Fot. 01. Widok dwusektorowego schronu broni maszynowej 702 Pozycji Odry (niem. Oder-Stellung) od strony przedpola. Ściany boczne oraz płyty stalowe, chroniące stanowiska ckm otrzymały nasyp ziemny [01].
Rzeźba terenu umożliwiała niemieckim planistom, planującym budowę odcinka obrony „Groß Karzenburg” Pozycji Pomorskiej [02], wyjątkowo łatwe wkomponowanie schronów w otaczający ich teren. Schrony zagłębiono w gruncie do poziomu górnej powierzchni stropu. Odsłonięto częściowo płytę ze strzelnicą, chroniącą stanowisko bojowe 7,92 mm ciężkiego karabinu maszynowego MG 08 na podstawie fortecznej. Tylna elewacja schronu z wejściem, zagłębiona w gruncie, nie była narażona na bezpośredni ostrzał. Część schronów, wznoszona w 1936 roku otrzymała dodatkową strzelnicę obrony wejścia i zapola. W sektorze ostrzału broni ręcznej znalazła się elewacja schronów oraz bezpośrednio przyległe do niej zagłębienie terenu.
Fot. 02. Tylna ściana schronu 702 z widocznym zabezpieczeniem przed wodami gruntowymi. Strzelnica obrony wejścia i zapola, położona wyjątkowo nisko nad poziomem gruntu. W ścianie pozostałości wsporników dla siatki chroniącej przed zasypywaniem elewacji.
Fot. 03. Strzelnica obrony wejścia i zapola została wykonana wyjątkowo nisko nad poziomem gruntu. Zrezygnowano z jednego, dolnego stopnia profilu przeciwrykoszetowego.
Równie dobrze radzono sobie na podmokłym terenie Pozycji Odrzańskiej. W uzasadnionych przypadkach schron umieszczano w wannie, zabezpieczającej przed przenikaniem wód gruntowych. Ściany boczne otrzymały nasyp ziemny, a tylną ścianę schronu z wejściem miał chronić specjalnie uformowany wał ziemny. Dobrym przykładem takiego rozwiązania może być dwusektorowy schron o numerze 702, wzniesiony w 1936 roku na pozycji ryglowej w pobliżu miejscowości Cigacice (niem. Tschicherzig) a dokładniej Leśnej Góry. Schron wykonano w klasie odporności B1.
Nowo wprowadzaną w 1936 roku zewnętrzną strzelnicę obrony wejścia i zapola, jako rozwiązanie mające podnieść efektywność obrony, umieszczono wyjątkowo nisko nad poziomem gruntu. Dlatego też zrezygnowano z jednego, dolnego stopnia profilu przeciw-rykoszetowego. Stanowisko broni ręcznej chroniła 4 cm płyta stalowa 48 P8 z zamknięciem. Powierzchnie ścian, ze strzelnicą i dwoma wejściami do obiektu, tworzą kąt około 105 stopni. W tych warunkach skutecznym byłby już symetryczny sektor ostrzału o rozwartości 30 stopni w płaszczyźnie poziomej dla strzelnicy o osi prostopadłej do powierzchni ściany. Przeprowadzone pomiary strzelnicy wykazały, że jej rozglifienie umożliwiało prowadzenia ognia w sektorze 45 stopni.
Podobnie jak w przypadku schronów odcinka „Groß Karzenburg” Pozycji Pomorskiej, w sektorze ostrzału broni ręcznej znalazła się elewacja schronów oraz bezpośrednio przyległy do niej teren. Obustronnie wykonano wał ziemny. Miał za zadanie chronić tylną ścianę oraz strzelnicę obrony wejścia i zapola przed bezpośrednim ostrzałem. Zgodnie z planem ogni zapole schronu znalazło się w sektorze ognia 7,92 mm ciężkiego karabinu maszynowego MG 08 schronu 697 pozycji tyłowej.
Fot. 04. Tylna ściana schronu 702 z wejściami i strzelnicą obrony wejścia i zapola. Obustronnie wykonano wał ziemny chroniący przed bezpośrednim ostrzałem.
Fot. 01. Wejście do schronu (wzniesionego w 1939 roku). Wejście chronione czechosłowackimi drzwiami kratowymi wz. 37. Po prawej stronie strzelnica dla ciężkiego karabinu maszynowego. Drzwi zostały osadzone nie zgodnie z czechosłowackimi założeniami konstrukcyjnymi.
Drzwi kratowe wz. 37 (cz. Mřížové dveře vz.37), stosowane były w czechosłowackich schronach broni maszynowej do ognia bocznego, nazywanymi popularnie rzopikami (cz. ŘOPík). Jednoskrzydłowe drzwi kratowe o wymiarach 60 x 120 cm to klasyczna konstrukcja spawana, spełniająca wymagania konstrukcyjne rysunku R – 238. Zgodnie z wstępnymi założeniami drzwi kratowe wz. 37 miały otwierać się w kierunku wnętrza korytarza schronu. Dlatego też zaprojektowano je w dwóch wariantach, jako otwierane w „lewo” i „prawo” w zależności od kierunku załamania korytarza wejściowego do schronu. Takie rozwiązanie utrudniło gospodarkę materiałową zarówno na etapie produkcyjnym jak i budowy obiektów. Problem rozwiązano wprowadzając nowe, już symetryczne drzwi kratowe o oznaczeniu wz. 38 (zgodnie z wymaganiami konstrukcyjnymi rysunku R – 443). W latach powojennych część drzwi kratowych wz. 37 poddano przeróbkom. Zmiany te wprowadziły małe zamieszanie w procesie identyfikacji drzwi.
Znane są przypadki zastosowani czechosłowackich drzwi kratowych wz. 37 w polskich schronach fortyfikacji polowej. Po aneksji Zaolzia w październiku 1938 roku przez oddziały Wojska Polskiego, przejęte zostały składy saperskie czechosłowackiej armii. Część zgromadzonych zapasów została wykorzystana przez saperów WP.
Fot. 01. Widok schronu pozornego-uzbrojonego sugerującego istnienie obiektu dla trzech ciężkich karabinów maszynowych od strony przedpola (obiekt został wyburzony).
