Fot. 01. Tylna elewacja schronu bojowego Sp. 97. Czerpnie powietrza umieszczono po prawej stronie strzelnicy obrony wejścia i zapola oraz po prawej stronie drzwi wejściowych (bez okapu). Po lewej stronie tych samych drzwi znajduje się wylot przewodu odprowadzającego zanieczyszczone powietrze ze schronu. Wylot tego przewodu również chroniony jest pancerzem czerpni powietrza.
Fot. 02. Elewacja dwusektorowego schronu B1-6 z izbą dla 3,7 cm armaty przeciwpancernej lub zamiennie dla 7,92 mm ckm MG 08. Po prawej stronie pionowy kanał na przewód kominowy oraz czerpnia powietrza.
Schron otrzymał nowoczesne rozwiązanie układu wentylacyjnego. Zgodnie z obowiązującymi wytycznymi zastosowano bezpośrednie i pośrednie napowietrzanie izb. Wykorzystano standardowe elementy wyposażenia, typowe dla niemieckich konstrukcji projektowanych w 1938 roku. Filtro-wentylatory HES utrzymywały w pomieszczaniach obiektu stałe nadciśnienie, które nawet przy nieszczelnościach zapobiegało przenikaniu do wnętrza gazów bojowych. Do pomiaru ciśnienia w obiekcie służył manometr wodny w kształcie litery „U”. Nadciśnienie określano w milimetrach słupka wody. Powietrze, w zależności od potrzeb, mogło być oczyszczane chemicznie przez filtry urządzenia napowietrzającego HES.
Pomieszczenia bezpośrednio napowietrzane
W izbach bezpośrednio napowietrzanych znajdowało się urządzenie filtrowentylacyjne HES (13). Urządzenie to tłoczyło w 10 minutowych cyklach pracy powietrze do pomieszczenia, tworząc w nim nadciśnienie. Powietrze do filtro-wentylatora HES dostarczały przewody (oznaczone żółtym kolorem). Ich wloty, umieszczone na tylnej elewacji schronu, zabezpieczono czerpniami powietrza (11). Wylot przewodu dostarczającego powietrze zabezpieczano od strony izby zaworem [01] obroto-
Rys. 01. Dwusektorowy schron broni maszynowej B1-6 (po lewej) z niezbędnymi zmianami oraz przyległa izba bojowa (po prawej) dla 3,7 cm armaty przeciwpancernej PaK lub zamiennie dla 7,92 mm ckm MG 08. Kolorem żółtym oznaczono przewody doprowadzające powietrze z czerpni, kolorem niebieskim przewody rozprowadzające powietrze po izbie a kolorem czerwonym przewody dla zużytego powietrza. 1. Izba bojowa dla 7,92 mm ckm MG 08, prowadząca ogień wzdłuż osi drogi, 2. Izba bojowa ckm dla 7,92 mm ckm MG 08 rozszerzająca sektor ognia broni maszynowej do 118 stopni, 3. Korytarz, 4. Izba gotowości bojowej, 5. Wartownia, 6. Śluza przeciwgazowa, 7. Izba bojowa dla 3,7 cm armaty przeciwpancernej PaK, 8. Magazyn amunicyjny, 9. Wyjście ewakuacyjne, 10. Wejście do schronu. 11. czerpnia powietrza, 12. ciśnieniowy zawór jednokierunkowy, 13. urządzenie filtro-wentylacyjne HES, 14. Zawór obrotowy, 15. wylot przewodu wyrzucającego zużyte powietrze, 16. Zawór kominowy, 17. Przewód kominowy.
wym 2ML.01 (14). W przypadku ataku gazowego umożliwiały szybkie zamknięcie dopływu powietrza.
Pomieszczenia bezpośrednio napowietrzane to izby bojowe oraz izba załogi (niem. Bereitschaftsraum). Powietrze z izb bojowych nie mogło służyć do napowietrzania innych izb schronu. Wraz z gazami prochowymi opuszczało pomieszczenie poprzez otwarte strzelnice na zewnątrz schronu dzięki panującemu nadciśnieniu w izbie bojowej. Podczas prowadzenia ognia filtro-wentylatory w izbach bojowych pracowały w ciągłym cyklu.
Pomieszczenia pośrednio napowietrzane
Pomieszczenia pośrednio napowietrzane przez filtro-wentylator umieszczony w izbie załogi to kolejno: korytarz (3), wartownia (5) oraz śluza przeciwgazowa (6). Pomieszczenia te były napowietrzane szeregowo w podanej kolejności poprzez rury umieszczone w ścianach pomiędzy izbami. Rury te oznaczono na rysunku kolorem czerwonym. Kierunek przepływu, zgodnie z malejącym nadciśnieniem w kolejnych pomieszczeniach, wymuszały jednokierunkowe zawory [02] nadciśnieniowe firmy Dräger (12) z Lubeki. Zamocowano je na wlotach rur napowietrzających. Wlot rury z zamontowanym zaworem znajdował się zawsze w pomieszczeniu o wyższym nadciśnieniu. Cechą charakterystyczną jednokierunkowego zaworu nadciśnieniowego była możliwość ustawienia progu zadziałania, czyli minimalnego nadciśnienia przy którym zawór otwierał się.
