Fot. 01. Tylna ściana schronu bojowego M6 z 1936 roku. (Odcinek „Sępólno Wielkie” Pozycji Pomorskiej).
Fot. 02. Miejsce składowania zdjętych z płyty grzewczej fajerek w schronie M6 z 1936 roku. (Odcinek „Sępólno Wielkie” Pozycji Pomorskiej).
Konstrukcję profesjonalnego pieca Wt80 [01], przeznaczonego do ogrzewania pomieszczeń obiektów fortyfikacji stałej przy zachowaniu warunku gazoszczelności, opracowano dopiero w 1937 roku. Uznanym producentem pieca była firma W. Ernst Haas & Sohn z siedzibą w miejscowości Sinn w Hesji. Podzespoły wykonywano w odlewni żeliwa „Neuhoffnungshütte”. Cechą charakterystyczną pieca, ze względu na wymagany warunek gazoszczelności, była jednolita płyta grzewcza (wersja pieca Wt80K) bez fajerk.
Fajerki stanowiły integralną część niegazoszczelnych pieców grzewczych, stosowanych do ogrzewania pomieszczeń fortecznych i posiłków dla załogi obiektów fortyfikacji stałej, wzniesionych przed 1937 rokiem. Standardowe fajerki wykonywano jako odlewy żeliwne w kształcie obręczy. Umieszczono je w płycie grzewczej w górnej części pieca. Środkowa fajerka posiadała otwór, aby można było uchwycić ją za pomocą pogrzebacza. Fajerki umożliwiały dopasowanie otworu w płycie grzewczej do wymiarów garnka, w celu ogrzewani go bezpośrednio przez palenisko pieca. Metoda ta pozwalała na bardziej efektywne podgrzanie lub przygotowanie gorącego wyżywienia załogi schronu
Podczas badań terenowych na odcinku „Sępolno Wielkie Pozycji Pomorskiej (niem. Groß Karzenburg) stwierdzono, że niektóre obiekty posiadają wyznaczone miejsce składowania zdjętych z pieca fajerek. Na ścianie w pobliżu pieca umieszczono zaczep na zdjęte fajerki. W celu wyeliminowania możliwości zabrudzenia na biało malowanej ściany przez fajerki pokryte sadzą, wykonano wokół zaczepu czarne koło. Oczywiście zaczep z czarnym kołem otrzymał odpowiedni napis eksploatacyjny „Für Ofenringe”.
Fot. 03. Boczna ściana schronu bojowego M6 z 1936 roku. (Odcinek „Sępólno Wielkie” Pozycji Pomorskiej) z oznaczonym miejscem do składowania fajerek pieca grzewczego. Pod stropem zawór przewodu kominowego.
Fot. 04. Rozmieszczenie elementów wentylacji grawitacyjnej na tylnej ścinie schronu schronu biernego z 1934 roku Pozycji Pomorskiej.
Zdjęcie prezentuje jedną ze ścian schronu biernego dla drużyny piechoty, wzniesionego na Pozycji Pomorskiej w 1934 roku. W tylnej ścianie schronu osadzono przewody wentylacyjne. Zwyczajowo zostały zabezpieczone zaworami [01], w tym wypadku nie ujętymi w katalogu konstrukcji typowych. Po lewej stronie znajduje się rura kominowa (niem. Ofenrohr). Po prawej stronie widoczne są dwa przewody wentylacyjne. Jeden z nich dostarcza powietrze do schronu a drugi umożliwia wypływ zanieczyszczonego powietrza (np. z większą zwartością dwutlenku węgla).