Fot. 02. Widok schronu pozornego- uzbrojonego. Zdjęcie wykonano w maju 2016 roku (obiekt już nie istnieje).
Została opracowana konstrukcja obiektu pozornego-uzbrojonego, który miał sugerować niemieckim obserwatorom istnienie schronu do ognia czołowego z trzema stanowiskami broni maszynowej. Z dwóch wybudowanych schronów pozornych-uzbrojonych na terenie 62 Brzeskiego Rejonu Umocnionego zachował się tylko jeden w pobliżu miejscowości Anusin. Kilka lat temu został wyburzony schron, wybudowany w eksponowanym miejscu, na wzniesieniu po lewej stronie drogi z Wólki Zamkowej do Drohiczyna.
Schron pozorny-uzbrojony otrzymał żelbetonową ścianę z bocznymi załamaniami. W ścianie umieszczono trzy strzelnice, z których tylko środkowa mogła być wykorzystana.
Fot. 03. Widok schronu pozornego- uzbrojonego do ognia czołowego. Schron wzniesiono w pobliżu miejscowości Anusin – 62 Brzeski Rejon Umocniony (Fot. Justyna Chojnacka).
Dwie skrajne strzelnice zostały zaślepione. Konstrukcję ściany wzmocniono żelbetonowymi belkami. Za środkową strzelnicą wykonano małe pomieszczenie. Cała przestrzeń za żelbetonową ścianą miała być wypełniona ziemią.
Pomieszczenie za środkową strzelnicą pozwalało na prowadzenie obserwacji pola walki lub do pozorowania krótkotrwałej ale intensywnej obrony przy pomocy ognia z karabinu maszynowego. Nie zostało wyposażone w układ wentylacji, dlatego też prowadzenie jakiegokolwiek ostrzału z broni ręcznej mogło odbywać się tyko w maskach przeciwgazowych.
Fot. 04. Widok schronu pozornego- uzbrojonego do ognia czołowego. Schron wzniesiono w pobliżu miejscowości Anusin – 62 Brzeski Rejon Umocniony (Fot. Justyna Chojnacka).
W ścianie osadzono wsporniki do mocowania dźwigarów, podtrzymujących matę lub siatkę maskującą. Ten rodzaj maskowania, był charakterystyczny dla radzieckich schronów bojowych na tak zwanej „Linii Mołotowa”.
Fot. 05. Widok schronu pozornego- uzbrojonego do ognia czołowego. Schron wzniesiono w pobliżu miejscowości Anusin – 62 Brzeski Rejon Umocniony (Fot. Justyna Chojnacka).
Konstrukcja sowieckiego schronu pozornego – uzbrojonego do ognia czołowego przypomina polskie rozwiązanie, które zastosowano w 1939 roku podczas rozbudowy odcinka „Nowogród” w pasie działania Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”. Zachowały się dokumenty dotyczące inwentaryzacji tych obiektów przez komisję pod dowództwem A Pangsena.
Pancerze schronów pozornych
Schrony pozorne- uzbrojone otrzymały strzelnice wyposażone w atrapy pancerzy. Skrzynka pancerza z wewnętrzną niszą jest konstrukcją spawaną. Otwór strzelnicy zasłaniany był za pomocą uchylnego blaszanego zamknięcia. Oś obrotu zamknięcia znajduje się w poziomie. Blaszane zamkniecie wyposażono wąski przeziernik do obserwacji. Pod strzelnicą brak jakichkolwiek śladów, świadczących o istnieniu wspornika dla ręcznego karabinu maszynowego.
Fot. 06. Pancerz schronu pozornego. Widok od przedpola.
Fot. 01. Strzelnica obrony wejścia i zapola schronu odcinka obrony „Groß Karzenburg” Pozycji Pomorskiej.
Fot. 02. Szkoleniowe stanowisko obrony wejścia i zapola dla ręcznego karabinu maszynowego na lekkiej podstawie fortecznej.Fot. 03. Lekka podstawa forteczna dla ręcznego karabinu maszynowego, umieszczana przesuwnie w saniach mocowanych do blaszanej skrzynki stołu.
Opracowanie projektu wytycznych, dotyczących konstrukcji nowo budowanych schronów, zakończono w lutym 1937 roku. Dla stanowisk ogniowych, wznoszonych na pierwszej linii obrony oraz w sprzyjającym terenie dla użycia piechoty na pozycjach polowych, przewidziano dodatkowe pomieszczenie dla drużyny oraz izbę ze stanowiskiem do obrony wejścia i zapola. Zdecydowano się jednak na radykalne zmiany w koncepcji zapewnienia bezpieczeństwa. Postanowiono docelowo zastosować do obrony wejścia i zapola schronu ręczny karabin maszynowy (niem. l.M.G.).
Możliwość zwiększenia skuteczności obrony pojawiła się wraz z projektem zastosowania w połowie 1937 roku początkowo płyt stalowych z dużymi strzelnicami również dla nowo wprowadzanych stanowisk obrony wejścia i zapola schronu. Do dyspozycji projektantów były płyty starszego typu OB 3294 [01], jak i wówczas już produkowane 403 P9 i 422 P01 [02]. Płyty te stanowiły wcześniej standardową ochronę karabinu maszynowego na podstawie fortecznej (ciężkiego karabinu maszynowego – niem. s.M.G.). Ich grubość rzędu 2-3 cm była wystarczająca dla strzelnic obrony wejścia i zapola. Nie były narażone na bezpośredni ostrzał nieprzyjaciela. Od 1937 roku otrzymały dodatkowo okap, zabezpieczający przed ostrzałem z broni stromotorowej. W dogodnych warunkach terenowych, duża strzelnica o wymiarach 310 x 280 (szer. x wys.) mm z czynnym przeziernikiem obserwacyjnym, mogła zapewnić bardziej skuteczną obronę przy pomocy karabinu maszynowego niż propagowana pod koniec 1936 roku strzelnica płyty 48 P8 [03].
