Opracował: Franz Aufmann
W okresie międzywojennym nie stosowano jednolitego nazewnictwa dla polskich kopuł, co pokutuje do dnia dzisiejszego. W korespondencji lub dokumentacji rysunkowej, pojawiały się określenia „klosz” (Fot. 01), „dzwon pancerny”, „kopułka”, czy „wieżyczka”. Stosowanie w dokumentach oficjalnych określeń typu „kopuła obserwacyjna wg. Instrukcji Fort. 15-1936” było wyjątkowo rzadkie. Do tej grupy nielicznych dokumentów należy pismo L.1256/I.S./Srud. 38/tjn. Inspektora Saperów gen. bryg. Dąbkowskiego do gen. Kutrzeby z dnia 27.06.1938 roku [01].
SZTAB GŁÓWNY
INSPEKTOR SAPERÓW
L.1256/I.S./Srud. 38/tjn.
Warszawa 27 CZER 1938
Kopułki panc. dla c.k.m.
– zastępcze –
PAN GENERAŁ DO PRAC PRZY G.I.S.Z.
GEN. BRYG. KUTRZBA
w miejscu
W odpowiedzi na pismo Pana Generała L.dz. 388/tjn. 38 prze-
syłam w załączeniu wyciągi z prób ostrzeliwania kopułek pan-
cernych dla c.k.m. zastępczych, przeprowadzonych komisyjnie
w dniach 24, 25.1X.i 9.X.1934 r. oraz w dniu 22.03.1938.
Jak z tych prób wynika kopułka opisana w Instr. Fort. 47-1935
odpowiada swemu zadaniu – jest lekka, łatwa w transporcie i
w montażu, wytrzymuje trafienie pocisków c.k.m., odłamki gra-
natów a nawet pojedyncze pociski 75 mm.
Do kopułki tej może być wmontowany c.k.m. wz. 30 i r.k.m.
wz. 28.
Cena takiej kopułki z blachy stalowej A 45, tłoczonej
grubości 30 mm, z podstawą do c.k.m. wynosi wg ostatnich ofert
z lipca 1937 r. ok. 2.500 zł. przy zamówieniu 100 szt.
Obecnie jest w opracowaniu kopułka, której górna część
/narażona/ jest ze stali lanej, o grubości 60 mm. Koszt takiej
kopułki będzie jednak wyższy, a ponadto kopułka ta będzie zna-
cznie cięższa, ponieważ górna część tylko tej kopułki ważyć
będzie ok. 1000 kg, t.j. tyle ile waży cała kopułka wg. Instr. Fort.
47-1935
Inspektor Saperów
Dąbkowski
Gen. bryg
Kopuły „zastępcze” odpowiadały wymaganiom instrukcji Fortecznej 47-1935. W swoim piśmie gen. Dąbkowskiego określił terminy próbnych strzelań do kopuł „zastępczych”. Opis kopuł, który zaistniał w sprawozdaniach z próbnych strzelań, umożliwia identyfikację „kopuł zastępczych”.
W dniach 24,25.IX.i 9.X.1934 roku na poligonie w Rembertowie przeprowadzono strzelania do tak zwanych „schronów przewoźnych” [02]. Wśród trzech konstrukcji zaistniał tylko jeden prototyp kopuły – schronu przewoźnego według opracowania Wydziału Fortyfikacyjnego Departamentu Budownictwa Ministerstwa Spraw Wojskowych pod dowództwem ppłk Józefa Siłakowskiego.
Prototyp pancerza został wykonany z blachy o grubości o 25 mm ze stali węglowej A-45. Składał się z trzech części o konstrukcji spawanej, łączonych za pomocą połączeń kołnierzowych. Grubość zastosowanej blachy dla kolejnych egzemplarzy miała wynosić 30 mm. Zaistniała również propozycja gen. Piskora, aby cześć górną kopuły, narażoną na bezpośredni ostrzał, wykonywać ze stali stopowej o powiększonej zawartości chromu [03]. Jeden z egzemplarzy kopuły został osadzony w schronie pozornym-uzbrojonym w Nowogrodzie nad Narwią.
Koncepcja lekkiej kopuły dla ckm ponownie powraca w 1937 roku. Kopuły, wykonane z tłoczonej blachy węglowej mają być osadzone w stropach schronów, wznoszonych w pasie działania Armii Baranowicze. W dniu 22.11.1938 przeprowadzono próbne strzelania w Forcie XVIa w Modlinie [04]. Do ostrzału przeznaczono dwie kopuły oraz stalową płytę o grubości 40 mm. Pierwsza z nich określana jest jako „kopułka tłoczona (część górna, narażona) ze stali węglistej [05] o grubości 30 mm”. Druga z kopuł jest określana jako „kopułka lana (część górna, narażona) ze stali chromoniklowej o grubości 60 mm” [06].
Podsumowanie
Gen. Dąbkowski określa kopułę, którą cechą charakterystyczną była konstrukcja ze stali węglowej o grubości 30 mm, jako „zastępczą”. Odpowiada ona wymaganiom prototypu kopuły określanej jako „kopuły – schronu przewoźnego” lub „schronu przenośnego na c.k.m” z 1934 roku. Ma jednocześnie spełniać ogólne wytyczne, określone w Instrukcji Fort. 47-1935. W roku 1937 przewiduje się zastosowanie kopuł „zastępczych”, w nowo wznoszonych schronach w pasie działania Armii Baranowicze.
Druga z kopuł, o której wspomina gen Dąbkowski, posiada pancerz grubości 60 mm. Odlewana była ze staliwa chromoniklowego. Obecnie popularnie nazywana jest kopułą obserwacyjno-bojową Huty Zygmunt [07].
[01] – CAW 302.4.2138
[02] – przebieg próbnego strzelania opisano w opracowaniu Kopuła przewoźna – mobilny pancerz dla stanowiska ckm
[03] – CAW 302.4.4215 – pismo gen. dyw. Piskora do Inspektora Saperów z 25.07.1937 r.
[04] – przebieg próbnego strzelania opisano w opracowaniu Ćwiczenia doświadczalne – ostrzał obiektów i elementów pancernych. Część I
[05] – stal węglista – nazwa historyczna. Obecnie stosuje się określenie – stal węglowa.
[06] – poprawnie powinno być kopuła odlewana ze staliwa chromoniklowego.
[07] – więcej w opracowaniu Obserwacyjno-bojowa kopuła Huty „Zygmunt” – test stanowiska bojowego (1938)