Opracował:
Tomasz Zamysłowski
Historia powstania Regelbau 97
Ze względu na wstrzymanie realizacji kilku projektów umocnień oczekujący na rozkaz rozpoczęcia budowy: Oder-Annaberg Stellung, Hotzenplotz-Oder Stellung, Katzbachstellung bądź projektów już rozpoczętych Neissestellung (wybudowano jedynie trzy obiekty) powstała od strony południa luka w wschodnich umocnieniach Niemiec. W celu wypełnienia tej luki opracowano w listopadzie 1938 roku projekt planu budowy fortyfikacji na wschodzie w 1939 roku. Założono budowę linii przeszkód w rejonie Raciborza połączoną z Pozycją Odrzańską (Oderstellung) przebiegającą przez górnośląski obszar przemysłowy w rejonie Gliwic i Zabrza w miarę możliwości biegnącą wzdłuż drogi 117 (Reichsstrasse 117) do Namysłowa. Reichsstrasse 117 będąca drogą państwową Rzeszy zaczynająca się w Chojnowie biegnąca przez Lubin, Ścinawę, Wołów, Trzebnice, Oleśnicę, Namysłów, Kluczbork, Olesno, Dobrodzień, Zawadzkie, Pyskowice i kończąca się w Gliwicach. Budowę podzielono na kilka etapów. W pierwszym z nich przewidziano zablokowanie stałymi przeszkodami ważnych drogi (niem. Sicherheitsausbau), w drugim etapie połączono z sobą poszczególne zamknięcia i utworzono ciągłą linię (niem. Verstärkungsausbau).
W marcu 1939 roku na spotkaniu w Opolu ustalono, że niewybudowana Pozycja Odra-Góra Św. Anny ( Oder – Annaberg Stellung) zostanie zastąpiona pozycją graniczną rozbudowaną do etapu trzeciego (niem. Armierungsausbau). W przypadku rosnącego zagrożenia lub mobilizacji własnych oddziałów przygotowywano projekty budowy umocnień polowych. Prace te miały zostać ukończone najpóźniej do 1 sierpnia 1939 roku.
W dalszej korespondencji omówiono przebieg granicy na terenie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Zwrócono uwagę, że w wielu miejscach granica przebiegała przez teren niekorzystny dla obrony, w pobliżu gęstej zabudowy miejskiej oraz cennych dla gospodarki zakładów przemysłowych. Przewidywano w tym rejonie natarcie oddziałów polskich, których pozycje wyjściowe oparte zostaną o fortyfikacje Obszaru Warownego Śląsk. Dodatkowo na skrzydłach od północy w rejonie Zbrosławic, od południa w rejonie Pilchowic i Nieborowic znajdował się duże kompleksy leśne, umożliwiające skrytą koncentracje i atak oddziałom polskich z skrzydeł i kolejnej fazie okrążenie okręgu górnośląskiego. Zwrócono też uwagę na gęstą sieć drogowo-kolejową ułatwiającą operowanie jednostką pancernym i pociągom pancernym.
W kwietniu 1939 roku podjęto decyzję o budowie dwurzędowej przeszkody przeciwpancernej złożonej z czeskich jeży (wzmocnionej do trzech rzędów) oraz 5 metrowej szerokości przeszkodzie przeciwko piechocie. Na odcinku Bytom-Gliwice miano wybudować obiekty bojowe o odporności B neu. Całą pozycja nazwano Umocnienia Graniczne Śląska (niem. Grenzebefestigung Schleisen). Obiekty miały być wybudowane w oparciu o nowe typy schronów bojowych, nad którymi prace konstrukcyjne rozpoczęto w roku 1938. Obiekty oznaczano trzycyfrowymi numerami, a każdy z nich zaczynał się do „1”. Nowo powstałe konstrukcje obiektów fortecznych nazwano serią projektową „100”. Numeracje budowli regulaminowych (Regelbau) uregulowano z dniem 4 lutego 1939 wraz nowym programem budowy, nadają serii czerwonej (Rote) numery od 101 do 130 (później rozszerzoną do numeru 139). Nowy program budowy obejmował więcej niż jedynie lustrzane odbicie obiektów, ale dla większości typów oferowano także możliwość zabudowy z systemem flankującym lub bez oraz wyposażenia w peryskop lub mała kopułę obserwacyjną. W zależności od wariantu do oznaczenia dodawano a, b, c lub d. Jeżeli zaszła potrzeba budowy obiektu wybiegającego poza ramy serii regulaminowej schrony takie oznaczono skrótem „S.K.” (konstrukcję specjalną). Jeżeli schrony S.K. stały się konstrukcją powtarzalną nadawano im numer regulaminowy. Jedynym znanym do tej pory tego typu odstępstwem był Regelbau 96. Obiekt wybudowany jako S.K. w znacznej ilości. Ostatecznie nadano mu numer obiektu regulaminowego.
