Opracował: Franz Aufmann
W dniu 30.11.1938 roku przeprowadzono próbne strzelania z ciężkiego karabinu maszynowego na podstawie fortecznej ze stanowiska bojowego w kopule pancernej [01]. Zdaniem komisji nadzorującej przebieg doświadczenia, wyniki strzelania można było uznać za pozytywne. Do prób zastosowano korpus kopuły, wyprodukowany przez Hutę „Zygmunt” (dalej kopuła HZ). Obsada stanowiska wykonała próbne strzelanie bez użycia masek przeciwgazowych. Ogień prowadzono krótkimi seriami po 25 sztuk naboi. Pod komorą zamkową podwieszono giętki przewód, poprzez który łuski z wystrzelonych naboi spadały do hermetycznego zbiornika na łuski. Zbiornik umieszczono w szybie kopuły.
Do wentylacji stanowiska bojowego w kopule zastosowano dwa wentylatory. Pierwszy z nich służył do napowietrzania. Drugi miał za zadanie usuwać gazy prochowe ze stanowiska bojowego w kopule na zewnątrz schronu. Wentylator zasysał gazy prochowe bezpośrednio z hermetycznego zbiornika oraz pośrednio poprzez giętki przewód spod komory zamkowej karabinu maszynowego w kopule. Dlatego też w podeście kopuły, wykonanym z walcowanej blachy, powinny być wykonane minimum dwa otwory technologiczne. Jeden z nich służył do napowietrzania kopuły a drugi przeznaczono na przewód zrzutni łusek.
W polskiej fortyfikacji przewidywano również możliwość zrzutu łusek na zewnątrz schronu poprzez rurę osadzoną skośnie w zewnętrznej ścianie obiektu. W fortyfikacjach stałych na Górnym Śląsku część obiektów otrzymała specjalnie wykonane szyby, do których następował zrzut łusek. Jedno z takich rozwiązań można zobaczyć w schronie w Brzezinach przy ulicy Przyjaźni. We francuskich lub czechosłowackich dziełach fortyfikacji stałej stosowano do tego celu rowy diamentowe o konstrukcji żelbetonowej.
Zachowane egzemplarze kopuł HZ
Zachowały się dwa egzemplarze kopuł obserwacyjno-bojowych Huty „Zygmunt”. Z trzech schronów z kopułami obserwacyjno-bojowymi HZ [02], które wzniesiono w 1939 roku na odcinku obrony „Nowogród”, przetrwał tylko jeden. Posiada uszkodzoną, ale szczęśliwie uratowaną kopułę HZ. Drugi egzemplarz pancerza, zachowany w świetnym stanie, znajduje się w schronie bojowym, który wybudowano w pobliżu miejscowości Gliniski pod Augustowem [03]. Kopułę HZ otrzymał schron bojowy „G” [04] odcinka „Nowogród”, wzniesiony około 250 m na południowy wschód od schronu „B” z punktem dowodzenia odcinka „Nowogród”. Zapole schronu „B”, ważne z punktu obrony odcinka, znajdowało się w sektorze nadzoru lewej strzelnicy kopuły HZ. Łączny sektor obserwacji lub ostrzału dla stanowiska bojowego wynosił 1200.
Kopuła została osadzona na betonowym cokole, około 8 cm powyżej podestu z walcowanej blachy stalowej. Z przestrzeni bojowej kopuły poprowadzono dwie rury łączności głosowej. Szyb kopuły zamykany był gazoszczelnymi drzwiami. W świetnym stanie zachowała się kopuła obserwacyjno-bojowa schronu na broń maszynową, który wzniesiono w 1939 roku w pobliżu miejscowości Gliniski pod Augustowem. Schron [05] otrzymał nietypowe dla fortyfikacji stałych zachodniej Polski wejście do szybu kopuły. Do podszybia można było dostać się z zewnątrz obiektu lub z izby bojowej. Wejście od strony izby bojowej zamykały niskie drzwi stalowe. Wejście do szybu kopuły z zewnątrz obiektu chronione było tylko poprzez drzwi kratowe. Podobne rozwiązanie zastosowano w dwóch niezachowanych schronach odcinka Nowogród. Unikalne informacje, dotyczące wysadzonego schronu „T” na armatę polową i stanowiskiem dla obserwatora w kopule HZ, zawarte są w rozdziale „Rozwój form fortyfikacji na podstawie doświadczeń bojowych w Finlandii i byłej Polsce” (ros. Развитие фортификациоппух форм по данным баевых действийв Финляндии и в бывшей Польшe) opracowania z 1940 roku starszego wykładowcy Wojskowej Akademii Inżynieryjnej A. I. Pangsena [06]. Sowieccy saperzy dokonali inwentaryzacji schronu i wykonali jego częściową dokumentację techniczną.
