Opracował: Franz Aufmann

Ekspozytura Nr III z siedzibą w Bydgoszczy należała do jednych z najważniejszych ekspozytur Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego. Jej głównym zadaniem było rozpoznanie wywiadowcze Niemiec, a w szczególności Prus Wschodnich, Pomorza i pogranicza z Wielkopolską. Latach 1930-1938 szefem ekspozytury był kapitan [02] Jan Żychoń. W okresie od marca do kwietnia 1933 roku Ekspozytura Nr III prowadziła intensywne rozpoznanie niemieckich prac fortyfikacyjnych na Pomorzu w rejonie Wałcza (niem. Deutsch Krone) oraz w okolicach miejscowości Szczecinek (niem. Neustettin). Obszarem zainteresowania stał się w tym okresie rejon miejscowości Prusinowa Wałeckiego (niem. Preußendorf ) i Strzalin (niem. Strahlenberg). U podnóża Góry Wisielczej (niem. Galgen-Berg) rozpoznano i potwierdzono istnienie co najmniej trzech schronów bojowych oraz rozbudowanej infrastruktury inżynieryjnej. Funkcjonariusz Placówki Oficerskiej, prowadzący agentów w tym regionie, nadawał nowo zidentyfikowanym schronom kolejne numery od nr 24, 25, 26. Lokalizację obiektów nanoszono na niemieckie mapy sztabowe Messtischblatt w skali 1:25 000. Taka systematyczna numeracja była istotna dla utrzymania porządku w gromadzonych danych. Wykorzystanie kilku, niezależnych źródeł do potwierdzenia tej samej informacji (tzw. uwiarygodnienie krzyżowe) było standardową metodą pracy Oddziału II, która pozwalała na wyeliminowanie możliwości dezinformacji. Jednocześnie w co miesięcznym raporcie Ekspozytury Nr III w Bydgoszczy dla Oddziału II w Warszawie przy informacjach wywiadowczych pojawiały się adnotacje pracowników Posterunku Oficerskiego dotyczące wiarygodności dostarczonego materiału. Informacja „wiarygodne”, umieszczana na marginesie raportu, świadczyła o wysokim zaufaniu oficera prowadzącego do uzyskanych danych.

 

Raporty opierały się na informacjach od co najmniej trzech agentów. Badania rozpoznawcze w terenie, potwierdzone dokumentacją fotograficzną pozwoliły funkcjonariuszom Ekspozytury Nr III w Bydgoszczy na ocenę, że w rejonie tym powstaje „silny ośrodek oporu”.

W raporcie Ekspozytury Nr III w Bydgoszczy dla Oddziału II w Warszawie z dnia 31.03.1933 roku zostały zgłoszone dwie lokalizacje schronów bojowych w rejonie Góry Wisielczej. Na mapie zostały oznaczone jako nr 24 i 25.

Schron nr 24 został wzniesiony na południowym stoku wzgórza Góry Wisielczej, tuż przy drodze polnej, po jej południowej stronie. Wejście na tę drogę było zagrodzono drutem kolczastym, co zaznaczono krzyżykami na szkicu. Z marcowego raportu agenta 614 wynika, że prowadzone były tam większe prace. Agent 614 nie wykonał z bliska zdjęć obiektu ze względu na dużą liczbę osób pracujących w pobliżu. Południowy stok Góry Wisielczej zapewniał doskonałe pole obserwacji i ostrzału w kierunku potencjalnego ataku od strony Polski, a jednocześnie mógł ułatwiać maskowanie obiektu przed obserwacją z północy.
W kwietniowym raporcie Ekspozytury Nr III w Bydgoszczy podano, że agent próbny Jeb potwierdził lokalizację schronu nr 24 i opisał obiekt. Zamaskowane wejście do schronu znajdowało się od strony drogi. Obiekt o wymiarach 8 x 3,5 m posiadał dwie identyczne strzelnice. Jedna z nich skierowana była na zachód a druga na wschód. Informacja ta jednoznacznie skorygowała wcześniejszy raport innego agenta z miesiąca marca, który obserwował obiekt ze znacznej odległości. Dojście do obiektu agent próbny Jeb potwierdził wykonaną dokumentacją fotograficzną.