Analizę przepływu powietrza ułatwi nam piec grzewczy. Podczas ogrzewania pomieszczenia schronu powietrze rozpręża się i unosi się do góry (jako lżejsze). Wypływa górnym przewodem na zewnątrz schronu. W pomieszczeniu tworzy się podciśnienie, które powoduje zasysanie przez dolny przewód chłodniejszego powietrza (cięższego) z zewnątrz schronu. Istotne jest aby temperatura wewnątrz schronu była wyższa niż na zewnątrz [02]. Wentylacja grawitacyjna zaczyna pracować przy różnicy temperatur minimum 12 stopni. Efektywność wymiany powietrza określa ciąg grawitacyjny. Jest to objętość powietrza przepływająca przez przewód wentylacyjny w jednostce czasu.
Opis przewodów na ścianie schronu jest prawidłowy. Górny przewód odprowadza powietrze na zewnątrz. Opisany jest jako „Enlüftung”. Dolny przewód dostarcza powietrze do pomieszczenia w schronu. Opisany jest jako „Belüftung”.
Opis przewodów może ulec zmianie po zastosowaniu wymuszonego obrotu powietrza w schronie. Obieg powietrza wymusza filtro-wentylator HES (niem. Heeres-Einheits-Schutzlüfter). Na ścianie zachowały się kotwy do mocowania podstawy tego urządzenia. Rura, dostarczająca bezpośrednio powietrze do filtrowentylatora, podłączana była do wylotu górnego przewodu. Czyli następuje zmiana funkcji obu przewodów osadzonych w ścianie schronu.
Fot. 01. Schron bojowy II linii obrony w pobliżu miejscowości Nowogród nad Narwią.
Fot. 02. Zabezpieczenie wylotu przewodu odprowadzającego powietrze ze schronu, stosowane również na wlotach rur doprowadzających powietrze do pieca grzewczego.Fot. 03. Czerpnia powietrza nad poziomem gruntu na odcinku ściany chronionej okapem (Schron P 3 w Przyborowie).
Do ogrzewania pomieszczeń schronów bojowych w okresie międzywojennym wykorzystywano piece grzewcze. Polskim fortyfikatorom nie udało się dopracować konstrukcji pieca, który podobnie jak niemiecki piec WT 80 (więcej >) stałby się standardowym wyposażeniem obiektów fortecznych. Podstawowym problemem przy ogrzewaniu za pomocą pieców grzewczych gazoszczelnych pomieszczeń o małej kubaturze była konieczność zabezpieczenia niezbędnej ilości powietrza do potrzymania procesu spalania. W większości przypadków powietrze doprowadzano z zewnątrz schronu do komory spalania przy pomocy rury. Wlot rury umieszczano (były odstępstwa od tej zasady) na elewacji schronu. Mógł być chroniony, podobnie jak otwory przewodów odprowadzających powietrze ze schronu, przy pomocy stalowej perforowanej płyty z otworami zabezpieczonymi drucianą siatką (Fot. 02). W schronie P-3 w Przyborowie, wzniesionym w 1939 roku przez Kierownictwo Robót nr 10, wlot czerpni powietrza dla pieca grzewczego umieszczono tuż nad poziomem gruntu (Fot. 03) na ścianie chronionej okapem.
Inne rozwiązanie zastosowano w schronach wznoszonych w pobliżu miejscowości Nowogród nad Narwią przez Kierownictwo Robót Nr 18d. Zagięty ku dołowi przewód doprowadzający powietrze do komory spalania w piecu umieszczono w niszy (dalej czerni powietrza) (Fot. 04). Czerpnie te lokalizowano na tylnych ścianach schronu, mniej narażonych na bezpośredni ostrzał. Na zachowanej części ściany schronu „E” pierwszej linii obrony, czerpnię powietrza do zasilania pieca umiejscowiono tuż nad poziomem gruntu. W schronie „B”, przynależnym do drugiej linii obrony, niszę ta znalazła swoje miejsce na odcinku ściany chronionej okapem (Fot. 05).
Fot. 04. Czerpnia powietrza dla pieca w schronie pierwszej linii obrony w Nowogrodzie nad Narwią (schron „E”). Została umieszczona tuż nad poziomem gruntu.