W piśmie z 5 kwietnia 1939 planowano budowę na Górnym Śląsku:
– 9 schronów z 6 strzelnicową kopułą pancerną (schron z pomieszczeniem dla grupy wypadowej i obrona wejścia). – 9 Stände mit Schartentürmen (mit Gruppe und Eingangsverteidigung) [01],
– 6 schronów dla dwóch karabinów maszynowych – 6 Doppel-M.G.Kasematten [02],
– 9 schronów dla działka przeciwpancernego i karabinu maszynowego lub ukrycia dla samego działka – 9 Pak und M.G. Kusematten oder Pak-Unterstell- räume nach örtlicher Erkundung [03],
-15 lekkich stanowisk obserwator artylerii na podstawie rysunku stanowiska nr. L 1250- 15 Artl. B-Stellen leichter Bauart nach besonderer Regelzeichnung Nr. L. 1250.- [04].
W piśmie z 29 kwietnia 1939:
Raportowano że z powodu rozbudowy umocnień na wielu odcinkach i dużego zapotrzebowania na elementy pancerne sześciostrzelnicowe kopuły pancerne nie będą dostępne. Zaproponowano zastąpienie w 9 schronach z jedną kopułą sześciostrzelnicową produkcji niemieckie , dwiema kopułami produkcji czechosłowackiej trójstrzelnicowymi lub czterostrzelnicowymi. Zaprojektowano w tym celu nowy schron typ 97 [05]. Problem występował również z dostępnością pancerzy pionowych, dlatego też 6 schronów dla dwóch karabinów maszynowych planowano zastąpić typem 97.
Analiza konstrukcji obiektów
Została przeprowadzona analiza konstrukcji obiektów. W ich konstrukcji występuje szereg rozbieżności, które prawdopodobnie wynikają z:
– braku należytej dokumentacji (powstałej pospiechu),
– własnej jej interpretacji przez poszczególne oddziały budowlane,
– wprowadzania zmian w projekcie.
Uwagę zwraca różne posadowienie obiektów w terenie. Kilka schronów wykonano jako zagłębione. Jednak takie posadowienie schronu nie pozwalało na wykorzystanie w należyty sposób stanowiska do obrony wejścia i zapola. Pole ostrzału strzelnicy zostało w dużym stopniu ograniczone. Wkomponowana w otaczający grunt bryła schronu nie była widoczna od strony przedpola. Ponad poziom gruntu wystawione miały być tylko kopuły chronione od tyłu przez żelbetonowe ostrogi. Rozwiązanie to zostało zapożyczone z czechosłowackiej fortyfikacji. Ostrogi występują w dwóch wersjach wykonania. W pierwszej są pod kątem do ściany czołowej i skierowane do środka schronu. W drugiej wersji są równolegle, skierowane do siebie. Może mieć to związek z planowanym zastosowaniem kopuł z 3 lub 4 strzelnicami o innych sektorach ostrzału w poszczególnych obiektach.
Do osłony stanowiska obrony wejścia i zapola wykorzystano czechosłowackie pancerze ścienne zamiast niemieckich płyt pancernych. Zmiana ta spowodowała pewne utrudnienia w budowie obiektów. W kilku z nich, prawdopodobnie budowanych w pierwszej kolejności, nastąpiło zmniejszenie grubości ściany. Podobny efekt nie zaistniał w innych wznoszonych obiektach, w których grubość ściany została skorygowana poprzez zmniejszenie kubatury pomieszczenia ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola [06]. Również wystąpiły problemy przy osadzaniu pancerzy ze strzelnicą obrony wejścia. W kilku obiektach błędnie osadzono je poprzez obrót o 180 stopni [07]. Dopuszczono również dwu wariantową lokalizację wyjścia ewakuacyjnego. W pierwszym wariancie wyjście ewakuacyjne znajdowało się w śluzie przeciwgazowej a w drugi umiejscowiono je w korytarzu do izby ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola. Nie usystematyzowano wyposażenie obiektów oraz nie ujednolicono lokalizację elementów wyposażenia w schronie. Do takich elementów można zaliczyć istnienie lub brak nisz oświetleniowych, czy też odmienną lokalizacje ujęcia wody.
Jeżeli te modyfikacje wprowadzano wraz z budową kolejnych obiektów, można przyjąć, że pierwsze powstały w rejonie Zbrosławic i Bytomia. Na tych odcinkach wybudowano schrony typu Regelbau 116, 107, 111, 106, 97.
