Fot. 01. Tylna ściana schronu bojowego M6 z 1936 roku. (Odcinek „Sępolno Wielkie” Pozycji Pomorskiej).
Fot. 02. Miejsce składowania zdjętych z płyty grzewczej fajerek w schronie M6 z 1936 roku. (Odcinek „Sępolno Wielkie” Pozycji Pomorskiej).
Konstrukcję profesjonalnego pieca Wt80 [01], przeznaczonego do ogrzewania pomieszczeń obiektów fortyfikacji stałej przy zachowaniu warunku gazoszczelności, opracowano dopiero w 1937 roku. Uznanym producentem pieca była firma W. Ernst Haas & Sohn z siedzibą w miejscowości Sinn w Hesji. Podzespoły wykonywano w odlewni żeliwa „Neuhoffnungshütte”. Cechą charakterystyczną pieca, ze względu na wymagany warunek gazoszczelności, była jednolita płyta grzewcza (wersja pieca Wt80K) bez fajerk.
Fajerki stanowiły integralną część niegazoszczelnych pieców grzewczych, stosowanych do ogrzewania pomieszczeń fortecznych i posiłków dla załogi obiektów fortyfikacji stałej, wzniesionych przed 1937 rokiem. Standardowe fajerki wykonywano jako odlewy żeliwne w kształcie obręczy. Umieszczono je w płycie grzewczej w górnej części pieca. Środkowa fajerka posiadała otwór, aby można było uchwycić ją za pomocą pogrzebacza. Fajerki umożliwiały dopasowanie otworu w płycie grzewczej do wymiarów garnka, w celu ogrzewania go bezpośrednio przez palenisko pieca. Metoda ta pozwalała na bardziej efektywne podgrzanie lub przygotowanie gorącego wyżywienia załogi schronu
Podczas badań terenowych na odcinku „Sępolno Wielkie Pozycji Pomorskiej (niem. Groß Karzenburg) stwierdzono, że niektóre obiekty posiadają wyznaczone miejsce składowania zdjętych z pieca fajerek. Na ścianie w pobliżu pieca umieszczono zaczep na zdjęte fajerki. W celu wyeliminowania możliwości zabrudzenia na biało malowanej ściany przez fajerki pokryte sadzą, wykonano wokół zaczepu czarne koło. Oczywiście zaczep z czarnym kołem otrzymał odpowiedni napis eksploatacyjny „Für Ofenringe”.
Fot. 03. Boczna ściana schronu bojowego M6 z 1936 roku. (Odcinek „Sępolno Wielkie” Pozycji Pomorskiej) z oznaczonym miejscem do składowania fajerek pieca grzewczego. Pod stropem zawór przewodu kominowego.
Fot. 01. Tylna elewacja schronu Sp. nr 68 z wjazdem do izby bojowej armaty przeciwpancernej, wejściem do schronu i strzelnicą obrony zapola.
Broń maszynową do obrony wejścia i zapola przewidywano osadzać w zastępczym zestawie mocującym według rysunku 642 S2 (niem. Behelfsmäßiges Lager für Laffettenaufsatzstück) (Rys. 02) lub na lekkiej podstawie fortecznej [01]. W pierwszym przypadku karabin maszynowy na wysięgniku, ustawionym w pionowej osi strzelnicy (niem. Lafettenaufsatzstück), zamocowany był przy pomocy dwóch wsporników zastępczego zestawu 642 S2. W drugim przypadku karabin maszynowy na lekkiej podstawie fortecznej spoczywał na saniach mocowanych do standardowego blaszanego stolika. Ten sam stolik był stosowany w fortyfikacji stałej dla podstawy fortecznej 08.
Rys. 01. Schemat schronu zaporowego Sp. 63 na armatę przeciwpancerną i ckm (konstrukcja wg rys. 842 B2) w Czarnym Piecu (Pozycja Olsztynecka). Sektor ostrzału dla karabinu maszynowego MG 08 i MG 34 mocowanego w zastępczym zestawie do mocowania broni 642 S2 (niem. Behelfsmäßiges Lager für Laffettenaufsatzstück) płytą stalową 422 P01.
Do obrony wejścia i zapola schronu brano pod uwagę 7,92 mm karabin maszynowy starszego wzoru MG 08 lub jego lżejszą wersję MG 08/15 oraz nowoczesny MG 13 i MG 34.
Zastosowanie karabinu maszynowego MG 08 pozwalało na zachowanie jednolitości uzbrojenia, ale przy konieczności uwzględnienia ograniczeń wynikających z rozwiązania sposobu chłodzenia lufy. Dlatego też w celu uzyskania warunków optymalnej obrony dla danego stanowiska określano przewidziany wzór karabinu maszynowego. Napis eksploatacyjny, informujący o dopuszczonym uzbrojeniu dla stanowiska obrony wejścia i zapola mógł być umieszczony w pobliżu strzelnicy. Jest nadal czytelny w świetnie zachowanej izbie załogi schronu zaporowego Sp. 63 na armatę przeciwpancerną i ckm (konstrukcja wg rys. 842 B2) w Czarnym Piecu (Fot. 02).