Fot. 05. Nisza z zagiętym przewodem – czerpnia powietrza dla pieca w schronie drugiej linii obrony w Nowogrodzie nad Narwią (schron „E”). Nisza umieszczona na ścianie chronionej okapem.
Fot. 06. Nisza z zagiętym przewodem – czerpnia powietrza dla pieca w schronie drugiej linii obrony w Nowogrodzie nad Narwią (schron „B”).
Rys. 01. Gazoszczelny piec Wt 80 z nakładką (po lewej stronie) i Wt 80K (po prawej stronie) (źródło: NARA).
Rys. 02. Widok pieca Wt 80 z nakładką i jego przekrój [01].
Opis gazoszczelnego pieca Wt 80
Konstrukcję gazoszczelnego i odpornego na ciśnienie pieca, przeznaczonego do ogrzewania pomieszczeń obiektów fortyfikacji stałej, opracowano w 1937 roku. Producentem pieca była firma W. Ernst Haas & Sohn z siedzibą w miejscowości Sinn w Hesji. Piece produkowane były w odlewni żeliwa „Neuhoffnungshütte”.
Piec Wt 80 składa się z cylindrycznego żeliwnego korpusu (Rys. 2. – 1.). W jego dolnej części znajduje się podstawa (Rys. 2. – 2.), umożliwiająca mocowanie pieca za pomocą czterech kotw do betonowego cokołu. Górna część korpusu zakończona została kołnierzem (Rys. 2. – 9.) Do niego mocowano zaworu odcinający (Rys. 2. – 10.) wraz z przewodem odprowadzającym gazy spalinowe. W górnej części pieca znajduje się przestrzeń spalania. Od dołu ogranicza ją żeliwna ściana komory spalania (Rys. 2. – 5.) z rusztem (Rys. 2. – 4.). Elementy te ulegają zużyciu w procesie eksploatacji pieca. Dlatego też dolna żeliwna ściana komory spalania została zaprojektowana jako konstrukcja segmentowa. Umożliwia ona wymianę uszkodzonych lub zużytych segmentów po przez drzwiczki (Rys. 2. – 6.) pieca. Zalecano okresową kontrolę tych elementów. Części i podzespoły posiadały numerację, która ułatwiała wymianę (zamawianie) zużytych na nowe.
Uchylne w poziomie drzwiczki (Rys. 2. – 6.) na wsporniku (Rys. 2. – 7.) stanowią podzespół, wymieniany w komplecie. Drzwiczki (Rys. 2. – 6.) są dociskane za pomocą śruby z pokrętłem (Rys. 2. – 8.) do obudowy pieca. Pozwalają na całkowite odcięcie dopływu powietrza.
Podczas procesu ogrzewania, dolne drzwiczki są lekko dociśnięte do korpusu pieca, tak że pozostawiona szczelina pozwala na dopływ powietrza do komory spalania przez otwory w ruszcie.
W celu uzyskania podwyższonej wydajności cieplnej, w górnej części komory spalania umieszczono żeliwny kolektor (Rys. 2. – 9.). Bezpośrednio nad kolektorem mocowany był do kołnierza (Rys. 2. – 3.) zawór odcinający (Rys. 2. – 10.). Zastosowano go w celu możliwości szybkiego odcięcia wypływu gazów spalinowych z komory spalania. Z boku zaworu odcinającego mocowana była płytka ze skróconą instrukcją pieca. Podobnie jak kolektor, zawór odcinający w razie uszkodzenia podlegał szybkiej wymianie.
