Opracował:
Tomasz Zamysłowski
Z powodu zmiany przebiegu granicy państwowej III Rzeszy po zajęciu Czechosłowacji podjęto decyzje o wstrzymaniu realizacji kilku projektów umocnień oczekujący na rozkaz rozpoczęcia budowy: Oder – Annaberg Stellung, Hotzenplotz-Oder Stellung, Katzbachstellung bądź projektów już rozpoczętych Neissestellung (wybudowano jedynie trzy obiekty) powstała od strony południa luka w wschodnich umocnieniach Niemiec. Aby tę lukę wypełnić przedstawiono projekt budowy fortyfikacji na wschodzie na rok 1939, w którym założono budowę linii przeszkód w rejonie Raciborza połączoną z Pozycją Odrzańską (Oderstellung) przebiegającą przez Górnośląski Obszar Przemysłowy w rejonie Gliwic i Zabrza w miarę możliwości biegnącą wzdłuż Reichsstrasse 117 (droga państwową rzeszy nr 117 zaczynająca się w Chojnowie biegnąca przez Lubin, Ścinawę, Wołów, Trzebnice, Oleśnice, Namysłów, Kluczbork, Olesno, Dobrodzień, Zawadzkie, Pyskowice i kończąca się w Gliwicach) do Namysłowa. W dalszej korespondencji zwrócono uwagę na przebieg granicy na terenie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. W wielu miejscach granica przebiegała w miejscach nie korzystnych dla obrony, blisko gęstej zabudowy miejskiej oraz cennych dla gospodarki zakładów przemysłowych. Spodziewano się w tym rejonie z natarciem oddziałów na polskich, których pozycje wyjściowe oparte zostaną o fortyfikacje Obszaru Warownego Śląsk. Dodatkowo na skrzydłach od północy w rejonie Zbrosławic i południa w rejonie Pilchowic i Nieborowic znajdował się duże kompleksy leśne tuż obok granic umożliwiające skrytą koncentrację i atak oddziałom polskich z skrzydeł i kolejnej fazie okrążenie okręgu górnośląskiego. Zwrócono też uwagę na gęstą sieć drogowo-kolejową ułatwiającą operowanie jednostką pancernym i pociągom pancernym. Mimo niekorzystnego pod względem taktycznym przebiegu linii zdecydowano z powodu osobistego życzenia A. Hitlera wytyczyć linie umocnień jak najbliżej granicy w rejonie Bytomia, Zabrza, Gliwic [01]. W tym miejscu obronę wzmocnić poprzez budowę fortyfikacji stałych opartych o nowy typ schronów regulaminowych serii 100 o odporności B neu. Całość prac miała zostać zakończona jesienią 1939 w stopniu takim aby fortyfikacje obsadzone nielicznymi oddziałami były zdolne zatrzymać natarcie przeważających sił wroga wydłuż granicy. Całą pozycje nazwano Grenzebefestigung Schlesien (Umocnienia Graniczne Śląska). Łączna jej długość miała wynosić 450 km.
W ramach umocnień przewidziano zablokowanie stałymi przeszkodami ważnych drogi. Jedną z takich zapór zlokalizowano miejscowości Pilchowice (niem. Pilchowitz, od 1936 do 1945 roku Bilchengrund O/S).
Lokalizacja
Zapora został usytuowana na wylocie drogi z Pilchowic do Stanicy (niem. Standorf O/S). Miejsce te wybrano jako najbardziej dogodne ze względu na zlokalizowany po jednej stronie drogi niewielki staw, za którym rozciągała się podmokła łąka przecięta torami wąskotorówki (łąka w drugim etapie rozbudowy zabezpieczona została przeszkodą przeciwpancerną w postaci czechosłowackich jeży). Po drugie stronie drogi znajdowała się stroma skarpa, u podnóża której rozciągała się podmokła dolina. Uniemożliwiało to ominiecie przeszkody. Jedyna możliwością jej przekroczenia była próba sforsowania lub demontażu. Na tą ewentualność na zboczu niewielkiego wzniesienia wybudowano w odległości 800-900 m [02] grupę dwóch schronów bojowych [03]. Schron broni przeciwpancernej typu Regelbau 116 oraz zapewniający mu osłonę okrężną przed atakami piechoty Regalbau 97 [04]. Strzelnice schronu Regelbau 116 dla działa przeciwpancernego Pak 3,7 cm oraz dwóch ciężkich karabinów maszynowych 7,92 mm zwrócone zostały w stronę drogi i zapory bokiem. Tak aby pokryć ogniem łąkę miedzy zaporą oraz samą zaporę. Pojazdy pancerne próbujące sforsować zaporę wystawione zostały na ogień z boku, tym samym stanowiły większy cel, a ostrzał prowadzony był w słabiej opancerzoną cześć pojazdu.
