Opracował: Franz Aufmann
Schron bojowy fortyfikacji stałej na dwa karabiny maszynowe (dalej w skrócie PDOT na dwa ckmy) został zaprojektowany przez Biuro Projektowo-Konstrukcyjne Głównego Zarządu Wojenno-Technicznego Armii Czerwonej w kilku wersjach. Pierwsze rozwiązania opracowano dla potrzeb umocnień „Linii Stalina”, budowanych w 1938 roku. W późniejszym okresie, niektóre opracowane konstrukcje, częściowo zmodernizowane, zastosowano z powodzeniem na „Linii Mołotowa” (nieformalna nazwa umocnień na nowej granicy ZSRR z III Rzeszą). W schronach fortyfikacji stałej główne uzbrojenie umieszczono w dwóch izbach bojowych. Łączny sektor ostrzału broni głównej wynosił 115 stopni. W zależności od założeń obronnych w ramach planu ogni punktu oporu i ukształtowania terenu, mógł być zastosowany typ schronu bez lub z gazoszczelnym stanowiskiem dla ręcznego karabinu maszynowego za pancerzem Pz-39 (więcej >>) do obrony wejścia i zapola schronu.
Dla schronów, zlokalizowanych na założonych głównych kierunkach ataku nieprzyjaciela, opracowano dwukondygnacyjną konstrukcję schronu z pełnym zapleczem technicznym, zdolną do samodzielnej obrony. Schron mógł występować w dwóch klasach odporności na ostrzał.
Projekt jednokondygnacyjnego schronu na 2 ciężkie karabiny maszynowe, który znajduje się w katalogu konstrukcji typowych z 1940 roku, stanowi „ekonomiczną” wersję rozwiązania z 1938 roku. W projekcie nie przewidziano dla tego typu schronu pełnego zaplecza technicznego. Schron nie otrzymał stacjonarnego agregatu prądotwórczego. Stosowany był na drugorzędnych kierunkach ataku nieprzyjaciela lub pierwszoplanowych w przypadku możliwości uzyskania zasilania energetycznego z sieci czy też z pobliskiego obiektu.
Podczas prac nad systemem ogni i lokalizacji obiektów w ramach punktu oporu, istniała możliwość ograniczonej modyfikacji konstrukcji schronu. W zależności od spodziewanego ataku nieprzyjaciela, ściany czołowe mogły posiadać zróżnicowaną grubość. Obiekt znajdujący się w sektorze ognia sąsiedniego schronu bojowego, mógł uzyskać dodatkową ochronę wejścia przed własnym ostrzałem. W praktyce stosowano kilka rozwiązań, polegających na przedłużeniu jednej ze ścian bocznych. W szczególnych przypadkach wejście, chronione wydłużoną ścianą boczną, otrzymywało okap.
1.1. PDOT – dwukondygnacyjny schron na dwa ckmy
Niniejsze opracowanie poświęcone jest konstrukcji dwukondygnacyjnego schronu bojowego na dwa ciężkie karabiny maszynowe (ros. двухэтажная ПДОТ на две пулемётные установки, dalej w skrócie PDOT). Konstrukcja schronu została opracowana około 1938 roku dla nowo budowanych umocnień „Linii Stalina”.
Na górnej kondygnacji obiektu umieszczono dwie izby ze stanowiskami bojowymi 7,62 mm ciężkich karabinów maszynowych Maxim wz. 1910 (stanowisko NPS-3) na podstawie fortecznej za skrzynkowy, dwudzielnym staliwnym pancerzem. Łączny sektor ostrzału broni głównej wynosił 115 stopni. Za prawą izbą bojową zlokalizowano izbę dowodzenia. Została wyposażona w łączność telefoniczną i radiową. W żelbetonowym stropie ze sztywna ochroną przeciwodłamkową, który doskonale tłumił fale radiowe, pozostawiono szyb na wysuwaną antenę radiową. Wyposażenie do łączności ustawiane było na wspornikach osadzonych w ścianie (Fot. 04). Do okrężnej obserwacji pola walki przewidziano peryskop chroniony pancerzem a umieszczony w stropie obiektu. W schronach na broń maszynową występowały dwa typy peryskopów TU 1 lub PER 27, oba o tym samym czterokrotnym powiększeniu.