Gazoszczelny piec Wt 80, zaprojektowany początkowo wyłącznie do ogrzewania pomieszczeń, otrzymał dodatkową żeliwną półkę – nakładkę (w 1938 roku), obejmującą górną części pieca wokół podstawy zaworu odcinającego. Pozwalała ona podgrzewanie posiłków. Jej wielkość zapewniała ustawienie do czterech menażek. Rozmieszczone na obwodzie półki uchwyty umożliwiały zawieszenie następnych 5 sztuk. Dopiero kolejna wersja pieca, oznaczona jako Wt 80 K (niem. mit Kochplatte) z 1939 roku, została wyposażona w płytę grzewczą o średnicy 365 mm, ustawioną centralnie na piecu. W tym celu wylot gazów spalinowych z zamocowanym zaworem odcinającym umiejscowiono również w górnej części pieca, ale na cylindrycznej części korpusu (Rys. 01).
Fot. 01. Znak firmowy producenta pieca.Fot. 02. Widok pieca Wt 80K.Fot. 03. Zawór odcinający z tabliczką skróconej instrukcji obsługi.Fot. 04. Chwyt zaczepu zamknięcia drzwiczek pieca.
Obsługa pieca
Zasady użytkowania gazoszczelnego pieca Wt 80 K w obiektach fortyfikacji stałej regulowała instrukcja „Merkblatt über das Heizen der Öfen Wt 80K in Befestigungsanlagen”. Instrukcja obsługi powinna być zawieszona na ścianie w pobliżu pieca.
Rozpalanie pieca
Przed rozpaleniem ognia w piecu należało otworzyć zawór odcinający. Proces ogrzewania wymagał stałego dopływu powietrza do komory spalania. Ze względu na ograniczoną kubaturę pomieszczeń, nakazywano pozostawić uchylone drzwi lub strzelnice względnie uruchomić wentylator napowietrzający. Po usunięciu popiołu i żużlu, sprawdzeniu stanu uszczelek dolnych i górnych drzwiczek, można było umieścić w komorze spalania koks lub brykiety węgla drzewnego. Rozpalenie odbywało się przy pomocy drewna opałowego. Stosowanie paliw płynnych było zabronione.
Lista materiałów opałowych ograniczona była do określonych gatunków koksu (Brechkoks, Schwelkoks) lub w drugiej kolejności brykietów z węgla drzewnego. Materiał opałowy musiał podczas spalania wydzielać minimalną ilość dymu, który to umożliwiał nieprzyjacielowi lokalizację obiektów fortecznych. Jednocześnie stosowane materiały opałowe dobrano ze względu ilości sadzy i substancji smolistych powstających w procesie spalania. W zależności od stosowanego opału określono harmonogram czyszczenia przewodów kominowych. W przypadku stosowania koksu, czyszczenie komina należało przeprowadzić nie mniej niż raz na 6 miesięcy a dla brykietów z węgla drzewnego nie mniej niż raz w miesiącu.
Po rozpaleniu zamykano górne drzwiczki przez docisk za pomocą śruby z pokrętłem. Dolne drzwiczki należało mocno docisnąć do korpusu pieca a następnie po przez jeden obrót śruby dociskowej utworzyć szczelinę umożliwiającej dopływ powietrza do komory spalania przez otwory w ruszcie.
Obsługa podczas ogrzewania
Należy zapewnić dopływ świeżego powietrza. Drzwi lub strzelnice powinny być stale uchylone. Niezbędne jest również okresowe odwodnienie przewodu kominowego. W rurze (dolny przewód – 4) zbiera się woda powstała w wyniku skroplenia się pary wodnej. W zależności od stosowanego opału, odwodnienie należało przeprowadzać nawet minimum trzy razy dziennie.
W przypadku ostrzału lub ataku gazowego należy zamknąć uchylone drzwi lub strzelnice oraz uruchomić wentylator napowietrzający.
Wygaszanie pieca WT 80
Górne i dolne drzwiczki należy zamknąć przez ich silny docisk śrubami z pokrętłem do korpusu pieca. Odciąć wypływ gazów z komory spalania za pomocą zaworu odcinającego przy piecu i na przewodzie odprowadzającym.