Fot. 03. Czerpnia powietrza po lewej stronie strzelnicy broni maszynowej do obrony wejścia i zapola.
Ogrzewanie
Przy niższych temperaturach komfort załodze miał zapewnić piec grzewczy. Służył o ogrzewania pomieszczenia oraz do podgrzewania posiłków. Od strony izby załogi przewód kominowy zabezpieczono uniwersalnym zaworem [03] odcinającym (16), stosowanym dla przewodów wentylacyjnych i kominowych. Przewód kominowy (17), zgodnie z wytycznymi, poprowadzono w pionowym kanale, wykonanym na tylnej ścianie schronu.
Fot. 01. Wejście do schronu (wzniesionego w 1939 roku). Wejście chronione czechosłowackimi drzwiami kratowymi wz. 37. Po prawej stronie strzelnica dla ciężkiego karabinu maszynowego. Drzwi zostały osadzone nie zgodnie z czechosłowackimi założeniami konstrukcyjnymi.
Drzwi kratowe wz. 37 (cz. Mřížové dveře vz.37), stosowane były w czechosłowackich schronach broni maszynowej do ognia bocznego, nazywanymi popularnie rzopikami (cz. ŘOPík). Jednoskrzydłowe drzwi kratowe o wymiarach 60 x 120 cm to klasyczna konstrukcja spawana, spełniająca wymagania konstrukcyjne rysunku R – 238. Zgodnie z wstępnymi założeniami drzwi kratowe wz. 37 miały otwierać się w kierunku wnętrza korytarza schronu. Dlatego też zaprojektowano je w dwóch wariantach, jako otwierane w „lewo” i „prawo” w zależności od kierunku załamania korytarza wejściowego do schronu. Takie rozwiązanie utrudniło gospodarkę materiałową zarówno na etapie produkcyjnym jak i budowy obiektów. Problem rozwiązano wprowadzając nowe, już symetryczne drzwi kratowe o oznaczeniu wz. 38 (zgodnie z wymaganiami konstrukcyjnymi rysunku R – 443). W latach powojennych część drzwi kratowych wz. 37 poddano przeróbkom. Zmiany te wprowadziły małe zamieszanie w procesie identyfikacji drzwi.
Znane są przypadki zastosowani czechosłowackich drzwi kratowych wz. 37 w polskich schronach fortyfikacji polowej. Po aneksji Zaolzia w październiku 1938 roku przez oddziały Wojska Polskiego, przejęte zostały składy saperskie czechosłowackiej armii. Część zgromadzonych zapasów została wykorzystana przez saperów WP.
Fot. 01. Tylna ściana schronu bojowego M6 z 1936 roku. (Odcinek „Sępolno Wielkie” Pozycji Pomorskiej).
Fot. 02. Miejsce składowania zdjętych z płyty grzewczej fajerek w schronie M6 z 1936 roku. (Odcinek „Sępolno Wielkie” Pozycji Pomorskiej).
Konstrukcję profesjonalnego pieca Wt80 [01], przeznaczonego do ogrzewania pomieszczeń obiektów fortyfikacji stałej przy zachowaniu warunku gazoszczelności, opracowano dopiero w 1937 roku. Uznanym producentem pieca była firma W. Ernst Haas & Sohn z siedzibą w miejscowości Sinn w Hesji. Podzespoły wykonywano w odlewni żeliwa „Neuhoffnungshütte”. Cechą charakterystyczną pieca, ze względu na wymagany warunek gazoszczelności, była jednolita płyta grzewcza (wersja pieca Wt80K) bez fajerk.
Fajerki stanowiły integralną część niegazoszczelnych pieców grzewczych, stosowanych do ogrzewania pomieszczeń fortecznych i posiłków dla załogi obiektów fortyfikacji stałej, wzniesionych przed 1937 rokiem. Standardowe fajerki wykonywano jako odlewy żeliwne w kształcie obręczy. Umieszczono je w płycie grzewczej w górnej części pieca. Środkowa fajerka posiadała otwór, aby można było uchwycić ją za pomocą pogrzebacza. Fajerki umożliwiały dopasowanie otworu w płycie grzewczej do wymiarów garnka, w celu ogrzewania go bezpośrednio przez palenisko pieca. Metoda ta pozwalała na bardziej efektywne podgrzanie lub przygotowanie gorącego wyżywienia załogi schronu
Podczas badań terenowych na odcinku „Sępolno Wielkie Pozycji Pomorskiej (niem. Groß Karzenburg) stwierdzono, że niektóre obiekty posiadają wyznaczone miejsce składowania zdjętych z pieca fajerek. Na ścianie w pobliżu pieca umieszczono zaczep na zdjęte fajerki. W celu wyeliminowania możliwości zabrudzenia na biało malowanej ściany przez fajerki pokryte sadzą, wykonano wokół zaczepu czarne koło. Oczywiście zaczep z czarnym kołem otrzymał odpowiedni napis eksploatacyjny „Für Ofenringe”.
Fot. 03. Boczna ściana schronu bojowego M6 z 1936 roku. (Odcinek „Sępolno Wielkie” Pozycji Pomorskiej) z oznaczonym miejscem do składowania fajerek pieca grzewczego. Pod stropem zawór przewodu kominowego.