Korytarz (Rys. 01. 4) zapewniał łączność komunikacyjną pomiędzy kondygnacjami. W nim znajdowała się również jedna z dwóch strzelnic obrony wejścia. W opracowaniach niemieckich określany był jako „druga śluza przeciwgazowa”. Komunikację pomiędzy kondygnacjami zapewniał szyb. Zamykany był standardową lekką gazoszczelną klapą. Klapę, jak większość sowieckich lekkich drzwi gazoszczelnych, wykonywano przez tłoczenie jednego kawałka stalowej blachy. Warunek gazoszczelności był zachowany po dociśnięciu klapy z kauczukową uszczelką przez 6 dźwigni do sztywnej ościeżnicy (Fot. 06.).
W przypadku dwukondygnacyjnego schrony na dwa ckmy, światło włazu o wewnętrznych wymiarach 88×88 cm została zredukowane przez ściankę działową pomieszczenia socjalnego (Rys. 01. 9).
Schron otrzymał wyjątkowo długi korytarz wejściowy. Wejścia do korytarzu zamykane były drzwiami kratowymi i bronione przez dwie strzelnice na ręczne karabiny maszynowe. W bocznych ścianach umieszczono dwie czerpnie powietrza. Długość korytarza wejściowego determinowało pomieszczenie w dolnej kondygnacji. Wzdłuż dłuższej zewnętrznej ściany pomieszczenia 12 (Rys. 01.) ustawione były kolumny filtrów przeciwchemicznych. Tu też umieszczono wyjście ewakuacyjne. Poziomy korytarz (Rys. 01. 14) zabezpieczony był przez wsuwane do specjalnie uformowanych kanałów stalowe dwuteowniki. Zewnętrzny szyb (Rys. 01. 15) znajdował się przed wejściem do schronu w sektorze ostrzału ręcznego karabinu maszynowego, umieszczonego w strzelnicy.
1.2. PDOT – jednokondygnacyjny schron na 2 ckmy i rkm obrony zapola
Fot. 01. Linia Mołotowa. PDOT – jednokondygnacyjny schron na dwa ckmy i rkm. Widok od przedpola. (Wielki Dział, Rawsko-Ruski Rejon Umocniony).
Projekt jednokondygnacyjnego schronu na dwa ciężkie karabiny maszynowe oraz ręczny karabin (ros. одноэтажная ПДОТ на две пулемётные установки и ручной пулемёт) do obrony wejścia i zapola został opracowany prawdopodobnie na przełomie 1939 i 1940 roku. Arkusz z podstawowymi wymaganiami znajduje się w katalogu konstrukcji typowych z 1940 roku. Stanowi „ekonomiczną” wersję dwukondygnacyjnego obiektu z 1938 roku, projektowanego dla umocnień Linii Stalina. W projekcie nie przewidziano dla tego typu schronu pełnego zaplecza technicznego. Schron nie otrzymał stacjonarnego agregatu prądotwórczego. Stosowany był na drugorzędnych kierunkach ataku nieprzyjaciela lub pierwszoplanowych w przypadku możliwości uzyskania zasilania energetycznego z sieci czy też z pobliskiego obiektu.
Dwa 7,62 mm ciężkie karabiny maszynowe Maxim wz. 1910, każdy na podstawie fortecznej za dwudzielnym gazoszczelnym pancerzem skrzynkowym (stanowisko NP-3), umieszczono w oddzielnych izbach. Łączny sektor ostrzału broni głównej schronu wynosił 115 stopni a sektor ostrzału każdego stanowiska bojowego NPS -3 wynosił 60 stopnie w płaszczyźnie poziomej. Sektory ognia poszczególnych stanowisk bojowych uzupełniały się dopiero w odległości około 40 metrów od schronu. Zadaniem 7,62 mm ręcznego karabinu maszynowego DT była obrona wejścia i zapola. Prowadził ogień w sektorze 600 przez gazoszczelną strzelnicę (stanowisko Pz-39).
Opis do rys. 01
1. lewa izba bojowa na stanowisko NPS-3, 2. lewa izba bojowa na stanowisko NPS-3, 3. izba dowodzenia, 4. korytarz, 5. izba załogi, 6. izba zaplecza technicznego ze strzelnicą obrony wejścia i zapola, 7. śluza przeciwgazowa, 8. pomieszczenie socjalne ze strzelnicą obrony wejścia, 9. korytarz wejściowy, 10. strzelnica obrony wejścia, 11. strzelnica obrony wejścia i zapola, 12. wewnętrzny szyb wyjścia ewakuacyjnego, 13. zewnętrzny szyb wyjścia ewakuacyjnego.