Zastosowanie stanowiska lekkiego karabinu maszynowego do obrony wejścia i zapola schronu zostało wyjątkowo efektywnie wykorzystane przez niemieckich projektantów. Odpowiednio dobrana lokalizacja sąsiadujących schronów bojowych zapewniała optymalny plan ogni z ciężkich karabinów maszynowym na przedpolu i wzajemną obronę zapola schronów przy pomocy lekkich karabinów maszynowych.
W połowie roku 1937 opracowano nowe zalecenia dotyczące uzbrojenia stanowiska obrony wejścia w lekki karabin maszynowy. Stanowisko wyposażono w stolik z blaszaną skrzynią i saniami, będący dotychczas standardowym wyposażeniem stanowiska ciężkiego karabinu maszynowego MG 08 na podstawie fortecznej 08. W przypadku stanowiska obrony wejścia i zapola umieszczono w saniach podstawę dla ręcznego karabinu maszynowego. Podstawa dla ręcznego karabinu maszynowego miała być obligatoryjnie stosowana od 1938 roku. Do tego czasu, w przypadku braku podstawy dla ręcznego karabinu maszynowego, można było stosować zastępczy zestaw mocujący o oznaczeniu 642 S2.
Wprawdzie w informacji pt. „Schießgestelle für die Bauteile OB 3294, 403 P9 u 422 P01” z 11.06.1937 roku zaznaczono, że stolik w razie potrzeby powinien być demontowały (chodzi o możliwość odkręcenia nakrętek mocujących stół do kotw w posadzce), ale na załączonym zdjęciu widoczny jest konflikt położenia elementów wyposażenia izby:
– położenia przeziernika względem strzelnicy dla karabinu maszynowego MG 08 lub MG 08/15, ale nie dla MG 13 lub MG 34,
– położenie stołu względem wyjścia ewakuacyjnego.
Fot. 04. Izba ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola w schronie odcinka obrony „Groß Karzenburg” Pozycji Pomorskiej. Stanowisko chronione płytą stalową 422 P01 (nietypowo osadzonej).
W listopadzie 1936 zakończono prace nad projektem nowych wytycznych i norm dla obiektów fortyfikacji stałej. Opracowano również dokumentację techniczną standardowych konstrukcji schronów dla umocnień wznoszonych w 1937 roku. Jednocześnie w corocznym opracowaniu „Doświadczenia z roku budowlanego 1936. Uwagi pokontrolne” (niem. Erfahrungen des Baujahres 1936. Besichtigungsbemerkungen) z dnia 2.12.1936 r. zwrócono uwagę na poprawność zastosowanych rozwiązań oraz ich wykonanie, mając na uwadze zmiany obowiązujących norm i wytycznych. W niniejszym rozdziale poruszone zostaną tylko rozwiązania dotyczące podniesienia bezpieczeństwa oraz obrony wejścia i zapola.
Fot. 12. Tylna ściana schronu do ognia czołowego B1-2a z typowymi elementami wprowadzonymi w 1937 roku.
Rys. 01. Rozwiązania obrony wejścia i zapola schronu przez dodatkową strzelnicę w wydzielonym pomieszczeniu, stosowane od 1936 roku. A. Obrona wejścia i zapola schronu do ognia czołowego i drużyny piechoty z 1936 roku (48P8) , B. Obrona wejścia i zapola schronu bojowo-obserwacyjnego B1-4/I z pomieszczeniem dla drużyny piechoty (403P9 – opcja bez wykorzystania przeziernika obserwacyjnego), C. Obrona wejścia i zapola schronu bojowego B1-2a z pomieszczeniem dla drużyny piechoty (opcja z wykorzystaniem przeziernika obserwacyjnego).
W zakresie zwiększenia bezpieczeństwa schronów bojowych przyjęto zasadę, że wszystkie nowo budowane obiekty fortyfikacji stałej, będą posiadały dodatkowe stanowisko obrony wejścia i zapola. Rozwiązanie to dedykowano dla schronów o klasie odporności B1 na ostrzał. Strzelnice obrony wejścia i zapola planowano wyposażyć w opracowany rok wcześniej pancerz 48P8 dla broni ręcznej. Dla wszystkich obiektów z dwoma wejściami przewidziano zewnętrzną strzelnicę obrony wejścia i zapola w dodatkowym pomieszczeniu. Oś strzelnicy poprowadzono pod kątem 15° do płaszczyzny ściany z wejściami. Uzyskano w ten sposób sektor ostrzału wynoszący 30°, identycznie jak przypadku schronu bojowego z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i zewnętrzną strzelnicą obrony w dodatkowym pomieszczeniu a wznoszonych w 1936 roku.
Kolejną zamianą, mającą na celu zwiększenie bezpieczeństwa było wprowadzenie standardowego okapu nad wejściem do schronu lub nad jednym z wejść. Okap świetnie chronił przed ostrzałem z broni stromotorowej i ewentualnym zasypaniem drzwi wejściowych. Nie zrezygnowano jednak z dotychczasowo stosowanego zabezpieczenia jakim były charakterystyczne wsporniki z rozpiętą miedzy nimi drucianą siatką. Osadzono je w ścianie nad wejściem do obiektu.
Ostateczne formę nowych wytycznych dopracowano w lutym 1937 roku. W niektórych przypadkach nastąpiły radykalne zmiany przygotowanych w listopadzie 1936 roku rozwiązań. Zadecydowano, że wszystkie nowo wznoszone obiekty ze stanowiskiem obserwacyjnym lub dowodzenia będą wyposażone w izbę bojową dla ciężkiego karabinu maszynowego.
Wprowadzoną na początku 1936 roku obronę wejścia i zapola przy pomocy stanowiska za strzelnicą z pancerzem 48 P8 jako nowatorskie rozwiązanie, a przewidzianą w listopadowym projekcie za podstawową dla wszystkich obiektów z dwoma wejściami, uznano za niespełniającą nowo określone wymagania. Nowym docelowym rozwiązaniem było zastosowanie do obrony wejścia i zapola w tych schronach stanowiska ręcznego karabinu maszynowego. Stanowisko, znajdujące się w wydzielonym pomieszczeniu, miało być początkowo chronione płytą stalową 403P9 lub starszy wariant płyty OB 3294 bez wykorzystania przeziernika obserwacyjnego dla stanowisk o ograniczonej możliwości obrony. Obserwację zapola oraz skuteczną obronę zapewniała duża strzelnica o wymiarach 310 x 280 (szer. x wys.) mm. Pozostawiono pierwotnie zakładany trzydziestostopniowy sektor ostrzału oraz okap nad jednym z wejść. Wykorzystanie strzelnicy i przeziernika do obrony zapola przewidziano w przypadku możliwości prowadzenia ognia w pełnym sektorze ostrzału i odległości.