Na pozostałych odcinka założono wiec budowę obiektów jedynie dwóch typów. Wypadku budowy punktu oporu przewidziano budowę schronu dla działka p.panc. typu Regelbau 116 oraz osłaniającego go przed atakiem piechoty Regelbau 97. Tam gdzie umocnienia przybierały kształt ciągłej linii umocnień, stosowano na przemian schrony Regelbau 116 i 97 (odcinek Zabrze -Zaborze ). Ostatecznie rozwiązaniem było wiec zastąpienie większości typów schronem Regelbau 97. Za budową typu 97 przesądzała dostępność pancerzy (pozyskiwanych z czechosłowackich umocnień) oraz jak wynika z zachowanych dokumentów wielkość nakładów finansowych. Koszt budowy Regelbau 111 bez pancerzy wynosił 110 000 RM a Regelbau 97 jedynie 90 000 RM. Do ceny budowy Regelbau 111 należałby jeszcze doliczyć koszt niemieckich elementów pancernych lub zastosować znacznie tańsze czechosłowackie. Niewątpliwą zaletą Regelbau 97 w porównaniu do Regelbau 111 była możliwość prowadzenia obrony okrężnej.
Zakończenie projektu Rote 97
Oprócz fortyfikacji na Górnym Śląsku typ 97 planowano również budować na innych odcinkach umocnień np.: na do tej pory pustych odcinkach Frontu Ufortyfikowanego Łuku Odry i Warty FF OWB (Festungsfront im Oder-Warthe Bogen). W sierpniu Naczelne dowództwo Wojsk Lądowych (niem. Oberkommando des Heeres, dalej OKH) raportowała że dostawy niemieckich pancerzy zostaną zapewnione dla FF OWB i dalsze prace nad projektowe na tej linii uwzgledniające Regelbau 97 zostaną zawieszone. Szybka wygrana wojna z Polską zatrzymała budowę obiektów Regelbau 97 na Górnym Śląsku. Ukończono betonowanie dziewięciu obiektów. Tylko w jednym schronie osadzono kopuły. W kilku obiektach nie osadzono nawet futryn drzwi wewnętrznych i nie zamontowano elementów wyposażenia. Z powodu nieukończenia budowy żadnego ze schronów typu Rote 97 oraz anulowani budowy kolejnych, schron stał się zapomnianą konstrukcją specjalną (S.K.- Sonderkonstruktion) nieuwzględnioną w serii 100 [08]. Przez lata konstrukcja ta funkcjonowała w środowisku pod nazwą odautorską „Sonderwerk”.
Ciekawostkę może stanowić fakt, że w piśmie z lipca 1939 została przydzielona pula numerów dla Panzerwerk-ów na fortyfikacjach wschodnich, dla obiektów na Górnym Śląsku to numery od Pz.W 301 do Pz.W.400. Ze względów propagandowych w 1939 roku nakazano wszystkim budowlą o odporność od B1 wzwyż i możliwości obrony okrężnej nadać oznaczenie na Pz.W. (Panzerwerk) wraz z kolejnym numerem. Jako że obiekty typu 97 posiadały możliwość obrony okrężnej można przypuszczać że wraz z ich ukończeniem miały nosić oznaczenie Panzerwerk-ów.
Kolejny mariaż czeskiego pancerza z niemieckim betonem miał nastąpić na Wale Atlantyckim, lecz nie na taką skalę jak miało to miejsce na Górnym Śląsku 1939 roku.
Przypisy:
[01] – Prawdopodobnie miały to być obiekty typu Regelbau 113.
[02] – Wybudowano tylko jeden schron tego typu Regelbau 107a na odcinku Dramatal (Zbrosławice).
[03] – Ostatecznie wybór padł na Regelbau 116.
[04] – Na części dokumentów stanowisko określono jako lekkie stanowisko obserwatora artylerii z nachyloną płytą pancerną (niem. A.B. leichter Bauart mit schräger Panzerplatte).
[05] – Występuje w dokumentach pod nazwami Rote 97, Regelbues rote 97, Typ 97.
[06] – Z zewnątrz doskonale widać grubość zastosowanej ściany po ilości stopni przeciwrykoszetowych strzelnicy obrony zapola
[07] – Być może przyczyną takiego stanu rzeczy było nie nadanie jej niemieckiego oznaczenia i nieprzyjęcie jej oficjalnie na uzbrojenie, co poskutkowało brakiem instrukcji montażu.
[08] – W większości spisów budowli regulaminowych serii 100 nie obejmuje również Regelbau 96. Z zachowanych dokumentów wynika, że konstrukcji SK przyjętych jako regulaminowe miało być więcej np.; Regalbau 99, czyli Regalbau 120 z czechosłowacką kopułą obserwacyjną.
Źródła:
DEUTSCH-RUSSISCHES PROJEKT ZUR DIGITALISIERUNG DEUTSCHER DOKUMENTE IN ARCHIVEN DER RUSSISCHEN FÖDERATION (https://wwii.germandocsinrussia.org):