Schron wznoszony był w dwóch kategoriach odporności. Projekt zakładał identyczną grubość obu ścian czołowych, w których osadzono pancerze stanowisk bojowych NPS-3. W praktyce dopuszczalne były modyfikacje pierwotnego projektu. W zależności od położenia schronu względem założonego kierunku natarcia nieprzyjaciela i konfiguracji terenu, dokonywano korekty grubości ścian oraz zastosowania sztywnego zabezpieczenia przeciwodpryskowego. Typowym przykładem zmian projektowych może być obiekt (Fot.02.), położony w pobliżu miejscowości Kurianka [01] (Grodzieński Rejonu Umocniony). Budowa schronu został przerwana na etapie wylewania stropu. Prawa czołowa ścian schronu (na zdjęciu po lewej stronie) została wzmocniona. Zmianę jej grubość można określić na podstawie ilości uskoków profilu przeciwrykoszetowego w strzelnicy. Również grubość ściany jest łatwa do oszacowania, gdyż czoło pancerza skrzynkowego, widoczne w żelbetonowym rozglifieniu strzelnicy, oddalone jest od wewnętrznej powierzchni ściany o 100 cm.
[01] Kurianka – wieś w Polsce położona w województwie podlaskim, w powiecie augustowskim, w gminie Lipsk.
2.1. PDOT – dwukondygnacyjny schron na 3 ckmy i opcjonalnie na rkm
Schron na trzy stanowiska bojowe ciężkich karabinów maszynowych występował na Linii Mołotowa w kilku rozwiązaniach konstrukcyjnych. Wcześniej został opisany jednokondygnacyjny schron na trzy ciężkie karabiny maszynowe i rkm (ros. одноэтажная ПДОТ на три пулемётные установки и ручной пулемёт). Niniejsze opracowanie dotyczy, dwukondygnacyjnego schronu na trzy ciężkie karabiny maszynowe i rkm (ros. двуэтажная ПДОТ на три пулемётные установки и ручной пулемёт). Podstawowe uzbrojenie schronu stanowiły 7,62 mm ciężkie karabiny maszynowe wz. 1910 Maxim na podstawach fortecznych z 1939 roku, ustawione za staliwnymi gazoszczelnymi pancerzami skrzynkowymi. Takie stanowisko bojowe w terminologii sowieckiej określane było jako zestaw NPS-3. Każde z trzech stanowisk znajdowało się w oddzielnej izbie bojowej. Te zaś zamykane były gazoszczelnymi drzwiami. Łączny sektor ostrzału broni głównej schronu wynosił 170 stopni a sektor ostrzału każdego stanowiska bojowego NPS -3 wynosił 60 stopni.
Omawiany schron występował również w wariancie z dodatkową strzelnicą na ręczny karabin maszynowy w bocznej lewej ścianie (Rys. 01). Fot. 03-05 prezentują obiekt od strony zapola. Elewacja schronu została częściowo odsłonięta w wyniku pozyskiwania żwiru. Ściany schronu, które miały otrzymać narzut kamienno-ziemny, zostały pokryte warstwą smoły w celu zabezpieczenia ich przed wilgocią. Narzut kamienno-ziemny chronił ściany schronu przed bezpośrednim ostrzałem. Zdjęcia zostały wykonane na terenie żwirowni w pobliżu miejscowości Wąsosz (Linia Mołotowa, Osowiecki Rejon Umocniony). Poniżej strzelnicy rkm znajduje się nisza z rurą odprowadzającą zanieczyszczone powietrze z maszynowni (o większej średnicy) i przewodem usuwającym na zewnątrz spaliny silnika wysokoprężnego, napędzającego agregat prądotwórczy.
Izby bojowe na ckm
Trzy 7,62 mm ciężkie karabiny maszynowe wz. 1910 Maxim umieszczono na podstawach fortecznych z 1939 roku za dwuczęściowym staliwnym pancerzem skrzynkowym. Było to standardowe rozwiązanie, stosowane w obiektach bojowych na Linii Mołotowa. W nomenklaturze sowieckiej oznaczane było symbolem NPS-3. Łuski z wystrzelonych nabojów spadały hermetyczną zrzutnią do zbiornika, znajdującego się pod fundamentem schronu. W izbie załogi (Rys. 2, 12.), w dolnej kondygnacji schronu, wykonano właz do zbiornika. Pozwalał na okresowe oczyszczania i usuwania zalegających łusek. Zamykany był gazoszczelną klapą. W celu odpowietrzania przestrzeni zbiornika poprowadzono rurę, pionowo wzdłuż ściany.