Fot. 01. Tylna elewacja schronu Sp. nr 68 z wjazdem do izby bojowej armaty przeciwpancernej, wejściem do schronu i strzelnicą obrony zapola.
Broń maszynową do obrony wejścia i zapola przewidywano osadzać w zastępczym zestawie mocującym według rysunku 642 S2 (niem. Behelfsmäßiges Lager für Laffettenaufsatzstück) (Rys. 02) lub na lekkiej podstawie fortecznej [01]. W pierwszym przypadku karabin maszynowy na wysięgniku, ustawionym w pionowej osi strzelnicy (niem. Lafettenaufsatzstück), zamocowany był przy pomocy dwóch wsporników zastępczego zestawu 642 S2. W drugim przypadku karabin maszynowy na lekkiej podstawie fortecznej spoczywał na saniach mocowanych do standardowego blaszanego stolika. Ten sam stolik był stosowany w fortyfikacji stałej dla podstawy fortecznej 08.
Rys. 01. Schemat schronu zaporowego Sp. 63 na armatę przeciwpancerną i ckm (konstrukcja wg rys. 842 B2) w Czarnym Piecu (Pozycja Olsztynecka). Sektor ostrzału dla karabinu maszynowego MG 08 i MG 34 mocowanego w zastępczym zestawie do mocowania broni 642 S2 (niem. Behelfsmäßiges Lager für Laffettenaufsatzstück) płytą stalową 422 P01.
Do obrony wejścia i zapola schronu brano pod uwagę 7,92 mm karabin maszynowy starszego wzoru MG 08 lub jego lżejszą wersję MG 08/15 oraz nowoczesny MG 13 i MG 34.
Zastosowanie karabinu maszynowego MG 08 pozwalało na zachowanie jednolitości uzbrojenia, ale przy konieczności uwzględnienia ograniczeń wynikających z rozwiązania sposobu chłodzenia lufy. Dlatego też w celu uzyskania warunków optymalnej obrony dla danego stanowiska określano przewidziany wzór karabinu maszynowego. Napis eksploatacyjny, informujący o dopuszczonym uzbrojeniu dla stanowiska obrony wejścia i zapola mógł być umieszczony w pobliżu strzelnicy. Jest nadal czytelny w świetnie zachowanej izbie załogi schronu zaporowego Sp. 63 na armatę przeciwpancerną i ckm (konstrukcja wg rys. 842 B2) w Czarnym Piecu (Fot. 02).
Ograniczenia wynikające z konstrukcji broni możemy określić na przykładzie stanowiska obrony wejścia i zapola chronionego przy pomocy płyty stalowej 422 P01 a wyposażonego w zastępczy zestaw mocujący 642 S2. Dla karabinów maszynowych MG 08, MG 08/15, MG 13 oraz MG 34 za strzelnicą o wymiarach 22 x 30 cm określono sektor ostrzału w płaszczyźnie pionowej i poziomej [03].
1. karabin maszynowy MG 08 na wysięgniku 08/15 uzyskał sektor ostrzału:
– w płaszczyźnie poziomej wynoszący – 400
– w płaszczyźnie pionowej w zakresie – od +70do -200
2. karabin maszynowy MG 08/15 na wysięgniku 08/15 uzyskał sektor ostrzału:
– w płaszczyźnie poziomej wynoszący – 480 w płaszczyźnie pionowej w zakresie – od +200 do -250
3. karabin maszynowy MG 13 na wysięgniku 08/15 z adapterem uzyskał sektor ostrzału wynoszący:
– w płaszczyźnie poziomej wynoszący – 540 – w płaszczyźnie pionowej w zakresie – od +210 do -300
4. karabin maszynowy MG 34 na wysięgniku 08/15 z adapterem uzyskał sektor ostrzału wynoszący:
– w płaszczyźnie poziomej wynoszący – 540
– w płaszczyźnie pionowej w zakresie – od +190 do -280
5. karabin maszynowy MG 34 na wysięgniku 34 uzyskał sektor ostrzału wynoszący:
– w płaszczyźnie poziomej wynoszący – 540
– w płaszczyźnie pionowej w zakresie – od +120 do -80
W praktyce należało również uwzględnić kąt rozglifienia strzelnicy w obu płaszczyznach.
Fot. 02. Stan zachowania stanowiska ręcznego karabinu maszynowego MG 08/15 lub MG 34 do obrony wejścia i zapola, za stalową płytą 422 P01 w schronie bojowym Sp. 93 (Pozycja Olsztynecka) z 1938 roku. Karabin maszynowy na wysięgniku mocowanym za pomocą dwóch wsporników poniżej strzelnicy.
Rys 02. Zastępczy zestaw mocujący 642 S2 dla karabinu maszynowego na pionowym wysięgniku (archiwum NARA).
Fot. 01. Widok schronu obserwacyjno-bojowego Regelbau B1-3 (nr 04 na mapie) od strony zapola. Schron znajduje się u szczytu wzniesienia o stromych stokach.
Fot. 02. Lokalizacja schronów bojowych fortyfikacji stałej uwzględnionych w badaniach terenowych. Każdemu obiektowi przypisano numer kolejny. Po północnej stronie drogi oznaczono czarnym kółkiem bez numeru lokalizację schronu B1-13. 01. B1-1, 02. B1-03, 03. B1-13, 04. B1-3, 05. B1-3, 06. B1-4/I, 07. B1-1, 08. B1-3, 09. B1-5, 10. B1-3, 11. B1-5, 12. B1-3, 13. B1-1.