 

Schron nr 25, drugi obiekt z marcowego raportu, został zlokalizowany przez agenta 614 na wzgórzu 104 – na wschód od Jeziora Liptowskiego (niem. Lüptow-See). Precyzyjna lokalizacja obiektu oraz informacja o strzelnicy skierowanej w kierunku południowo-wschodnim była szczególnie cenna. Pozwalała ona analitykom Oddziału II odtworzyć zamysł niemieckich planistów i określić, jaki obszar dany schron miał ryglować ogniem.
W kwietniu 1933 roku agent 1104 potwierdził lokalizację schronu nr 25 oraz umiejscowił kilka nowych obiektów. W comiesięcznym raporcie Ekspozytury Nr III w Bydgoszczy dla Oddziału II w Warszawie uwzględniono jednak tylko jeden kolejny schron bojowy. Jego lokalizacja została podana przez agenta 1104 a dokumentację fotograficzną wykonał agent próbny Jeb podczas kolejnego rozpoznania terenu w okolicach Góry Wisielczej. Obiekt ten otrzymał numer 26.

Schron nr 26 wzniesiono na stoku południowym wzgórza Galgen-Berg tuż nad wyrwą terenową po jej wschodniej stronie, w miejscu oddalonym 270 m na wschód od skrzyżowania się dróg ze Strzalin (niem. Strahlenberg) do Rusinowa (niem. Ruschendorf  i do Miłogoszczy (niem. Mollentin). Agent próbny Jeb podał:

„Okienko strzelnicze w kierunku na południowy zachód. Tuż obok okienka w niszy – umieszczone są drzwi do schronu. Okienko o wymiarach 30 x 30 cm i drzwi o wymiarach 70 x 120 cm. Ze względu na to, że schron ten wbudowany jest w stok wzgórza, zaszła konieczność zrobienia wejścia obok okienka (….) na skutek tego ściana frontowa tego schronu jest dwa razy załamana, raz do wewnątrz, drugi raz do zewnątrz (pod kątem prostym)…. Ściana frontowa jest zbudowana cała z grubej płyty żelaznej, pomalowanej na kolor ochronny.”

Istotnym elementem infrastruktury odkrytym przez agenta 614 był wybetonowany rów wzdłuż polnej drogi na południe od schronu 26 a prowadzącej do obiektu nr 24. Jego lokalizację potwierdził agent próbny Jeb. Rów posiadał długość 150 metrów. Szerokość przy dnie oszacowano na 2 metry, na wysokości korony na około 3,5 metra przy wysokość rzędu 2 metrów. Do rowu prowadziły dwa zjazdy. Przed rowem wykonano jeden rząd zwykłego drucianego ogrodzenia. Do raportu załączono szkic, który zawiera podstawowe informacje: położenie rowu, orientację geograficzną oraz układ dróg do Strahlenberg (Strzaliny) i Rusinowa (niem. Ruschendorf).

 

Ocena działań Ekspozytury nr III w Bydgoszczy

Agenci, prowadzeni przez Posterunek Oficerski, na przestrzeni dwóch miesięcy 1933 roku zlokalizowali, opisali i wykonali dokumentację fotograficzna trzech z czterech wybudowanych w latach 1931-1932 obiektów u podnóża Góry Wisielczej. W tym zakresie wywiad polski uzyskał znaczący sukces. W raportach pojawił się również wybetonowany rów przeciwpancerny. Znajdowała się na przedpolu pozycji obronnej. W raportach z marca i kwietnia nie pojawiła się jednak informacja, że wspomniany betonowy rów miał być wypełniony wodą z terenu zalewowego u podnóża Góry Wisielczej powstałego w wyniku spiętrzenia cieku wodnego. Dopiero po wypełnieniu go wodą stanowił doskonałą zaporę przeciwpancerną. W każdym innym przypadku dno rowu, znajdujące się w martwym polu ostrzału, stawało się doskonałym schronieniem dla atakujących pozycję polskich oddziałów. Szacowaną wielkość terenów zalewowych [01] na przedpolu pozycji umocnionej w zależności od poziomu spiętrzenia wody  przedstawiono we wcześniejszych opracowaniach dotyczących prac hydrotechnicznych i fortyfikacyjnych w rejonie Góry Wisielczej.

 

Przypisy:

[01] – Patrz opracowanie pt. „Prace hydrotechniczne i fortyfikacyjne w rejonie Góry Wisielczej, Część 1”.
[02] – Mianowany do stopnia majora ze starszeństwem z 1 stycznia 1936 i 63. lokatą w korpusie oficerów piechoty.
[03] – Patrz opracowanie pt. „Prace hydrotechniczne i fortyfikacyjne w rejonie Góry Wisielczej, Część 2”.

Inne powiązane tematycznie opracowania:

1. Prace hydrotechniczne i fortyfikacyjne w rejonie Góry Wisielczej – Łączność, Część 3. 
2. Prace hydrotechniczne i fortyfikacyjne w rejonie Góry Wisielczej – Zapory przeciwpancerne, Część 4.