Palenie w piecu jest zabronione przy braku ciągłej pracy wentylatora napowietrzającego w przypadku:
– udania się załogi na spoczynek,
– zamknięcia wszystkich drzwi i strzelnic (np. podczas ataku gazowego lub ostrzału nieprzyjaciela),
– prowadzenia ognia z pomieszczenia, w którym znajduje się piec.
Ogrzewanie w nocy
Nie prowadzi się ogrzewania w porze nocnej. Dozwolone jest tylko podczas wyjątkowych mrozów. Wtedy musi być zapewniona warta i zabezpieczony dopływ świeżego powietrza. W przypadku bólu głowy lub wystąpieniu nudności należy przeprowadzić kontrolę powietrza na zawartość CO. Warta, nadzorująca ogrzewanie w schronie, kontrolowana jest telefonicznie co najmniej raz na godzinę.
Skrócona instrukcja obsługi
Skrócona instrukcja obsługi pieca zamocowana była do bocznej powierzchni zaworu odcinającego.
Normalny tryb pracy
Zawór przy piecu i gazoszczelna zasuwa na końcu rury odprowadzającej gazy spalinowe jest otwarta. Górne drzwiczki pieca są dociśnięte za pomocą śruby z pokrętłem. Szybkość spalania regulowana jest przy pomocy docisku śruby zamykającej dolne drzwiczki.
Zabezpieczenie pieca w przypadku zagrożenia:
Należy mocno dokręcić śruby dociskowe obu drzwiczek. Zamknąć przewód zaworem odcinającym. Zamknąć przewód odprowadzający gazy spalinowe zasuwą w celu zapewnienia gazoszczelności schronu.
Po zakończeniu zagrożenia:
W pierwszej kolejności odblokować przewód odprowadzający gazy spalinowe przez otwarcie zasuwy gazoszczelnej. Zawór odcinający ustawić w płożenie „otwarte”. Poluzować śrubę zamykającą dolne drzwiczki.
Części zamienne
zamawiać zgodnie z numerem na częściach lub podzespołach.
Fot. 05. Skrócona instrukcja obsługi pieca, montowana do wspornika przy zaworze odcinającym.
Problem zatrucia tlenkiem węgla podczas ogrzewania pomieszczeń będzie tematem odrębnego opracowania.
[01] – W celu prezentacji zagadnienia wykorzystano jeden z rysunków pana Roberta Jurgi.
Serdeczne podziękowania dla
pana Pawła Pochockiego.
Fot. 01. Komin wraz z ocembrowanym szybem. (Schron R 105a z 1940 roku).
Fot. 02. Wejście do izby załogi w schronie R 105a z 1940 roku. Po prawej stronie dwie rury (jedna nad drugą) układu odprowadzania spalin z pieca.
Rys. 01. Rysunek podłączenia pieca (ogólnie) zgodnie z wykazem części znormalizowanych wyposażenia obiektów fortecznych (Norm- und Typenblätter für Machinnen und Maschinenteile zur Ausstattung von Befestigungsanlagen). – 1. przewód kominowy, – 2. izolacja termiczna, – 3. otwór zsypowy, – 4. rura odwadniająca, – 5. piec.
Odprowadzenie gazów spalinowych z pieca w schronie R 105a z 1940 roku
W schronie R 105a z 1940 roku zmieniono układ usuwania gazów spalinowych z pieca grzewczego. Wprowadzono piece o nowoczesnej konstrukcji, posiadające własny zawór odcinający. Do minimum ograniczono długość przewodów układu kominowego. Otwór zsypowy (Rys. 01. -3) umiejscowiono w ścianie bocznej, zabezpieczonej pionowym ocembrowanym szybem (Rys. 01). Ściana ta posiadała obsyp kamienno-ziemny.
Dwa rozwiązania szybów o różnym kształcie w przekroju normalnym, występujące w schronach R 105 z Pozycji Pisy (niem. Galindestellung), zostały zaprezentowane na zdjęciach Fot. 01. i Fot. 03.