Badania terenowe przeprowadzono na krótkim, dwukilometrowym odcinku [01] umocnień, ciągnącym się z północy na południe od drogi łączącej miejscowość Miechy (niem. Münchenfelde) i Czyprki (niem. Freiort). Celem przedsięwzięcia było rozpoznanie zastosowanych elementów pancernych i rozwiązań konstrukcyjnych do ochrony stanowiska obrony wejścia i zapola.
Badania objęły 13 obiektów fortyfikacji stałej w klasie odporności na ostrzał B1, które udało się rozpoznać i zidentyfikować. Schrony wzniesiono w 1937 roku w pierwszej linii. Ważnym elementem wyboru odcinka była stosunkowo duża ilość wybudowanych schronów tego samego typu w tym samym przedziale czasowym. Na wspomnianym odcinku wzniesiono 6 obiektów obserwacyjno-bojowych Regelbau B1-3 [03] oraz 3 dwusektorowe obiekty na broń maszynową (2 Regelbau B1-5 [04] oraz 1 Regelbau 13a). Powtarzającym się typem schronu był również schron na ciężki karabin maszynowy bez pomieszczenia gotowości bojowej Regelbau B1-1 [05].
Rok 1937 miał być pierwszym, w którym wznoszone obiekty miały spełnić nowe standardy, obejmujące obronę wejścia i bezpośredniego zapola. Schrony wyposażono w okap, chroniący wejście przed ostrzałem z broni stromotorowej oraz w dodatkowe stanowisko obrony wejścia i zapola. Prace nad projektami schronów, które miały być wznoszone jako standardowe w następnym roku budowlanym, rozpoczęto pod koniec 1936 roku. Do ochrony przed bezpośrednim ostrzałem nowo wprowadzonego stanowiska zastosowano w podstawowych projektach schronów głównie płytę stalową 48 P8 ze strzelnicą o wymiarach 8 x 12 cm. Strzelnica umożliwiała zastosowanie broni indywidualnej do prowadzenia obrony. Jednoczenie podjęto prace nad podniesieniem skuteczności obrony przy pomocy nowo wprowadzonych stanowisk. Do połowy 1937 roku opracowano wytyczne zalecające stosowanie również stalowych płyt dla broni maszynowej do ochrony stanowisk obrony wejścia i zapola w pojedynczych obiektach jak i schronach wzajemnie ochraniających się. W uzasadnionych przypadkach projektanci mieli możliwość zastosować wprowadzone na uzbrojenie stalowe płyty 403 P9 o grubości 2,5 cm dla broni maszynowej i wycofane z produkcji płyty starszego typu OB 3294, a składowane w magazynach fortecznych. Jednocześnie w 1937 roku na uzbrojenie weszła nowo opracowana płyta 422 P01 dla broni maszynowej.
Dla badań terenowych na wyznaczonym odcinku umocnień „Frontu wschodniego” Rejonu Umocnionego Giżycko (niem. Lötzener Seenstellung) były szczególnie ważne te obiekty, w których przynajmniej częściowo zachowały się czytelne ślady lub elementy wyposażenia stanowiska obrony wejścia i zapola. W badanych schronach fortyfikacji stałej wystąpiły trzy rozwiązania strzelnicy ze:
stalową płytą 48 P8 dla broni indywidualnej, zgodnie z podstawowym projektem schronu.
stalową płytą OB 3294, stosowaną dotychczas do ochrony stanowiska karabinu maszynowego, bez wykorzystania przeziernika do obserwacji sektora ostrzału. Cechą charakterystyczną tego typu płyt była duża strzelnica o wymiarach 31 x 28 cm.
stalową płytą OB 3294, stosowaną dotychczas do ochrony stanowiska karabinu maszynowego z wykorzystaniem przeziernika do prowadzenia obserwacji sektora ostrzału.
Zastosowanie płyty 48 P8
Stalową płytę 48 P8, chroniącą stanowisko obrony wejścia i zapola, otrzymał schron obserwacyjno-bojowy Regelbau B1-3 (na mapie nr 10). Dojście do schronu zapewniał rów łącznikowy. Strefa wejścia głęboko zagłębiona w gruncie ze względu na ukształtowanie terenu. Obrona wejścia i zapola prowadzona w ograniczonym zakresie na dystansie kilku metrów. W głównej mierze ograniczała się do zlikwidowani martwego pola wzdłuż elewacji wejściowej.
Fot. 03. Wejście do schronu obserwacyjno-bojowego Regelbau B1-3 (na mapie nr 09) ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola, chronionym płytą 48 P8.
Fot. 04. Nisza strzelnicy 48 P8 w schronie obserwacyjno-bojowym Regelbau B1-3 (na mapie nr 09).