Ściany schronu posiadają zróżnicowaną grubość. Ich grubość zawiera się od 1,2 mm (tylna) do 1,5 m (czołowe i boczne). Ściany, uznane jako narażone na bezpośredni ostrzał nieprzyjaciela, uzyskały od strony izb sztywne zabezpieczenie przeciw odłamkowe (na załączonych rysunkach nie zostało zaznaczone). Było wykonane z arkuszy blachy o grubości około 5 mm, rozpiętej pomiędzy osadzonymi w ścianie dwuteownikami o stopie równej 10 cm. Tego typu zabezpieczenie ściany lewej izby schronu PDOT na trzy ckmy do ognia czołowego (Hrebcianka, Rawsko-Ruski RU) widoczne jest na Fot. 06. Lewa izba bojowa schronu PDOT (Fot. 07.), z której prowadzono ogień w kierunku zapola (Mosty Małe, Rawsko-Ruski RU), jako mniej narażona na bezpośredni ostrzał nieprzyjaciela, otrzymała standardowe – elastyczne zabezpieczenie przeciwodłamkowe w postaci siatki drucianej (Fot. 11), umieszczonej zaraz za ostatnim rzędem prętów zbrojeniowych.
Strop schronu, o grubości około 1,5 metra, wzmocniony dwuteownikami (Fot. 07.), uzyskał sztywne zabezpieczenie przeciw odłamkowe.
Każde stanowisko NPS-3 wyposażone było w układ chłodzenia lufy 7,62 mm ciężkiego karabinu maszynowego Maxim wz. 1910. Układ składała się z dwóch zbiorników. Jeden z nich umieszczono pod stropem na wspornikach (Fot. 08.). Drugi znajdował się po prawej stronie stanowiska na poziomie posadzki. Nie przewidziano termicznego przepływu chłodziwa, stosowanego w polskiej fortyfikacji stałej (patrz: Układ chłodzenia ciężkiego karabinu maszynowego w fortyfikacji stałej). Chłodziwo przepompowywano za pomocą ręcznej pompki mocowanej do wsporników (Fot. 08). W lewej izbie umieszczono jedynie dolny zbiornik. Górny, ze względu na ograniczoną powierzchnię pomieszczenia, ustawiono w środkowej izbie bojowej (Rys. 01, 2) na wspornikach osadzonych w lewej ścianie działowej.
W schronie standardowo stosowano usuwania gazów prochowych. Wentylator zasysający zanieczyszczone gazami prochowymi powietrze ze wszystkich stanowisk umieszczono w prawej izbie bojowej (Rys. 01, 3). Wsporniki do jego mocowania prezentuje Fot. 09. Zanieczyszczone gazami prochowymi powietrze usuwane były na zewnątrz poprzez rurę osadzoną w ścianie (Fot. 08). Poniżej widoczny jest wylot rurki odwadniającej rurę usuwającą zanieczyszczone gazami prochowymi powietrze.
2.2. PDOT – jednokondygnacyjny schron na 3 ckmy i rkm obrony zapola
Schron na trzy stanowiska bojowe ciężkich karabinów maszynowych występował w kilku rozwiązaniach konstrukcyjnych. Poniższe opracowanie dotyczy jednokondygnacyjnego schronu na trzy ciężkie karabiny maszynowe i rkm (ros. одноэтажная ПДОТ на три пулемётные установки и ручной пулемёт, dalej w skrócie PDOT) w strzelnicy obrony wejścia i zapola. Schron został opracowany w 1940 roku i został umieszczony w katalogu konstrukcji typowych. Stanowiska bojowe 7,62 mm ciężkiego karabinu maszynowego wz. 1910 Maxim na podstawach fortecznych z 1939 roku chronione były staliwnymi gazoszczelnymi pancerzami skrzynkowymi (zestaw NPS-3). Każde z trzech stanowisk znajdowało się w oddzielnej izbie bojowej. Przejścia pomiędzy izbami zamykane były drzwiami gazoszczelnymi. Łączny sektor ostrzału broni głównej schronu wynosił 170 stopni a sektor ostrzału każdego stanowiska bojowego NPS -3 wynosił 60 stopni. Sektory ognia poszczególnych stanowisk bojowych uzupełniały się dopiero w odległości 43 metrów od schronu.
Dla schronu przewidziano strzelnicę obrony wejścia i zapola. Miała być wyposażona w gazoszczelny pancerz PZ-39 strzelnicy (ros. пулеметная казематная установка ПЗ-39) dla ręcznego karabinu maszynowego. Pancerz (więcej >>) przeznaczony był tylko dla fortyfikacji stałych zachodnich rejonów umocnionych na nowej granicy ZSRR. Umocnienia przeszły do historii pod nieformalną nazwą „Linii Mołotowa”.