Budowa
Zapora według projektantów umożliwiała zatrzymanie i unieruchomienie czołgu [05]. Został zbudowana w formie betonowej ławy z dwoma rzędami ułożonymi na przemian gniazdami dla stalowych dwuteowników (profil H) lub zespawanych ze sobą ceowników ( profil [ ]). Betonowa ława w formie monolitu miała szerokość 5 metrów, długość 5,5 m i zagłębiony jest w gruncie na głębokość 1,5 m. Gniazda o wymiarach 210 x 310mm posiadały betonowe lub stalowe pokrywy aby umożliwić normalne korzystanie z jedni w czasie pokoju.
Pokrywy osadzone został w otworze nad wymiarowym w stosunku do gniazda. Wymiary otworu pokrywy wynosiły 360 x 510 mm. Krawędzie zostały zabezpieczone przed uszkodzeniem za pomocą kątowników. Gniazda pochylone w kierunku wroga pod kątem 45 stopni zostały wewnątrz wyłożone wkładką z blachy będąc tak zwanym traconym szalunkiem. Spowodowane było to brakiem możliwości usunięcia tradycyjnego szalunku z drewna po wylaniu betonu. Wkładka zapobiegała również klinowaniu się elementów zapory podczas wsuwania profili w gniazda (szalunek z drewnianych desek uniemożliwiał uzyskanie gładkiej powierzchni). Głębokość gniazd wynosiła 1,2 m. Na dnie gniazda znajdował się otwór odwadniający, zapobiegający zbieraniu się wody. Umieszczono tam również drewniany klocek amortyzujący upadek stalowych profili podczas wsuwania w gniazda.
Pierwszy rząd (od strony wroga) stalowych profili był niszy, a drugi wyższy. Stalowe belki wraz z narzędziami potrzebnymi do ich montażu w czasie pokoju przechowywane były w sąsiedztwie zapory. Składowano je na specjalnie wylanym fundamencie, zabezpieczone przed wpływem warunków atmosferycznych specjalną wiatą. Na Górnym Śląsku jak wynika z zachowanych dokumentów przewidziano budowę wiat lecz nie zostały wybudowane do wybuchu wojny. Poszczególne zapory oznaczono literą K i kolejnym numerem np.: K3, K26, itp. Jeżeli zapora nie dotyczyła samej drogi lecz pobliskich torów do oznaczenia dodawano dodatkowo literę np: zapora K10a na torach tramwajowymi w Kuźnicy Rudzkiej (Ruda-Hammer O/S). Powstałe zapory wraz z numeracją naniesiono na mapy [06].
Montaż i demontaż zapory
Do powstałych map dołączono krótką instrukcję ich montażu. Oddział którego zadaniem było zablokowanie drogi pracę rozpoczynał od pobrania narzędzi. Miejsce ich przechowywania zazwyczaj znajdowało się w najbliższym sąsiedztwie zapory, w odległości 60 – 100 m. W 1939 roku były to przeważnie stróżówki wartowników zlokalizowane na placach budowy pobliskich schronów np: w Zbrosławicach czy Stolarzowicach. W kilku narzędzia znajdowały się w większej odległości np.: jedna z zapór w Miedarach w leśniczówce oddalonej o 750 m.
Tymczasowe miejsca składowania narzędzi oznaczono na mapach trójcyfrowymi numerami dopisanymi ołówkiem np.: 101, 124. Cześć narzędzi przekazana została do RAD, którego oddziały miały zamknąć zapory, a narzędzia przekazać następnie wojsku. Na każdą zaporę przydzielono zestaw narzędzi składający się z 4 łomów oraz 3 haków. Wagą wszystkich stalowych profili dochodziła max do 360kg. Do ich transportu i montażu potrzeba było 12 ludzi. W celu zamontowani zapory należało w pierwszej kolejności zdemontować betonowe osłony gniazd oraz przetransportować w ich pobliże stalowe profile z pomocą haków. Przełożyć łomy przez otwory w profilach i wsunąć krótkie profile opisane czerwoną farbą „VORN” (przód) w rząd gniazd od strony wroga. W ten sam sposób wsunąć dłuższe profile opisane czerwoną farbą jako „HINTEN” (tył) w rząd znajdujący się zapola. Otwory w betonowym fundamencie naniesiono analogiczne oznaczenia. W instrukcji montażu dla górnośląskich zapór w przeciwieństwie do innych tego typu zapór nie przewidziano blokowania profili za pomocą drewniany klinów. Po zakończeniu pracy narzędzia należało złożyć w rowie wraz z pokrywami gniazd.
Demontaż zapory należało przeprowadzić w odwrotnie kolejności, a zdemontowane elementy złożyć obok zapory.
Zachowane zapory
Tego typu przeszkody w latach po wojennych zaczęły dosyć szybko znikać z krajobrazu likwidowane lub przykrywane kojonymi warstwami nawieszani dróg. Zapora przeciwpancerna w Pilchowicach został zlokalizowana podczas remontu drogi wojewódzkiej 921 (DW921) na początku 2024 roku, fragment został odsłonięty i zidentyfikowany podczas oczyszczania rowów. Ostateczne jej odsłonięcie nastąpiło z początkiem 2025 roku. Zachowała się pod warstwą asfaltu w stanie dobry. Podczas jednego z remontów nawierzchni pozbawiana została oryginalnych poryw (zastąpionych deskami) oraz stalowych wkładek. Podczas obecnej modernizacja drogi zapora musiał zostać usunięta jej fragment został zachowany i wyeksponowany na terenie targowiska miejskiego w Pilchowicach [07]. Druga tego typu zapora znajduje prawdopodobnie się w pobliskich Nieborowicach (jej spory fragment wystaje spod drogi). Do niedawna kolejna znajdowała się pod wiaduktem kolejowych ul. Wolności w Zbrosławicach. Został rozebrana przy okazji rozbiórki wiaduktu (wystające fragmenty betonu widać na Google Maps Street View, fotografie z 2012 roku). Być może jeszcze kilka tkwi przykrytych warstwą asfaltu czekając na odkrycie.
