Zapora przeciwpancerna – Trägersperren (Einsteckssperre) w Kuźnicy Rudzkiej
Opracował:
Tomasz Zamysłowski
Zakończenie I Wojny Światowej zmieniło układ sił w Europie. Upadek państw centralnych umożliwił powstanie lub odzyskanie niepodległości przez wiele państw. Pierwsze lata państwa polskiego upłynęły pod znakiem sporów i walk o przyszłe granice. Jedynym z zapalnych miejsc na mapie II RP był Górny Śląsk. Już w trakcie wstępnych prac nad traktatem wersalskim (1919 r.) teren ten stał się przedmiotem targów, jako jeden z najcenniejszych obszarów przemysłowych Europy. Pierwotnie należący do Cesarstwa Niemieckiego został częściowo przydzielony Polsce. Polska dążąc do przejęcia całości śląskiego okręgu przemysłowego, przy wyjątkowej słabości Niemiec i przychylność państw Ententy w szczególności Francji, rozpoczęła działania zbrojne wzniecając I i II Powstanie Śląskie (de facto wojnę domową). Państwa Ententy w celu zakończenia sporu postanowiły, że zostanie on rozwiązany w głosowaniu mieszkańców w formie plebiscytu. Po niekorzystnym wyniku plebiscytu dla Polski, wszczęto III Powstanie Śląskie w celu wywarcia dodatkowej presji na aliantów. Porażka oddziałów polskich w czasie bitwy o górę Św. Anny (niem. Annaberg) zmusiła do podjęcia pertraktacji. Przychylna Polsce Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku podjęła decyzję o korzystniejszym dla Polski podziale Górnego Śląska. Wytyczenie granicy na Górnym Śląsku, szczególnie w wysoko uprzemysłowionej i gęsto zaludnionej terenie, było niezmiernie trudnym przedsięwzięciem. Oddzielenie od siebie granicą państwową miast tworzących jedną aglomerację doprowadziło do powstania wielu kuriozalnych sytuacji, wpływających nierzadko na codzienne życie mieszkańców regionu. Jednym z takich miejsc była Kuźnica Rudzka (niem. Rudahammer) – obecnie cześć Rudy Śląskiej. Wskutek wytyczenia granicy droga oraz linia tramwajowa łącząca niemieckie Zabrze (niem. Hindenburg O/S) z niemieckim Bytomiem (niem. Beuthen O/S) przechodziła od połowy 1922 roku na odcinku około 1,5 km przez leżącą w Polsce Rudzką Kuźnicę. Do końca lat dwudziestych zeszłego stulecia tramwaje na tej trasie dwukrotnie przekraczały granicę państwową. Przejazd niemieckich składów przez terytorium Polski odbywał się z pozamykanymi drzwiami, pod okiem polskich funkcjonariuszy straży granicznej. Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych zeszłego stulecia równolegle do starej szosy, ale już na terytorium niemieckim, wybudowano najpierw drogowe, a później tramwajowe obejście Rudzkiej Kuźnicy, znacznie ułatwiające komunikację między leżącymi w Rzeszy Zabrzem-Biskupicami (niem. Borsigwerk) i Bytomiem – Bobkiem (niem. Bobrek).
Wraz z upływem czasu w tym zapalnym rejonie prowadzono przygotowania do nowego konfliktu m.in. poprzez budowę fortyfikacji zarówno po obu stronach granicy. Niemieckie fortyfikacje powstały stosunkowo późno na kilka miesięcy przed wybuchem II wojny światowej, otrzymały nazwę Umocnienia Graniczne Śląska (niem. Grenzebefestigung Schlesien) [01]. Trzon pozycji obronnej, będącej w zasadzie linią przeszkód na ówczesnym etapie budowy, miały stanowić nowo opracowane obiekty fortyfikacji stałej serii „100”. Dzięki udostępnieniu niemieckich archiwalnych dokumentów przez Bundesarchiv obecna wiedza na temat tych umocnień znacznie się poszerzyła i uległą zmianie. Jednym z dokumentów. jaki można odnaleźć w zasobach Bundesarchiv, jest mapa obejmującą północną cześć aglomeracji śląskiej przedstawiająca lokalizacje zapór drogowych.