Zastosowanie nowo opracowanej płyty 422 P01 (symetrycznej względem poziomej osi) ułatwiło projektantom skuteczne wykorzystanie ręcznego karabinu maszynowego o obrony wejścia i zapola schronu.
Fot. 13. Strzelnica obrony wejścia i zapola z wykorzystaniem przeziernika w schronie bojowym B1-2a z pomieszczeniem dla drużyny piechoty.
Fot. 14. Widok odcisku płyty w izbie obrony wejścia i zapola.
Fot. 01. Schron broni maszynowej ze stanowiskiem obserwatora piechoty lub artylerii bez pomieszczenia gotowości bojowej. Widok od strony zapola. Po lewej stronie nisza dla stanowiska obserwacyjnego.
Rys. 01. Schron broni maszynowej do ognia czołowego z otwartym stanowiskiem obserwatora piechoty lub artylerii (próba rekonstrukcji). 1. Izba bojowa, 2. Śluza przeciwgazowa, 3. Wyjście ewakuacyjne, 4. Wejście do schronu, 5. Stanowisko obserwatora artylerii.
Na szczególną uwagę zasługuje jeden z trzech schronów broniących przeprawy mostowej do Starowic na rzece Piławie. Został wybudowany w 1936 roku (na mapie oznaczony jako Br 07). W nomenklaturze niemieckiej określano go jako schron broni maszynowej bez pomieszczenia gotowości bojowej (niem. MG-Schartenstand ohne Breistschaftsraum). Został wybudowany w 1936 roku. Jego lokalizacja została bardzo starannie wybrana. W sektorze ognia stanowiska ciężkiego karabinu maszynowego znajdował się odległy zaledwie o 180 metrów most na Piławie, a obserwator artylerii posiadał łączność optyczną [01] z pozostałymi dwoma schronami Br 06 i Br 08. W tych obiektach stanowiska do łączności optycznej umieszczono w murze oporowym tylnej elewacji.
Schron Br 07 został wybudowany w klasie odporności na ostrzał B1. Otrzymał obustronny obsyp ziemny, chroniący przed ostrzałem artyleryjskim. Posiada częściowo zachowaną równię ogniową. Płyta stalowa 7P7 o grubości 10 cm stanowiła osłonę dla stanowiska bojowego karabinu maszynowego sMG 08. Osadzono ją
Fot. 02. Widok od strony izby bojowej w kierunku zniszczonej ściany działowej. Widoczny jest układ belek dwuteowych nad izbą bojową oraz bierną śluzą przeciwgazową.
Fot. o3. Nisza otwartego stanowiska obserwatora, chroniona drzwiami od strony zapola i blachą stalową, unoszoną pionowo do góry na dwóch wspornikach.
w osi symetrii izby bojowej. Wykonano standardowe, żelbetonowe przedpiersie chroniące pancerz przed ostrzałem, wnikaniem pocisków artyleryjskich pod fundament, a strzelnicę ckm przed zasypaniem.
Podczas powojennych prac saperskich, wewnętrzna eksplozja odrzuciła stalową płytę, lekko uniosła strop i zniszczyła ścianę działową pomiędzy izbą bojową a przedsionkiem. Zniszczenie ściany działowej spowodowało, że wyjątkowo dobrze widoczny jest układ belek dwuteowych, wzmacniających konstrukcję stropu. W części bojowej schronu belki ułożono prostopadle do osi schronu. Na całej powierzchni stropu, rozłożono pomiędzy belkami arkusze blachy stalowej. Chroniły załogę przed odłamkami betonu, które mogły tworzyć się podczas uderzeń pocisków większych kalibrów w strop.
W tylnej ścianie pomieszczenia bojowego umieszczono wewnętrzne stanowisko obrony wejścia. Strzelnica przeznaczona była dla broni ręcznej. Zachował się jedynie boczny fragment profilu przeciwrykoszetowego strzelnicy. Przedsionek, pełnił rolę biernej śluzy przeciwgazowej. W obiektach z 1936 roku nie był jeszcze ujmowany w układzie wentylacji. W nim też umieszczono wyjście ewakuacyjne.
Fot. 04. Schron broni maszynowej ze stanowiskiem obserwatora bez pomieszczenia gotowości bojowej. Widok od strony przedpola. Oznaczenie schronu na mapie. Odcinek Bruchmühle Pozycji Pomorskiej.
Wejście do schronu chroniły świetnie opracowane pod względem konstrukcyjnym drzwi stalowe 14P8.
Na tylnej elewacji schronu wykonano niszę dla odkrytego stanowiska obserwatora. Chronione było stalowymi drzwiami 54P8 od strony zapola, a od góry stalową blachą na dwóch wysuwanych pionowo do góry wysięgnikach. Drzwi osadzono w płaszczyźnie tylnej ściany [01].
Załogę schronu stanowiła obsada ciężkiego karabinu maszynowego (dowódca schronu – broni z czterema żołnierzami) oraz obserwator artylerii. Zaplecze socjalne zostało ograniczone do minimum. Stosowano składane drewniane meble (stół i taborety) oraz składanych prycz. Pomieszczenie otrzymało instalację kominową oraz niszę w ścianie działowej na ustawienie pieca.
Fot. 01. Widok zagłębienia terenu przy tylnej ścianie schronu dla ciężkiego karabinu maszynowego i drużyny piechoty odcinka obrony „Groß Karzenburg” Pozycji Pomorskiej. Schron wzniesiono po północnej stronie drogi Sępolno Wielkie – Kołki.