Zastosowanie stalowej płyty dla broni maszynowej
W obiektach badanego odcinka stalową płytę dla broni maszynowej osadzano w ścianie schronu na dwa sposoby. Pierwszy sposób polegał na osadzeniu płyty w ścianie oraz wykonanie niszy, ułatwiającej prowadzenie obrony. Odsłonięto tylko część płyty (Fot. 06) z dużą strzelnicą 31 x 28 cm. Strzelnicę zamykano gazoszczelną zasuwą, przesuwaną pomiędzy dwoma poziomymi prowadnicami. W pozycji „otwarte” zasuwa znajdowała się po prawej stronie strzelnicy. Do ryglowania położenia zasuwy służyła dźwignia dwustronna. Tego typu rozwiązanie otrzymał schron dwusektorowy schron broni maszynowej Regelbau B1-5 (na mapie nr 11) jako jeden z 4 obiektów na badanym odcinku umocnień. Nie oznacza to jednak, że opisane rozwiązanie mocowania płyty było przywiązane do typu obiektu.
W przypadku drugiego sposobu osadzania tył płyty ze strzelnicą pozostawiono odsłonięty na całej powierzchni a płyta mocowano do ściany za pomocą widocznych kotw. W schronie obserwacyjno-bojowym B1-3 (nr 05 na mapie) kotwy ustawiono w dwóch równoległych do siebie rzędach po 7 kotw w każdym (Fot. 09). Po płycie pozostał czytelny odcisk o wymiarach 129 x 65 cm. Nie oznacza to jednak, że był to jedyny sposób mocowania płyty. W schronie obserwacyjno-bojowym B1-3 (nr 04
Fot. 05. Wejście do dwusektorowego schronu Regelbau B1-5 (nr 11 na mapie) ze stanowiskiem obrony wejścia chronionym płytą stalową dla broni maszynowej.B1-5 (nr 10 na mapie) ze stanowiskiem obrony wejścia chronionym płytą stalową dla broni maszynowej.
Fot. 06. Nisza strzelnicy obrony wejścia i zapola w dwusektorowym schronie B1-5 (nr 11 na mapie). W pozycji „otwarte” zasuwa znajdowała się po prawej stronie strzelnicy.
Fot. 07. Numeryczny model rzeźby terenu z czytelnym położeniem umocnień ziemnych i zaznaczoną lokalizacją schronów obserwacyjno-bojowych typu B1-3 o numerach 04 i 05 (źródło: https://mapy.geoportal.gov.pl).
na mapie), oddalonym o zaledwie 200 metrów na północ, ten sam typ płyty zamocowano już tylko za pomocą 8 kotw w dwóch równoległych rzędach, po 4 kotwy w każdym (Fot. 11). W ścianie pozostały odciski w miejscach położenia niewykorzystanych otworów (w miejscach w których nie osadzono kotw) do mocowania płyty. Miejsca te widoczne są na zdjęciu 12.
W przypadku schronu obserwacyjno-bojowego B1-3 (nr 05 na mapie) podjęto decyzję o wykorzystaniu otworu strzelniczego. Cechą charakterystyczną płyty była duża strzelnica o wymiarach 31 x 28 cm. Strzelnica umożliwiała obserwację i prowadzenie ognia w znacznie lepszym stopniu niż w płycie 48 P8. Dojście do schronu obserwacyjno-bojowego B1-3 (nr 05 na mapie) prowadziło poprzez rów łącznikowy lub przez długi, prawie prostoliniowy, o spadzistych stokach jar. Ukształtowanie terenu wokół schronu B1-3 prezentuje numeryczny model terenu dostępny na stronie internetowej https://mapy.geoportal.gov.pl. Strzałką zaznaczono oś strzelnicy obrony wejścia i zapola.
W przypadku dwóch obiektów, Regelbau B1-13 ( nr 03 na mapie), a w szczególności w Regelbau B1-4/I [06] (oznaczony jako nr 06 na mapie), w którym stanowisko obrony wejścia i zapola umieszczono w oddzielnym pomieszczeniu, trudno jest na podstawie zachowanego ukształtowania terenu określić przesłanki zastosowania płyty dla karabinu maszynowego z odsłoniętym tyłem ale bez wykorzystania przeziernika. Podobnie jak w przypadku płyty 48 P8 w schronie B1-3 (na mapie nr 10) obrona ograniczała się do przestrzeliwania martwego pola wzdłuż elewacji wejściowej schronu.
Fot. 08. Odcisk płyty obrony wejścia i zapola w dwusektorowym schronie B1-13 bez możliwości obserwowania sektora ostrzału przez przeziernik. Płyta mocowana za pomocą dwóch rzędów kotw po 4 kotwy w każdym.
Fot. 09. Wejście do schronu obserwacyjno-bojowego B1-3 (nr 05 na mapie) ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola, chronionym stalową płytą dla karabinu maszynowego.
Tylko jeden schron Regebau B1-3 (nr 04 na mapie) na badanym odcinku posiadał tak dogodne położenie, że zdecydowano się na zastosowanie stalowej płyty dla karabinu maszynowego również z wykorzystaniem przeziernika do obserwacji sektora ognia (Fot. 11). Przeziernik zamykany był zasuwą, przesuwaną pomiędzy dwoma równoległymi prowadnicami. To rozwiązanie umożliwiało prowadzenie obserwacji w wyznaczonym sektorze bez potrzeby otwierania dużego otworu strzelnicy lub nadzór sektora ognia i wyznaczanie celów przy jednoczesnym prowadzenia ognia ze strzelnicy. Stanowisko za tak osadzoną płytą miało możliwość prowadzenie skutecznej obrony wejścia jak i oddziaływania ogniem w głąb pola walki (Fot. 07.)