W ostatnim czasie na jednym z portali aukcyjnych trafiło do sprzedaży zdjęcie przedstawiającą jedną z takich zapór. Dzięki mapie udało się ustalić jej lokalizację a fotografię zakupić. Zdjęcie przedstawia dwurzędową (w odróżnieniu od trzyrzędowej odnalezionej w Pilchowicach) zaporę Trägersperren (Einsteckssperre) zlokalizowaną Kuźnicy Rudzkiej. Została oznaczona na mapie jako K11. Zapora jest częściowo rozebrana w celu umożliwienia przejazdu. Kilka dwuteowników zostało wyjętych z gniazd a otwory zaślepione pokrywami. Cześć dwuteowników nadal znajduje się w gniazdach, a ich pokrywy zostały odrzucone na bok. Sugeruje to że fotografia został wykonana w pierwszych dniach września zaraz po przekroczeniu przez Wermacht granicy. Sam zapora został dodatkowo wzmocniona za pomocą stalowych jeży przeciwpancernych przejętych po zajęciu Czechosłowacji i wykorzystanych ponownie na granicy polsko-niemieckiej. Za zaporą znajduje się przeszkoda przeciwpiechotna wykonana za pomocą drutu kolczastego rozciągniętego na stalowych słupach, w miejscu przecięcia z drogą zaporę tworzą „kozły hiszpańskie”.
Fotografia została wykonana na obecnej ulicy Stara Cynkownia w kierunku ul. Konstytucji, na wysokości nie istniejących obecnie zabudowań. Człowiek prowadzący rower najprawdopodobniej zmierza w ich kierunku. Po lewej strony widoczne są tory tramwajowe w kierunku Bytomia, które na wysokości widocznego łuku jezdni przechodzą w jej oś [02] (nr 1 na zdjęciu). Po prawej stronie widoczne są zabudowania Bytomia Bobrka. Najbliżej widoczny jest budynek zlokalizowany przy ul. Konstytucji 2 obecnie pozbawiony elewacji ściany szczytowej obitej deskami (nr 2 na zdjęciu). Dalej znajdują się budynki mieszkalne zlokalizowane kolejno pod numerami 8, 10, 12, 14, zabudowani te nie zmieniły swojej formy i wyglądu od czasów wojny (nr 3 na zdjęciu). Zlikwidowane zostały jedynie towarzyszące im przydomowe komórki/chlewiki [03]. Kolejnym widocznym budynkiem jest gmach zespołu szkół specjalnych nr 3 (nr 4 na zdjęciu). Za dachami wymienionych budynków widoczna jest wieża kościoła Parafii Świętej Rodziny w Bytomiu (nr 5 na zdjęciu), w oddali dwa z trzech kominów EC Szombierki (niem. Kraftwerk Oberschlesien) (nr 6 na zdjęciu).
W samej Kużnicy Rudzkiej zlokalizowano jeszcze dwie zapory. Pierwsza oznaczona jako K10a zlokalizowanej na wiadukcie torów tramwajowych jako ich zamknijcie, druga K6 na drodze od strony Zabrza-Biskupic. Pomiędzy zaporami rozmieszczono jeże czechosłowackie widoczne na kolejnym zdjęciu zamieszczonym na portalu foto polska. Kolejne z prezentowanych zdjęć to zostało wykonane niemal z tego samego miejsca co opisywane powyżej. W oddali widoczne są charakterystyczne zabudowani Szybu „Barbara” (nim. Schacht „Berve”) kopalni Bobrek (nr 3 na zdjęciu), tory tramwajowe (nr 2 na zdjęciu) i drogę wybudowaną jako obejście Kuźnicy Rudzkiej (nr 3 na zdjęciu).
Jak do tej pory są to jedyne fotografie przedstawiające zapory przeciwpancerne na Górnym Śląsku z potwierdzoną lokalizacją, oraz jedyna na której widać jedną z zapór Trägersperren (Einsteckssperre). Zapory K6 i K11 w obrębie Kuźnicy Rudzkiej nie zachowały się do obecnych czasów, być może skrywa jej warstwa asfaltu. Również zapora zlokalizowana na torach tramwajowych K10a nie zachowała się ,most jaki i torowisko w jego sąsiedztwie zostały gruntownie przebudowane w 2018 roku.
[01] – Do niedawna błędnie zwane jako Pozycja Górnośląska (Oberschlesien Stellung).
[02] – W latach 60-70-tych układ torowy został zmieniony, tory tramwajowe na wysokość zapory przechodzą na prawą stronę jezdni.
[03] – Nieodzowny element górnośląskiego krajobrazu osiedli robotniczych.
Źródła:
BUNDESARCHIV:
– RH 20-10/288 Anlagen zum Kriegstagebuch 1939 Bd.5 Lageplan der Sperren mit Lagerorten der Bedienungsgeräte.
– Muzeum online Domu Współpracy Polsko-Niemieckiej (muzeum.haus.pl)
– Fotopolska (fotopolska.eu)