Schron do ognia czołowego z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i strzelnicą obrony wejścia i zapola należy do obiektów o nowej generacji. Wznoszone je od 1936 roku. Niemieccy planiści, bazujący na zdobytych doświadczeniach w poprzednich latach, umiejętnie wykorzystywali ukształtowanie terenu przy opracowywaniu planów ogni broni głównej dla poszczególnych stanowisk ogniowych i ich lokalizacji. W okresie wdrażania schronu nowej generacji, ze strzelnicą obrony wejścia i zapola, nie umieli jednak optymalnie wykorzystać zalet nowego rozwiązania. Część schronów, jak obiekt wzniesiony po północnej stronie drogi Sępolno Wielkie – Kołki, otrzymała charakterystyczne zagłębienie terenu przy elewacji wejściowej (Fot. 01), typowe dla schronów budowanych we wcześniejszych latach. Oddziaływanie stanowiska do obrony wejścia i zapola ograniczało się zaledwie do kilku metrów najbliższego otoczenia ściany tylnej schronu.
W przypadku niektórych schronów, starano się odpowiednio zwiększyć zakres oddziaływania stanowiska obrony wejścia i zapola. Świetnym tego przykładem może być graficzna prezentacja numerycznego modelu terenu wokół schronu do ognia czołowego dla ckm i drużyny piechoty o sygnaturze Karz. 30 (na fot. 02 oznaczono -nr 1.) odcinka Groß Karzenburg Pozycji Pomorskiej. Nie jest to symulacja numeryczna ukształtowania terenu w 1936 roku lecz aktualny stan jego zachowania, zgodny z opracowaniami dostępnymi na stronie www.geoportal.gov.pl. Wyjątkowo łatwe do rozpoznania są regularne kształty wykonanej równi ogniowej stanowiska 7,96 mm ciężkiego karabinu maszynowego MG 08, prowadzącego ogień czołowy. Od strony zapola (Fot. 03) wykonano około 35 metrowej długości wykop w celu zwiększenia skuteczności ognia ze strzelnicy obrony wejścia i zapola schronu. Nadal elewacja schronu chroniona jest przed bezpośrednim ostrzałem przez odpowiednie zagłębienie schronu w otaczającym go terenie.
Fot. 02. Graficzna prezentacja numerycznego modelu terenu wokół schronu do ognia czołowego dla ckm i drużyny piechoty o sygnaturze Karz. 30. Na zdjęciu oznaczono jako -nr 1. Obiekt – nr 2 to schron bojowy bez pomieszczenia gotowości bojowej. Odległość między obiektami wynosi około 115 metrów (źródło: www.geoportal.gov.pl).
Fot. 03. Widok zapola schronu o sygnaturze Karz.30 z wykonanym wykopem (na fot. 10 oznaczono jako -1) w celu zwiększenia skuteczności obrony wejścia i zapola schronu.
Umiejętność doboru lokalizacji schronu oraz wkomponowanie jego bryły w otaczający teren staje się coraz ważniejsza. Pod koniec 1936 roku pojawiają się nowe projekty norm dla dzieł fortyfikacji stałej. Planuje się, że wszystkie schrony bojowe o kategorii odporności na ostrzał B1 otrzymają dodatkową strzelnicę ochrony wejścia i zapola. Okap, chroniący przed ostrzałem z broni stromotorowej ma stać się standardem nad jednym z wejść.
Fot. 01. Br06 – schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty ze stanowiskiem łączności optycznej (niem. MG-Schartenstand mit Einheitsgruppe).
Rys. 02. Schron broni maszynowej do ognia czołowego z otwartym stanowiskiem obserwatora artylerii (próba rekonstrukcji). 1. Izba bojowa, 2. Śluza przeciwgazowa, 3. Wyjście ewakuacyjne, 4. Wejście do schronu, 5. Stanowisko obserwatora artylerii.
Mapa 01. Graficzna prezentacja numerycznego model terenu części odcinka obrony Bruchmühle pozyskana ze strony www.geoportal.gov.pl. Numeracja obiektów odautorska.
Linię obrony odcinka Bruchmühle Pozycji Pomorskiej oparto o lewy brzeg Piławy. Budowę żelbetonowych schronów w 1936 roku, tworzących szkielet obrony, poprzedziły prace hydrotechniczne. W 1933 roku ukończono budowę jazu ( J1 na mapie), położonego 500 metrów na południowy zachód od przeprawy mostowej (M1). Spiętrzenie wód rzeki powodowało utworzenie rozlewisk i zabagnień, przeszkód trudnych do pokonania przez ludzi i pojazdy. Most drogowy umożliwiał komunikację drogową (droga D1) pomiędzy położonymi na zachód od Piławy Starowicami a pobliskimi Nadarzycami (droga D2), czy też z Bornem-Sulinowo (droga D3).
Do jego bezpośredniej obrony przewidziano trzy schrony broni maszynowej Br 06, Br 07 i Br 08. Obiekty Br 06 i Br 08 to schrony [01] dla ciężkiego karabinu maszynowego i drużyny piechoty (niem. MG-Schartenstand mit Einheitsgruppe). Br 06 został wzniesiony na lekkim wzniesieniu terenu po południowej stronie drogi do Starowic w odległości około 230 metrów od mostu. W sektorze ognia ciężkiego karabinu maszynowego znalazła się południowa strona mostu wraz przyczółkiem mostowym na wschodnim brzegu.
Północna część przyczółku, która zdaniem niemieckich projektantów była dogodniejszą pozycją wyjściową do forsowania rzeki niż południowa, nadzorowana była przez stanowiska ogniowe Br 07 oraz Br 08. Skuteczność planowanej obrony miały zwiększyć pokrywające się częściowo sektory ognia z obu schronów. Ważnym obiektem w planie obrony był jednoizbowy schron na ckm Br 09. Ogniem bocznym, wzdłuż koryta rzeki, wspierał obronę przyczółku mostowego. W zasięgu ognia skutecznego znalazły się przedpola obu stanowisk ogniowych Br 07 oraz Br 08 (położony w odległości około 530 metrów od Br 09).