Fot. 11. Strzelnica schronu obserwacyjno-bojowego Regelbau B1-3 (nr 04 na mapie) z wykorzystaniem przeziernika do prowadzenia obserwacji.
Fot. 12. Strzelnica schronu obserwacyjno-bojowego Regelbau B1-3 (nr 04 na mapie) z wykorzystaniem przeziernika do prowadzenia obserwacji. Do mocowania stalowej płyty, chroniącej stanowisko obrony, wykorzystano tylko 8 kotw po 4 w rzędzie zamiast przewidzianych 14 kotw. Wymiary otworu w ścianie 36 x 34 cm.
Fot. 13. Odcisk płyty stalowej dla broni maszynowej. Pomiędzy kotwami widoczne są odciski w miejscu niewykorzystanego otworu mocującego płytę do ściany schronu. Bezpośrednio nad otworem strzelnicy znajdują się odciski łbów śrub mocujących prowadnice zasuwy.
[01] – Odległość mierzona pomiędzy skrajnymi obiektami wyznaczonego odcinka, który wyznaczał pierwszy obiekt leżący na południe od drogi Miechy – Czyprki.
[02] – Nie wszystkie wybudowane obiekty na wzgórzu 180,7 zostały jednoznacznie zidentyfikowane. Dlatego też ich lokalizacja nie została zaznaczona na mapce Fot. 02.
Fot. 01. Wejście do schronu Regelbau R105c. Schron wzniesiony w 1940 roku w pobliżu miejscowości Kozioł (Pozycja Pisy – Galindestellung).
Fot. 02. Widok ściany z niszą na przyłącze polowej sieci telefonicznej (położenie niszy zaznaczono strzałką).
W 1938 roku rozpoczęto prace nad nowymi konstrukcjami schronów bojowych. Prace te były związane z planowanym wprowadzeniem nowej odporności dzieł fortecznych na ostrzał, określanej jako B neu. Powstałe konstrukcje obiektów fortecznych nazwano serią projektową „100”. Obiekty tej serii oznaczano trzycyfrowymi numerami a każdy zaczynał się do „1”.
W serii projektowej „100” wprowadzono zmiany w zakresie przyłącza kabla polowej sieci telefonicznej. Niszę ulokowano w korytarzu wejściowym, chronionym drzwiami kratowymi i wewnętrzną strzelnicą obrony wejścia. W niszy znajdują się wyloty dwóch rur, którymi prowadzono kable telefoniczne. Jedna z rur została skośnie osadzona w ścianie. Jej wylot znajduje w płaszczyźnie tylnej ściany schronu, na niższej wysokości niż położenie niszy. Służyła do doprowadzenia kabla sieci polowej. Druga z rur, osadzona pionowo w ścianie, chroniła wewnętrzny kabel telefoniczny.
Fot. 03. Widok ściany z niszą na przyłącze polowej sieci telefonicznej.
Fot. 01. Widok schronu pozornego-uzbrojonego sugerującego istnienie obiektu dla trzech ciężkich karabinów maszynowych od strony przedpola (obiekt został wyburzony).
Fot. 02. Widok schronu pozornego- uzbrojonego. Zdjęcie wykonano w maju 2016 roku (obiekt już nie istnieje).
Została opracowana konstrukcja obiektu pozornego-uzbrojonego, który miał sugerować niemieckim obserwatorom istnienie schronu do ognia czołowego z trzema stanowiskami broni maszynowej. Z dwóch wybudowanych schronów pozornych-uzbrojonych na terenie 62 Brzeskiego Rejonu Umocnionego zachował się tylko jeden w pobliżu miejscowości Anusin. Kilka lat temu został wyburzony schron, wybudowany w eksponowanym miejscu, na wzniesieniu po lewej stronie drogi z Wólki Zamkowej do Drohiczyna.
Schron pozorny-uzbrojony otrzymał żelbetonową ścianę z bocznymi załamaniami. W ścianie umieszczono trzy strzelnice, z których tylko środkowa mogła być wykorzystana.
Fot. 03. Widok schronu pozornego- uzbrojonego do ognia czołowego. Schron wzniesiono w pobliżu miejscowości Anusin – 62 Brzeski Rejon Umocniony (Fot. Justyna Chojnacka).
Dwie skrajne strzelnice zostały zaślepione. Konstrukcję ściany wzmocniono żelbetonowymi belkami. Za środkową strzelnicą wykonano małe pomieszczenie. Cała przestrzeń za żelbetonową ścianą miała być wypełniona ziemią.
Pomieszczenie za środkową strzelnicą pozwalało na prowadzenie obserwacji pola walki lub do pozorowania krótkotrwałej ale intensywnej obrony przy pomocy ognia z karabinu maszynowego. Nie zostało wyposażone w układ wentylacji, dlatego też prowadzenie jakiegokolwiek ostrzału z broni ręcznej mogło odbywać się tyko w maskach przeciwgazowych.
Fot. 04. Widok schronu pozornego- uzbrojonego do ognia czołowego. Schron wzniesiono w pobliżu miejscowości Anusin – 62 Brzeski Rejon Umocniony (Fot. Justyna Chojnacka).