Konstrukcja schronu
Schron posiada zróżnicowaną grubość zewnętrznych żelbetonowych ścian nośnych w zależności od przewidzianego ostrzału. Największą grubość uzyskały ściany czołowe, w których osadzono pancerze skrzynkowe stanowisk bojowych. Ich grubość jest łatwa do oszacowania, gdyż odległość czoła pancerza skrzynkowego do lica wewnętrznej powierzchni ściany wynosiła dokładnie 100 cm. Ściany boczne wzmocniono od zewnątrz narzutem kamienno-ziemnym sięgającym aż po zewnętrzną powierzchnię stropu. Od wewnętrznej strony posiadały standardową elastyczną ochronę przeciwodłamkową w postaci siatki stalowej (w polskiej fortyfikacji stałej nazywana była siatką Ledóchowskiego). W uzasadnionych przypadkach mogły otrzymać sztywną ochronę przeciwodłamkową, standardową dla stropów, w postaci arkuszy blachy o grubości 4-5 mm rozłożonych pomiędzy dwuteownikami (Fot. 03).
Strzelnice ckm chroniono przed bocznym ostrzałem nieprzyjaciela poprzez odpowiednio uformowany narzut kamienno-ziemny (Fot. 07). Powierzchnię narzutu kamienno-ziemnego wzmacniała powłoka betonowa.
Wewnętrzna żelbetowa ściana nośna o standardowej grubości około 60 cm podtrzymywała strop i wydzielała w schronie część bojową, część techniczno-socjalną oraz blok wejściowy (Fot. 04). Cienkie żelbetowe ściany działowe o grubości około 18 cm wyodrębniały w części techniczno-socjalnej izbę załogi, pomieszczenie socjalne ze strzelnicą obrony zapola i izbę zaplecza technicznego. Wykonywano je w późniejszym okresie po rozszalowaniu obiektu, którego żelbetowa konstrukcja uzyskała już wymaganą wytrzymałość. W miejscach położenia ścianek działowych, pozostawiono w fundamencie schronu i ścianach nośnych kanały. Zostały one zaznaczone strzałkami na zdjęciach części socjalno-technicznej schronu.
PDOT – jednokondygnacyjny schron na trzy ckm i rkm nie posiadał maszynowni z zestawem prądotwórczym. Zostało wydzielone małe pomieszczenie (Rys. 01. – 9.) na zestaw filtrów przeciwchemicznych i stanowisko wentylatora układu napowietrzania. Wentylator posiadał napęd ręczny. Umieszczony był na stalowej konstrukcji, kotwionej do fundamentu schronu. Drugi wentylator, usuwający zużyte powietrze z części techniczno socjalnej, mocowano do dwóch wsporników osadzonych w ścianie nośnej. Znajdował się w pobliżu wlotu rury usuwającej powietrze na zewnątrz schronu. W tym samym pomieszczeniu zlokalizowano studnię. Woda była niezbędna do układu chłodzenia karabinów maszynowych. Każde stanowisko bojowe posiadało niezależny układ chłodzenia, składający się z dwóch zbiorników. Pojemność jednego zbiornika szacowana jest na 50 litrów wody.
Wyjście ewakuacyjne
Wyjście ewakuacyjne miało umożliwić załodze opuszczenie schronu w przypadku zaklinowania się wejściowych drzwi pancernych. Składało się z dwóch równoległych pionowych szybów połączonych krótkim poziomym korytarzem pod fundamentem schronu (Rys. 01). Wyjście do szybu od strony izby socjalnej chronione było gazoszczelną okrągłą pokrywą lub czworokątną klapą. Poziomy odcinek korytarza pod fundamentem schronu zamykany był za pomocą dwuteowników wsuwanych w poprzeczny kanał. Czworokątny otwór szybu ewakuacyjnego widoczny jest na Fot. 03 i 04 poniżej wnęki strzelnicy obrony zapola.
W przypadku wysokiego poziomu wód gruntowych, stosowano znacznie prostsze rozwiązania. Wyjście ewakuacyjne mogło być umieszczone w tylnej ścianie schronu (Fot. 06b) nad poziomem gruntu. Zabezpieczone było dwoma rzędami teowników, wsuwanych w pozycji pionowej w poprzeczny kanał. Takie rozwiązanie zastosowano w jednym ze schronów w pobliżu miejscowości Podemszczyzna (Rawsko-Ruski RU). Innym rozwiązaniem, bezpieczniejszym dla załogi obiektu, było wyjście ewakuacyjne umieszczone w ścianie pomiędzy izbą załogi a korytarzem wejściowym (Fot. 06a). Lokalizację obu rozwiązań zaznaczono na Rys. 02 i 03.