Przypisy:
[01] – Pismo z dnia 17 stycznia 1939 do dyrektora ministerialnego dr. Knolla (Ministerstwo Gospodarki Rzeszy) w którym inspektor fortyfikacji wschodnich gen. Wollmanna podkreśla życzenie Führera aby fortyfikacje prowadzono jaki najbliżej granicy.
[02] – Odległość efektywnego zasięgu armaty 3,7cm do celów ruchomych zgodnie z instrukcją zawierającą wytyczne dla obrony przeciwpancernej w stałych umocnieniach (Vorläufige Richtlinien für Panzerabwehr in der ständiger Befestigung)
[03] – Z niepotwierdzonych relacji mieszkańców wynika że sierpniu 1939 rozpoczęto budowę (powstał wykop pod fundament) jeszcze jednego schronu w okolicach drogi.
[04] – Opracowanie na temat schronu typy Regelbau 97 na stronie https://hauba.pl
[05] – W roku 1939 najnowocześniejszy czołg 7TP znajdujący się na uzbrojeniu WP ważył 10 ton.
[06] – W zasobach Bundesarchiv pod sygnaturą RH20-10/288 zachowała się mapa rozmieszczenia zapór części północnej Górnego Śląska.Obejmuje ona odcinek od Kuźnicy Rudzkiej przez Bytom–Stolarzowice–Górniki-Zbrosławice-Miedarydo miescowosci Połomia.
[07] – Przeniesienie całości zapory było niemożliwe z powodu znacznej jej wagi, oraz linii wysokiego napięcia przebiegającej nad zaporą uniemożliwiającej użycie ciężkiego sprzętu.
Źródła:
BUNDESARCHIV:
– RH 20-10/288 Anlagen zum Kriegstagebuch 1939 Bd.5 Lageplan der Sperren mit Lagerorten der Bedienungsgeräte
– RH 20-10/290 Anlagen zum Kriegstagebuch 1939 Bd.10 Listen über Hindernismaterial.
– RH 53-13/225 Armierung der Grenzbefestigungen 1935 – 1937 Erfahrungen des Baujahres 1934/1935 (Genst. d. H./In Fest VII, 15. Dez. 1935); Pläne u. Bauzeichnungen (Hindernisse).
DEUTSCH-RUSSISCHES PROJEKT ZUR DIGITALISIERUNG DEUTSCHER DOKUMENTE IN ARCHIVEN DER RUSSISCHEN FÖDERATION (https://www.germandocsinrussia.org) :
– Akte 6. Schriftwechsel und Dokumente des Oberkommandos des Heeres (OKH), des Heeresgruppenkommandos 1, der Inspektion der Ostbefestigungen, der Kommandantur der Befestigungen bei Neustettin, der Grenz-Kommandantur Küstrin,
– Akte 8. Schriftwechsel und Anweisungen des Oberkommandos der Wehrmacht (OKW), des Oberkommandos des Heeres (OKH), des Chefs der Heeresleitung, des Heeresgruppenkommandos 1, des Generalkommandos,
– Akte 41. Weisungen, Anordnungen und Richtlinien des Heeresgruppenkommandos 1, der Kommandantur der Befestigungen bei Breslau, des Höheren Pionieroffiziers für die Landesbefestigungen Ost,
– Akte 42. Weisungen und Richtlinien des Oberkommandos des Heeres (OKH), des Heeresgruppenkommandos 1, des Oberbefehlshabers des Heeres W. von Brauchitsch über den Ausbau der Landesbefestigungen in Schlesien,
– Akte 48. Technische Anweisungen des Heeresgruppenkommandos 1 für die Erkundungstäbe und Nachrichtenwesen der Grenzbefestigungen in Oppeln, Breslau, Glogau, Neustettin,
– Akte 52. Befehle, Berichte und Mitteilungen des Heeresgruppenkommandos 1, der Kommandanturen der Befestigungen Oppeln, Glogau, Breslau über die Erkundung der Grenzbezirke.
– HAUBA -PRZENIKLIWY CHŁÓD STALI I BETONU (https://www.hauba.pl):
– Śląskie Panzerwerki – Regelbau Rote 97, Część I (Tomasz Zamysłowski).
– Śląskie Panzerwerki – Regelbau Rote 97, Część II (Tomasz Zamysłowski, Franz Aufmann).
– GÓRNOŚLĄSKA PRACOWNIA ARCHEOLOGICZNA