W ścianie osadzono wsporniki do mocowania dźwigarów, podtrzymujących matę lub siatkę maskującą. Ten rodzaj maskowania, był charakterystyczny dla radzieckich schronów bojowych na tak zwanej „Linii Mołotowa”.
Fot. 05. Widok schronu pozornego- uzbrojonego do ognia czołowego. Schron wzniesiono w pobliżu miejscowości Anusin – 62 Brzeski Rejon Umocniony (Fot. Justyna Chojnacka).
Konstrukcja sowieckiego schronu pozornego – uzbrojonego do ognia czołowego przypomina polskie rozwiązanie, które zastosowano w 1939 roku podczas rozbudowy odcinka „Nowogród” w pasie działania Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”. Zachowały się dokumenty dotyczące inwentaryzacji tych obiektów przez komisję pod dowództwem A Pangsena.
Pancerze schronów pozornych
Schrony pozorne- uzbrojone otrzymały strzelnice wyposażone w atrapy pancerzy. Skrzynka pancerza z wewnętrzną niszą jest konstrukcją spawaną. Otwór strzelnicy zasłaniany był za pomocą uchylnego blaszanego zamknięcia. Oś obrotu zamknięcia znajduje się w poziomie. Blaszane zamkniecie wyposażono wąski przeziernik do obserwacji. Pod strzelnicą brak jakichkolwiek śladów, świadczących o istnieniu wspornika dla ręcznego karabinu maszynowego.
Fot. 06. Pancerz schronu pozornego. Widok od przedpola.
Fot. 01. Stan zachowania stanowiska ręcznego karabinu maszynowego MG 08/15 lub MG 34 do obrony wejścia i zapola, za stalową płytą 422 P01 w schronie bojowym Sp. 93 (Pozycja Olsztynecka) z 1938 roku. Karabin maszynowy na wysięgniku mocowanym za pomocą dwóch wsporników poniżej strzelnicy.
Fot. 02. Makieta stanowiska: a. dla ręcznego karabinu maszynowego MG 08/15 na wysięgniku przy dolnym wsporniku mocujący w górnym położeniu, b. dla ręcznego karabinu maszynowego MG 34 na wysięgniku przy dolnym wsporniku mocujący w dolnym położeniu.
W drugiej połowie 1936 roku opracowano zastępczy zestaw mocujący dla karabinów maszynowych (niem. Behelfsmäßiges Lager für Laffettenaufsatzstück) w możliwością zastosowania w obiektach fortyfikacyjnych. Zestaw mocujący otrzymał oznaczenie 642 S2. Pozwalał na mocowanie wysięgników z karabinami maszynowymi MG 08, MG 08/15, MG 13 i MG 34, wykorzystywanymi jako lekkie karabiny maszynowe (niem. l.M.G.).
Zastępczy zestaw mocujący dla lekkiego karabinu maszynowego składał się z wysięgnika i dwóch wsporników. Dolny wspornik zapewniał odpowiednie położenie karabinu maszynowego w strzelnicy, a górny wspornik pionową pozycję wysięgnika. Wysięgnik karabinu maszynowego bazowano na sworzniu dolnego wspornika. Wysięgnik, po nasunięciu na sworzeń dolnego wspornika mocowano za pomocą uchylnej obejmy górnego wspornika. Śruba z nakrętką motylkową zapewniała dostateczny docisk obejmy mocującej. W zależności od typu karabinu maszynowego dolny wspornik mógł być mocowany do ściany w dwóch położeniach: górnym (np. dla MG 08/15) lub dolnym (np. dla MG 34). Dla broni starszych typów broni jak MG 08 lub MG 08/15 należało wraz z zestawem mocującym 642 S2 zamówić wysięgnik. W przypadku MG 34 wysięgnik stanowił już standardowe wyposażenie.
Stanowisko bojowe
Dowódca broni, zajmujący stanowisko po lewej stronie strzelnicy i nadzorujący sektor ostrzału przy pomocy przeziernika, wydawał rozkaz umieszczenia broni w strzelnicy. W celu osadzenia lekkiego karabinu maszynowego MG 08 lub MG 08/15 w zestawie mocującym 642 S2 należało w pierwszej kolejności zamocować broń do wysięgnika. Czynność tą wykonywał taśmowy. Broń przytrzymywał celowniczy. Następnie taśmowy (zajmujący stanowisko po prawej stronie strzelnicy) otwierał prawą ręką strzelnicę. Celowniczy wsuwał broń w strzelnicę i nasuwał wysięgnik na sworzeń wspornika. Celowniczy dokręcał lewą ręką śrubę obejmy mocującej wysięgnik karabinu maszynowego. Stanowisko było gotowe do prowadzenia ognia.
Pozornie nieistotna zmiana położenia przeziernika względem strzelnicy z lewej na prawą stronę, wprowadzała konflikt w zakresie współdziałania załogi przy zastosowaniu nieodpowiedniego dla danego stanowiska uzbrojenia. Płyta 422 P01 z nowym rozwiązaniem ryglowania zasuwy strzelnicy ułatwiła pracę projektantom. Rozwiązała część problemów występujących na stanowisku obrony wejścia i zapola.
Fot. 01. Strzelnica obrony wejścia i zapola schronu odcinka obrony „Groß Karzenburg” Pozycji Pomorskiej.