Opis do Mapa 01. Graficzna prezentacja części odcinka obrony Bruchmühle, pozwala na precyzyjne określenie przebiegu umocnień, weryfikację położenia stanowisk ogniowych oraz ocenę wielkości terenów zalewowych przy aktualnym ukształtowaniu terenu. Na mapie: Br 03 – schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i stanowiskiem łączności optycznej, Br 04 – schron bojowy bez pomieszczenia gotowości bojowej, z otwartym stanowiskiem obserwatora, Br 05 – schron bojowy bez pomieszczenia gotowości bojowej, Br 06 – schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i stanowiskiem łączności optycznej, Br 09 – schron broni maszynowej bez pomieszczenia gotowości bojowej z otwartym stanowiskiem obserwatora, Br 08 schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i punktem łączności optycznej, Br 09 – schron bojowy na ckm, D1 – droga do Starowic, D2 – droga do Nadarzyc, D3 – droga do Borne-Sulinowo, J1 – jaz na Piławie, M1 – most drogowy.
Jednoizbowy schron Br 07 do ognia czołowego (niem. MG-Schartenstand ohne Bereischaftsraum) wzniesiono zaledwie około 180 metrów od mostu. Podobnie jak B 06 i 08, został wybudowany w klasie B1 odporności na ostrzał. W tylnej ścianie wykonano niszę odkrytego stanowiska dla obserwatora artylerii [02]. Jego położenie zapewniało dogodne warunki do obserwacji przedpola i oceny sytuacji na polu walki. Dowódca stanowiska bojowego w schronie bojowym z omawianego okresu mógł nadzorować jedynie sektor ostrzału po przez wąski przeziernik w płycie ze strzelnicą ckm. Wsparcie artylerii było niezbędne dla skutecznej obrony przeprawy mostowej.
Fot. 02. Schron broni maszynowej ze stanowiskiem obserwatora artylerii bez pomieszczenia gotowości bojowej. Widok od strony zapola. Po lewej stronie nisza dla stanowiska obserwacyjnego.
Rys. 02. Jednoizbowy schron bojowy o odporności C z 1936 roku. 1. stanowisko bojowe 7,9 mm ckm sMG 08 na podstawie fortecznej, 2. rury układu wentylacji grawitacyjnej z zamknięciem od strony izby, 3. nisza oświetleniowa, 4. rura przewodu kominowego z zamknięciem od strony izby, 5. nisza złącza telefonicznego, 6. Wejście do schronu, 8. miejsce do spania (prycza lub hamak).
Współdziałanie schronów broniących przeprawy mostowej zapewniała łączność telefoniczna. Kolejność wprowadzania poszczególnych schronów do walki nie została określona. Nietypowym rozwiązaniem w niemieckiej fortyfikacji stałej okresu międzywojennego, jakie zastosowano na odcinku Bruchmühle, było wykorzystanie stanowisk łączności optycznej [03]. Takie stanowiska otrzymały ważne w taktycznym planie obrony schrony Br 08, Br 06 oraz schron (Br 03) na ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty, który wzniesiono do obrony strategicznego jazu (J1). Szczególną lokalizację otrzymał schron Br 07. Żołnierz w otwartym stanowisku obserwacyjnym prawdopodobnie posiadał łączność optyczną z bezpośrednio sąsiadującymi obiektami Br 06 i Br 08.
Jaz
Jaz został zaplanowany jako budowla hydrotechniczna o przeznaczeniu czysto militarnym na przewidzianym obszarze działań obronnych. Zadaniem jazu było wykonanie rozlewisk na terenach zalewowych o określonej wielkości oraz zabagnień po przez okresowe spiętrzenie wody rzeki Piławy. Położenie jazu zostało tak dobrane, aby powstałe rozlewiska utrudniały skuteczny atak nieprzyjaciela w celu przechwycenia przeprawy mostowej na
Fot. 03. Widok jazu ruchomego spiętrzającego wody Piławy (Fot. Karol Dalidowicz).
Piławie i sprawny przemarsz jego wojsk. Ze względu na przewidziane zadania zdecydowano się na wybudowanie żelbetonowego jazu ruchomego o najprostszej konstrukcji. Pomiędzy dwoma przyczółkami, położonymi w odległości zapewniającej przepływ wielkiej wody bez dodatkowego spiętrzenia, wykonano żelbetonową płytę denną z filarem po środku. Wymaganą wysokość spiętrzenia wody uzyskiwano po przez ułożenie odpowiedniej ilości drewnianych belek, poprzecznie do kierunku przepływu wody. Nazywano je potocznie szandorami. Belki wsuwano poziomo w dwa pionowe kanały, wykonane na przeciw siebie w przyczółku i filarze. Pomiędzy każdym przyczółkiem a filarem można było ułożyć cztery rzędy szandor.
Fot. 05. Ruina schronu bojowego Br 04 o odporności B1 z pomieszczeniem dla drużyny piechoty.
Fot. 06. Schron bojowy o odporności C na ciężki karabin maszynowy z odcinka „Br” (niem. Bruchmüle) Pozycji Pomorskiej.
W zachodnim przyczółku jazu wykonano upust dolny. Umożliwiał kontrolowany przepływ wody. Budowę jazu ukończono w 1933 roku. Przyczółki zabezpieczono przeszkodami przeciwpiechotnymi i przeciwpancernymi.
Budowę żelbetonowych schronów rozpoczęto w 1936 roku. Tworzyły trzon odcinka Bruchmühle Pozycji Pomorskiej. Trzy żelbetonowe schrony bojowe przeznaczono do obrony jazu. Jeden z nich, oznaczone na mapie jako Br 03, to standardowy typ schronu na ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty, który był wznoszony na Pozycji Pomorskiej od 1935 roku. Wybudowano go w klasie odporności na ostrzał C. Drużyna piechoty wpierała obronę ze stanowisk polowych. Centralnie zlokalizowany Br 04, oddalony od jazu o zaledwie 100 metrów, prowadził ogień czołowy wzdłuż korony jazu. Posiada identyczną konstrukcję jak schron Br 02. Stanowisko ogniowe Br 05, położone na północ od jazu, wykonano w klasie odporności na ostrzał C [04].
