z wykorzystaniem tylko strzelnicy lub typowy pancerz 48P8 (niem. Gewehrschartenverschluss 48P8, więcej >>).
Napowietrzanie stanowiska obserwatora umożliwiała rura doprowadzająca powietrze z izby załogi.
Izba załogi
Podstawowe wyposażenie izby załogi składało się z piętrowych prycz, podwieszanych szafek, stołu i składanych taboretów. Do ogrzewania pomieszczenia mógł być stosowany gazoszczelny piec z serii WT 80 (więcej >>).
Gazoszczelne drzwi 19P7 do pomieszczenia obserwatora i śluzy przeciwgazowej zapewniały hermetyczność izby. Niezbędną ilość powietrza dostarczało standardowe urządzenie filtrowentylacyjne HES o wydajności 1,2 m3/min. (podana wartość dotyczy wydajności z użyciem filtrów). Powietrze zasysane było przez dwie czerpnie, symetrycznie umieszczone na tylnej elewacji względem korytarza wejściowego (Fot. 12.). W przypadku zastosowania wentylatora do napowietrzania pomieszczeń bez konieczności filtrowania powietrza wydajność rosła do 1,8 m3/min. Urządzenie posiadało napęd ręczny lub elektryczny. W pomieszczeniu utrzymywane było stałe nadciśnienie. Szybką wymianę powietrza zapewniały dwa przewody z wlotami zabezpieczonymi zaworami nadciśnieniowymi. Pozwalały na przepływ powietrza tylko w jednym kierunku przy osiągnięciu w izbie określonego nadciśnienia. Pierwszy przewód dostarczał powietrze do izby obserwatora a drugi przesyłał powietrze bezpośrednio do śluzy przeciwgazowej w celu jej stałego przewietrzania.
Wejście do schronu
Korytarz wejściowy umieszczono w tylnej ścianie schronu. Wejście do korytarza chronione było drzwiami kratowymi 491P2. W osi korytarza umieszczono strzelnicę obrony bezpośredniej. Dla niej przewidziano w konstrukcji pierwotnej płytę stalową 422P01 (więcej >), zakładając wyłączne wykorzystanie strzelnicy dla broni ręcznej. Część schronów otrzymała pancerz strzelnicy 48P8.
Wejście z korytarza do pierwszego pomieszczenia schronu – śluzy przeciwgazowej chronione było dwudzielnymi, ciężkimi drzwiami gazoszczelnymi 434P01. Były cofnięte poza płaszczyznę boczną ściany korytarza w celu wyeliminowania bezpośredniego ostrzału od strony zapola. Śluza przeciwgazowa izolowana była od pomieszczenia dla załogi za pomocą lekkich gazoszczelnych drzwi 19P7.
Fot. 13 prezentuje niestandardowe rozwiązanie chroniące wejście do schronu Regelbau R 514. Ze względu na warunki terenowe zaprojektowano korytarz wejściowy ze schodami. Pancerz 1P7 zastosowano do wzmocnienia znacznie osłabionego stropu nad wejściem.
Wyjście ewakuacyjne
W pierwotnym projekcie schronu Regelbau R 514 nie uwzględniono wyjścia ewakuacyjnego. Umożliwiało ono załodze bezpieczne opuszczenie schronu w przypadku zaklinowania się pancernych drzwi wejściowych. Badania terenowe wykazały, że istnienie wyjścia ewakuacyjnego uzależnione było prawdopodobnie od doświadczenia kierownictwa zespołów wznoszących obiekty. Część schronów Regelbau 514 wybudowanych na Przedmościu Warszawy została wyposażona w wyjście ewakuacyjne. Również świetnie zachowany R 514 w pobliżu miejscowości Gościeradów, w porównaniu do większości wysadzonych schronów na Przedmościu Warszawy, posiada wyjście ewakuacyjne. Zostało umieszczone w osi śluzy przeciwgazowej. Poziomy korytarz ewakuacyjny posiadał wymiary 60 x 80 cm. Od strony śluzy przeciwgazowej, wyjście ewakuacyjne zamykano stalowymi drzwiczkami 410P9. Z drugiej strony posiadał zamknięcie w postaci dwóch rzędów stalowych kształtowników wsuwanych poziomo od góry w dwa pionowe kanały, wykonane w bocznych ścianach korytarza. Poziomy korytarz posiadał cienką murowaną ściankę wykonaną z jednego rzędu cegieł, ustawionego w płaszczyźnie elewacji. Szyb ewakuacyjny schronu z obsypem kamiennoziemnym powinien być wypełniony sypką glebą. U podstawy szybu powinno być wykonane odwodnienie, zabezpieczające przed zalewaniem schronu przez wodę z opadów atmosferycznych.
Na zakończenie niniejszego opracowania prezentuję jedno historyczne już zdjęcie schronu Regelbau R 514 z Dąbrowieckiej Góry (Przedmoście Warszawy). Schronem opiekuje się Stowarzyszenie na Rzecz Zabytków Fortyfikacji Pro Fortalicium – Koło Terenowe Przedmoście Warszawa. Zdjęcie, które zostały wykonane w 2006 roku, przedstawiają ówczesny stan obiektu.
[01] – „Richtlinie für die Bauformen der ständigen Landesbefestigung” z dnia 23.12.1938
[02] – W polskiej fortyfikacji stałej stosowano zróżnicowaną grubość ścian. Ściany czołowe, narażone na bezpośredni ostrzał od strony przedpola, uzyskiwały największą grubość. Ściany tylne, ostrzeliwane przez nieprzyjaciela bezpośrednim ogniem tylko w przypadku obejścia lub przełamania linii obrony posiadały obniżoną grubość.