Fot. 02. Szkoleniowe stanowisko obrony wejścia i zapola dla ręcznego karabinu maszynowego na lekkiej podstawie fortecznej.Fot. 03. Lekka podstawa forteczna dla ręcznego karabinu maszynowego, umieszczana przesuwnie w saniach mocowanych do blaszanej skrzynki stołu.
Opracowanie projektu wytycznych, dotyczących konstrukcji nowo budowanych schronów, zakończono w lutym 1937 roku. Dla stanowisk ogniowych, wznoszonych na pierwszej linii obrony oraz w sprzyjającym terenie dla użycia piechoty na pozycjach polowych, przewidziano dodatkowe pomieszczenie dla drużyny oraz izbę ze stanowiskiem do obrony wejścia i zapola. Zdecydowano się jednak na radykalne zmiany w koncepcji zapewnienia bezpieczeństwa. Postanowiono docelowo zastosować do obrony wejścia i zapola schronu ręczny karabin maszynowy (niem. l.M.G.).
Możliwość zwiększenia skuteczności obrony pojawiła się wraz z projektem zastosowania w połowie 1937 roku początkowo płyt stalowych z dużymi strzelnicami również dla nowo wprowadzanych stanowisk obrony wejścia i zapola schronu. Do dyspozycji projektantów były płyty starszego typu OB 3294 [01], jak i wówczas już produkowane 403 P9 i 422 P01 [02]. Płyty te stanowiły wcześniej standardową ochronę karabinu maszynowego na podstawie fortecznej (ciężkiego karabinu maszynowego – niem. s.M.G.). Ich grubość rzędu 2-3 cm była wystarczająca dla strzelnic obrony wejścia i zapola. Nie były narażone na bezpośredni ostrzał nieprzyjaciela. Od 1937 roku otrzymały dodatkowo okap, zabezpieczający przed ostrzałem z broni stromotorowej. W dogodnych warunkach terenowych, duża strzelnica o wymiarach 310 x 280 (szer. x wys.) mm z czynnym przeziernikiem obserwacyjnym, mogła zapewnić bardziej skuteczną obronę przy pomocy karabinu maszynowego niż propagowana pod koniec 1936 roku strzelnica płyty 48 P8 [03].
Zastosowanie stanowiska lekkiego karabinu maszynowego do obrony wejścia i zapola schronu zostało wyjątkowo efektywnie wykorzystane przez niemieckich projektantów. Odpowiednio dobrana lokalizacja sąsiadujących schronów bojowych zapewniała optymalny plan ogni z ciężkich karabinów maszynowym na przedpolu i wzajemną obronę zapola schronów przy pomocy lekkich karabinów maszynowych.
W połowie roku 1937 opracowano nowe zalecenia dotyczące uzbrojenia stanowiska obrony wejścia w lekki karabin maszynowy. Stanowisko wyposażono w stolik z blaszaną skrzynią i saniami, będący dotychczas standardowym wyposażeniem stanowiska ciężkiego karabinu maszynowego MG 08 na podstawie fortecznej 08. W przypadku stanowiska obrony wejścia i zapola umieszczono w saniach podstawę dla ręcznego karabinu maszynowego. Podstawa dla ręcznego karabinu maszynowego miała być obligatoryjnie stosowana od 1938 roku. Do tego czasu, w przypadku braku podstawy dla ręcznego karabinu maszynowego, można było stosować zastępczy zestaw mocujący o oznaczeniu 642 S2.
Wprawdzie w informacji pt. „Schießgestelle für die Bauteile OB 3294, 403 P9 u 422 P01” z 11.06.1937 roku zaznaczono, że stolik w razie potrzeby powinien być demontowały (chodzi o możliwość odkręcenia nakrętek mocujących stół do kotw w posadzce), ale na załączonym zdjęciu widoczny jest konflikt położenia elementów wyposażenia izby:
– położenia przeziernika względem strzelnicy dla karabinu maszynowego MG 08 lub MG 08/15, ale nie dla MG 13 lub MG 34,
– położenie stołu względem wyjścia ewakuacyjnego.
Fot. 04. Izba ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola w schronie odcinka obrony „Groß Karzenburg” Pozycji Pomorskiej. Stanowisko chronione płytą stalową 422 P01 (nietypowo osadzonej).
Fot. 01. Obudowa lampy oświetleniowej w sowieckim schronie tak zwanej „Linii Mołotowa”.
Do oświetlenia pomieszczeń w schronach tak zwanej Linii Mołotowa, wyposażonych w agregaty prądotwórcze, stosowano lampy elektryczne. Jeden z typów lamp prezentują zdjęcia załączone do opracowania. Obudowa lampy zapewniała wodoszczelność. Pokrywa ze szkłem mocowana była do korpusu za pomocą czterech połączeń śrubowych. Nakrętki motylkowe ułatwiały wymianę uszkodzonej żarówki a kauczukowa uszczelka zapewniała wodoszczelność obudowy. Szklana część pokrywy była chroniona od zewnątrz drucianą siatką. Obudowę lampy mocowano do stropu za pomocą czterech lub trzech wsporników.
Fot. 02. Obudowa lampy oświetleniowej w sowieckim schronie tak zwanej „Linii Mołotowa”.Fot. 03. Elementy mocujące obudowę lampy w sowieckim schronie tak zwanej „Linii Mołotowa”.