Koordynację działań obronnych umożliwiała łączność telefoniczna między schronami broniącymi przeprawy mostowej i jazu. Dodatkowo Br 03 wyposażono w stanowisko łączności optycznej, które umożliwiało komunikację ze schronem Br 04 lub Br 06 [03]. Jednoznaczne określenie odbiorcy sygnałów świetlnych ze stanowiska przy schronie Br 03 wymaga dodatkowych badań.
Fot. 01. Widok schronu broni maszynowej do ognia bocznego w kierunku otworu technologicznego na pancerz stanowiska ogniowego PK-4b. Po lewej stronie masywny orylon, chroniący strzelnicę przed bezpośrednim ostrzałem.
Rys. 01. Jednoizbowy schron broni maszynowej do ognia bocznego z wejściem pod fundamentem schronu. 1. Widok schronu z zaznaczony przebiegiem ciągu komunikacyjnego i pomieszczenia magazynowego, 2. Widok części podziemnej schronu, 3. Izba bojowa ckm ze stanowiskiem obrony wejścia do schronu, 4. Właz wewnętrznego szybu komunikacyjnego w izbie bojowej, 5. Właz zewnętrznego szybu komunikacyjnego do śluzy gazoszczelnej, 6 i 7. Śluza gazoszczelna, 8. Pomieszczenie magazynowe.
Jednoizbowy schron na ciężki karabin maszynowy Maxim wz. 1910, z niestandardowo rozwiązanym wejściem, wzniesiono w ramach rozbudowy punktu oporu w pobliżu miejscowości Podbiele (64 Zambrowski Rejon Umocniony). Budowę schronu zakończono na etapie wykonania betonowej bryły. W kolejnych etapach miały być osadzone pancerze, montowane uzbrojenie, stanowisko dowodzenia i wyposażenie schronu. Schron wzbudził zainteresowanie niemieckich funkcjonariuszy wydziału rozpoznania obcych fortyfikacji (niem. Abteilung Auswerung frender Landesbefestigung). W opracowaniu dotyczącym sowieckich fortyfikacji „Denkschrift über die russische Landesbefestigung” z 1942 roku pojawił się krótki opis schronu.
Wejście do schronu zostało rozwiązane w podobny sposób jak jedno ze standardowych wyjść ewakuacyjnych w jednokondygnacyjnych schronach fortyfikacji stałej. Pod płytą fundamentową wykonano ciąg komunikacyjny, składający się dwóch połączonych ze sobą małych pomieszczeń – śluz przeciwgazowych.
Fot. 02. Widok tylnej ściany ze strzelnicą Pz-39 obrony wejścia i zapola oraz włazu szybu wejściowego.
Fot. 03. Widok zewnętrznego szybu wejściowego.
Wejście do pierwszej śluzy przeciwgazowej następowało po przez pionowy szyb z włazem, zabezpieczonym uchylną klapą. Właz wejścia umieszczono przy tylnej ścianie schronu tuż za małym orylonem i okapem, chroniącym przed bezpośrednim ostrzałem [01]. W schronie, po drugiej stronie ściany znajdował się kolejny pionowy szyb, łączący drugą śluzę przeciwgazową z izbą bojową. W przejściu, łączącym oba małe pomieszczenia nie zastosowano jednak zamknięcia w postaci stalowych belek o przekroju dwuteowym, typowych dla zabezpieczenia wyjścia ewakuacyjnego.
Fot.04. Widok tylnej ściany ze strzelnicą Pz-39 obrony wejścia i zapola.
Podejście do włazu wejściowego broniła strzelnica, wyposażona w gazoszczelny pancerz Pz-39. Konstrukcja pancerza pozwalała na prowadzenie ognia z 7,62 mm (czołgowego) ręcznego karabinu DT. Broń zasilana była z magazynka dyskowego (talerzowego), mieszczącego 63 karabinowe naboje Mosina. Do obserwacji sektora obrony i wyboru celu służył przeziernik. Został zabezpieczony przy pomocy szklanej płytki. Jest to nowe rozwiązanie, nie stosowane wcześniej dla strzelnic obrony bezpośredniej. Pancerz strzelnicy Pz-39 nie został osadzony.
Podstawowe uzbrojenie schronu stanowił 7,62 mm karabin maszynowy Maxim wz. 1910 na podstawie fortecznej za gazoszczelnym pancerzem. Stanowisko ogniowe, które miało być stosowane schronach jednoizbowe posiadało oznaczenie PK-4b. Pancerz nie został osadzony. Zdaniem Tomasza Wesołowskiego, autora publikacji dotyczącej Brzeskiego RU, jedyny pancerz przeznaczony do tego typu schronów [02] osadzono w obiekcie punktu oporu „Moszczona Królewska”. W stropie pozostawiono otwór technologiczny na osadzenie pancerza dla peryskopu stanowiska dowodzenia. Stanowisko zapewniało okrężną obserwację pola walki.
Po prawej stronie otworu technologicznego na pancerz stanowiska bojowego PK-4b zachowały się dwie kotwy do mocowania pomy wodnej oraz jeden z dwóch wsporników zbiornika układu chłodzenia ckm.
Fot. 05. Widok szybu wejściowego w izbie bojowej.
Fot. 06. Widok izby bojowej od strony stanowiska ogniowego PK-4b. Po lewej stronie otwór w stropie na pancerz peryskopu, a po prawej na pancerz strzelnicy Pz-39 do obrony wejścia i zapola.
Fot. 07. Widok izby bojowej w kierunku stanowiska ckm. Po prawej stronie dwie kotwy do mocowania pompy wodnej oraz jeden z dwóch wsporników zbiornika układu chłodzenia ckm.
Fot. 08. Widok niszy na pancerz strzelnicy Pz-39 do obrony wejścia i zapola. Po lewej stronie rura układu wentylacyjnego schronu.
Autorowi niniejszego pracowania znane są cztery obiekty o podobnym rozwiązaniu wejścia do schronu, występujące w pasie umocnień Linii Mołotowa w aktualnych granicach Polski. Dwa pozostałe wybudowano w Grodzieńskim RU i jeden w Brzeskim RU.
Schron osiągalny z drogi z Prosienicy do Podbiele. Współrzędne GPS N520 53’ 06.1” E210 57’ 31.0”.