Natomiast wyjątkowo mało informacji źródłowych można odnaleźć na temat drugiego z niezachowanych schronów odcinka obrony „Nowogród”, w którego stropie osadzono dwie kopuły obserwacyjno-bojowe Huty „Zygmunt”. Schron [07] wzniesiono przy drodze z Nowogrodu do Miastkowa Zachowało się kilka archiwalnych zdjęć, poglądowy rysunek i kilka zdań w niemieckim opracowaniu „Denkschrift über die polnische Landesbefestigung” z 1941 roku.
Uwagi
Analiza wykonanej przez sowieckich saperów dokumentacji technicznej schronu na armatę polową, jak i oględziny zachowanej części ściany nie potwierdziły zastosowania zrzutu łusek ze stanowiska bojowego w kopule HZ na zewnątrz schronu poprzez skośnie osądzaną rurę w zewnętrznej ścianie schronu. Możliwy był ich zrzut do gazoszczelnego pojemnika, umieszczonego w szybie kopuły.
Przeprowadzone badania szybu kopuły w miejscowości Nowogród i Gliniski wykazały barak otworów technologicznych w podeście i ścianach szybu. Nie wykonanie ich w procesie betonowania obiektów może sugerować, że już na etapie projektowania nie przewidziano w obu schronach zastosowania wymuszonego napowietrzania przestrzeni bojowej kopuły HZ, zrzutu łusek i odsysania gazów prochowych. Późniejsze wykonanie otworów technologicznych w stalowym podeście było możliwe i stosunkowo łatwe do wykonani. Natomiast ich przebicie w żelbetonowych ścianach wiązało się z dużym nakładem pracy.
Postscriptum
Pracami fortyfikacyjnymi odcinka obrony „Nowogród” kierowali dwaj oficerowie o długim stażu zawodowym, mjr sap. Karol Kleczke – dowódca Kierownictwa Robót nr 20 oraz jego zastępca mjr Józef Arabski. Obaj należeli do kadry wykładowców Wyższej Szkoły Inżynierii (WSInż) w Warszawie. Zadaniem szkoły było kształcenie i przygotowanie w dwuletnim cyklu nauczania oficerów wojsk saperskich do pracy w sztabach i samodzielnego kierowania pracami fortyfikacyjnymi.
Czy prowadzone testy uzbrojenia lub próby wyposażenia schronów były na tyle tajne, że tylko nieliczna część oficerów znała wyniki prowadzonych prac i mogła je z powodzeniem wykorzystywać w nowych projektach obiektów fortyfikacji stałych?
[01] – więcej w opracowaniu Obserwacyjno-bojowa kopuła Huty „Zygmunt” – test stanowiska bojowego (1938)
[02] – Na przeciwko ujścia Pisy do Narwi wzniesiono schron ze stanowiskiem obserwacyjnym w kopule. Dostępne materiały nie określają typu kopuły.
[03] – więcej w opracowaniu Schron bojowy Gliniski I
[04] – więcej w opracowaniu Schron bojowy „G”
[05] – więcej w opracowaniu Fortyfikacje stałe odcinka Augustów z 1939 r. Jerzego Sadowskiego i Tomasza Wesołowskiego, INFORT Nr 21/2004
[06] – inżynier brygady – stopień wojskowy równy generałowi dywizji.
[07] – Piotr Popławski – Fortyfikacje odcinka „Nowogród” i ich rola w przeciwdziałaniach 42. Pułku Piechoty 10 września 1939 roku, Ars fortificandi – Studia i materiały z dziejów architektury obronnej Tom I (2016) oraz Łukasz Drzensla, Próba rekonstrukcji schronu bojowego Nowogród 11 – fortecznik.pl