Przy wejściu do izby załogi znajdują się dwa wyloty rur układu kominowego (Fot. 02.). Rura o średnicy 100 mm odprowadzająca gazy spalinowe z pieca podłączona była do górnego przewodu. Dolna rura o większej średnicy (Rys. 1. – 4.) zakończona została zaślepką z zaworem odwadniającym (zgodnie z zaleceniami). W praktyce stosowano znacznie prostsze rozwiązanie. W okrągłej płycie, zamykającej wylot dolnej rury w izbie załogi, wykonywano gwintowany otwór spustowy. Otwór zaślepiano po przez wkręcenie śruby z uszczelką. Nagrzewająca się część przewodu kominowego izolowana była warstwą waty szklanej (Rys. 1. -2.).
Pomieszczenia schronów miały ograniczoną kubaturę. Dlatego też, powietrze niezbędne do potrzymania procesu spalania w w dużych piecach grzewczych, doprowadzano za pomocą rury z zewnątrz schronu. Takie rozwiązanie zaistniało już w przypadku zastosowania pieca serii WT-100. Niezbędne podzespoły znajdują się w wykazie części znormalizowanych wyposażenia obiektów fortecznych. W schronie Regelbau R 105 stosowano prawdopodobnie piec z serii WT 80. Nie wymagał doprowadzenia powietrza do komory spalania z zewnątrz schronu. Piece nowej generacji z serii WT zostały wyposażone we własny zawór odcinający. Drugi zawór odcinający znajdował się przy ścianie obiektu. Miał zachować gazoszczelność schronu.
Fot. 01. Wejście do schronu Regelbau R 105b z 1939 roku. Po prawej stronie dolny wylot przewodu kominowego.
Odprowadzenie gazów spalinowych w schronie R 105b z 1939 roku
W schronie R 105b, z serii projektowej „100” wprowadzonej w 1939 roku, zastosowano piec do ogrzewania pomieszczenia załogi i podgrzewania posiłków. Wykorzystanie pieca w schronie bojowym było jednak znacznie ograniczone. Wydobywający się z komina dym pozwalał nieprzyjacielowi na zlokalizowanie obiektów. Zasady użytkowania pieca regulowały kolejne instrukcje. Na ścianach pomieszczeń umieszczano napisy eksploatacyjne dotyczące zasad użytkowania sprzętu.
Piec prawdopodobnie ustawiono w przejściu między pryczami (Rys. 01). W pomieszczeniu załogi nie zaistniał charakterystyczny cokół z kotwami, stosowany dla pieców WT 80. Gazy spalinowe odprowadzane były cylindrycznym przewodem o średnicy 100 mm. Rura poprowadzona była pod stropem. W śluzie przeciwgazowej, nad wejściem znajduje się nisza (Fot. 02.). Zamontowano w niej zawór odcinający (Fot. 03.). Komin umieszczono w ścianie zewnętrznej od strony zapola. Jego wylot znajduje się nad zewnętrzną powierzchnią stropu. Dolna część przewodu kominowego z otworem zsypowym sadzy i nielubianych przez załogę przedmiotów (np. wrzuconych granatów w rurę komina z poziomu stropu) znajduje się na elewacji (Fot. 01) po prawej stronie wejścia do schronu. Otwór przysłaniała uchylna żeliwna płytka o poziomej osi obrotu.
Fot. 02. Widok wejścia do śluzy przeciwgazowej z korytarza w schronie R 105b z 1939 roku. Wykonano niszę w stropie nad wejściem.
Fot. 03. Widok niszy z zaworem odcinającym, znajdującej się nad wejściem do śluzy przeciwgazowej. Schron R 105b z 1939 r.
Rys. 01. Odprowadzenie gazów spalinowych z pieca. – 1. piec, – 2. zawór odcinający, – 3. przewód kominowy – górna część z wylotem nad stropem schronu, – 4. przewód kominowy – dolna część z wylotem na elewacji schronu.