[01] – Obiekt znajdował się w sektorze ostrzału broni maszynowej oddalonego o 630 merów na południe schronu do ognia czołowego.
[02] – Pancerz został zezłomowany przez Niemców (Tomasz Wesołowski, „Linia Mołotowa” Sowieckie fortyfikacje graniczne z lat 1940-1941 na przykładzie 62 Brzeskiego Rejonu Umocnionego, Białystok 2001, str 98).
Fot. 01. OPK – Schron do ognia dwubocznego na dwie armaty ppanc i 2 ckmy w Przemyślu.
Fot. 02. Mimośrodowe zamknięcie szybu dla peryskopu.Fot. 03. Polska kopuła gazoszczelna na ckm z 1937 roku osadzona w stropie radzieckiego schronu do ognia dwubocznego należącego do umocnień „Linii Mołotowa”.
Schron do ognia dwubocznego (ros. orudijno- pulemiotnyj kaponir- czyli OPK) został wzniesiony w 1941 roku na wschodnim brzegu Sanu w ramach rozbudowy umocnień na nowej zachodniej granicy państwowej ZSRR. Umocnienia te przeszły do historii pod nieformalną nazwa „Linii Mołotowa”. Ze względu na wysoki stan wód gruntowych przewidziano w planie taktyczno-fortyfikacyjnym schron jednokondygnacyjny. Zaprojektowano obiekt o czterech strzelnic dla broni głównych, po dwie w każdym kierunku. Zgodnie z przyjętymi zasadami w pierwszej strzelnicy od strony orylonu ustawiona była armata przeciwpancerna kalibru 45 mm wz. 1934 typu 20K, sprzężona z 7,62 mm ckm wzór 39 DS (Rys. 01, 7). Karabin maszynowy posiadał lufę chłodzoną powietrzem. Stanowisko bojowe otrzymało oznaczenie DOT-4.
W drugiej strzelnicy od strony orylonu ustawiono ciężki karabin maszynowy na podstawie fortecznej Maxim wz. 1910 (Rys. 01, 5). To stanowisko bojowe posiadało oznaczenie NPS-3. Oba stanowiska posiadały gazoszczelne pancerze. Przed ostrzałem od strony przedpola chronione były orylonami a żelbetowe okapy przed uderzeniami pocisków wystrzelonych z broni stromo lufowej. Stanowiska bojowe DOT-4 i NPS-3 posiadały sektor ostrzału 60 stopni a osie strzelnic były równoległe. Łuski po wystrzelonych nabojach usuwane była na zewnątrz schronu, do rowu diamentowego za pomocą zrzutni.
Rys. 01. Schron do ognia dwubocznego na dwie armaty ppanc i 2 ckmy z kopułą osadzoną w stropie. 1. – przelotnia, 2. – śluza przeciwgazowa, 3. – pomieszczenie podwójnego przeznaczenia, wewnętrzna śluza przeciwgazowa i skład amunicji, 4. – węzeł sanitarny ze strzelnicą obrony wejścia, 5. – izba bojowa ckm, 6. – izba załogi, 7. – izba bojowa dla armaty ppanc, 8. – podszybie, 9. – izba dowodzenia ze stanowiskiem obserwacyjnym i łączności, 10. – izba filtrów, 11. – maszynownia, 12. – izba z wyjściem ewakuacyjnym.
Rów diamentowy chroni podejście do strzelnic broni głównych oraz uniemożliwiał zasypanie strzelnic gruzem lub ziemią w wyniku ostrzału artyleryjskiego.
W stropie została osadzona polska kopuła pancerna, pozyskana przez saperów Armii Czerwonej ze składów Kierownictwa Robót lub z wysadzonych obiektów fortyfikacji stałej. Chroniła stanowisko obserwacyjne i pozwalała na skuteczną obronę bezpośredniego zapola schronu. Należy zaznaczyć, że oprócz stanowiska obserwacyjnego w kopule, schron wyposażono w dwa stanowiska do obserwacji okrężnej pola walki za pomocą wysuwanego ponad strop peryskopu (Rys. 01, 9). Znajdowały się w wyodrębnionych izbach, w tym jedno w izbie dowodzenia (w prawym orylonie).
W schronie wydzielono część socjalną. Obejmowała izbę załogi (Rys. 01, 6) oraz pomieszczenie z węzłem sanitarnym (Rys. 01, 4). Węzeł sanitarny wyposażono w umywalkę i latrynę, co w tamtym okresie było ewenementem w polskich i niemieckich obiektach fortyfikacji stałej. Ze względu na ograniczoną ilość miejsca w schronie, znajdował się w izbie ze strzelnicą obrony wejścia.
Schron miał zapewnioną gazoszczelność. Zastosowano gazoszczelne pancerze oraz śluzę przeciwgazową. Dopływ powietrza do pomieszczeń schronu zapewniał układ nawiewu. Powietrze ulegało oczyszczeniu w filtrach przeciwpyłowych, a w przypadku zagrożenia atakiem gazowym w filtrach przeciwchemicznych. Urządzenia te, wraz z wentylatorem napowietrzającym znajdowały się w izbie filtrów (Rys. 01, 10). Szybką wymianę powietrza podczas prowadzenia ognia miał zapewnić układ usuwania gazów prochowych i zanieczyszczonego powietrza z izb bojowych. Stosowano wentylatory z napędem elektrycznym. Napęd ręczny stosowano w sytuacjach awaryjnych. Niezbędną ilość energii elektrycznej do zasilania wentylatorów, oświetlenia i oprzyrządowania zapewniała maszynownia (Rys. 01, 11). Była wyposażona w agregat prądotwórczy.
Fot. 04. Schron do ognia dwubocznego na dwie armaty ppanc i 2 ckmy w Przemyślu.
Aktualny stan obiektu zawdzięczamy prężnie działającemu Przemyskiemu Stowarzyszeniu Opieki i Rewitalizacji Linii Mołotowa PROJEKT 8813. Grono sympatyków fortyfikacji utworzyło w rewitalizowanym obiekcie muzeum, które prezentuje zachowane elementy wyposażenia schronów Linii Mołotowa.