Ograniczenia wynikające z konstrukcji broni możemy określić na przykładzie stanowiska obrony wejścia i zapola chronionego przy pomocy płyty stalowej 422 P01 a wyposażonego w zastępczy zestaw mocujący 642 S2. Dla karabinów maszynowych MG 08, MG 08/15, MG 13 oraz MG 34 za strzelnicą o wymiarach 22 x 30 cm określono sektor ostrzału w płaszczyźnie pionowej i poziomej [03].
1. karabin maszynowy MG 08 na wysięgniku 08/15 uzyskał sektor ostrzału:
– w płaszczyźnie poziomej wynoszący – 400
– w płaszczyźnie pionowej w zakresie – od +70do -200
2. karabin maszynowy MG 08/15 na wysięgniku 08/15 uzyskał sektor ostrzału:
– w płaszczyźnie poziomej wynoszący – 480 w płaszczyźnie pionowej w zakresie – od +200 do -250
3. karabin maszynowy MG 13 na wysięgniku 08/15 z adapterem uzyskał sektor ostrzału wynoszący:
– w płaszczyźnie poziomej wynoszący – 540 – w płaszczyźnie pionowej w zakresie – od +210 do -300
4. karabin maszynowy MG 34 na wysięgniku 08/15 z adapterem uzyskał sektor ostrzału wynoszący:
– w płaszczyźnie poziomej wynoszący – 540
– w płaszczyźnie pionowej w zakresie – od +190 do -280
5. karabin maszynowy MG 34 na wysięgniku 34 uzyskał sektor ostrzału wynoszący:
– w płaszczyźnie poziomej wynoszący – 540
– w płaszczyźnie pionowej w zakresie – od +120 do -80
W praktyce należało również uwzględnić kąt rozglifienia strzelnicy w obu płaszczyznach.
Fot. 02. Stan zachowania stanowiska ręcznego karabinu maszynowego MG 08/15 lub MG 34 do obrony wejścia i zapola, za stalową płytą 422 P01 w schronie bojowym Sp. 93 (Pozycja Olsztynecka) z 1938 roku. Karabin maszynowy na wysięgniku mocowanym za pomocą dwóch wsporników poniżej strzelnicy.
Rys 02. Zastępczy zestaw mocujący 642 S2 dla karabinu maszynowego na pionowym wysięgniku (archiwum NARA).
Fot. 01. Widok schronu obserwacyjno-bojowego Regelbau B1-3 (nr 04 na mapie) od strony zapola. Schron znajduje się u szczytu wzniesienia o stromych stokach.
Fot. 02. Lokalizacja schronów bojowych fortyfikacji stałej uwzględnionych w badaniach terenowych. Każdemu obiektowi przypisano numer kolejny. Po północnej stronie drogi oznaczono czarnym kółkiem bez numeru lokalizację schronu B1-13. 01. B1-1, 02. B1-03, 03. B1-13, 04. B1-3, 05. B1-3, 06. B1-4/I, 07. B1-1, 08. B1-3, 09. B1-5, 10. B1-3, 11. B1-5, 12. B1-3, 13. B1-1.
Badania terenowe przeprowadzono na krótkim, dwukilometrowym odcinku [01] umocnień, ciągnącym się z północy na południe od drogi łączącej miejscowość Miechy (niem. Münchenfelde) i Czyprki (niem. Freiort). Celem przedsięwzięcia było rozpoznanie zastosowanych elementów pancernych i rozwiązań konstrukcyjnych do ochrony stanowiska obrony wejścia i zapola.
Badania objęły 13 obiektów fortyfikacji stałej w klasie odporności na ostrzał B1, które udało się rozpoznać i zidentyfikować. Schrony wzniesiono w 1937 roku w pierwszej linii. Ważnym elementem wyboru odcinka była stosunkowo duża ilość wybudowanych schronów tego samego typu w tym samym przedziale czasowym. Na wspomnianym odcinku wzniesiono 6 obiektów obserwacyjno-bojowych Regelbau B1-3 [03] oraz 3 dwusektorowe obiekty na broń maszynową (2 Regelbau B1-5 [04] oraz 1 Regelbau 13a). Powtarzającym się typem schronu był również schron na ciężki karabin maszynowy bez pomieszczenia gotowości bojowej Regelbau B1-1 [05].
Rok 1937 miał być pierwszym, w którym wznoszone obiekty miały spełnić nowe standardy, obejmujące obronę wejścia i bezpośredniego zapola. Schrony wyposażono w okap, chroniący wejście przed ostrzałem z broni stromotorowej oraz w dodatkowe stanowisko obrony wejścia i zapola. Prace nad projektami schronów, które miały być wznoszone jako standardowe w następnym roku budowlanym, rozpoczęto pod koniec 1936 roku. Do ochrony przed bezpośrednim ostrzałem nowo wprowadzonego stanowiska zastosowano w podstawowych projektach schronów głównie płytę stalową 48 P8 ze strzelnicą o wymiarach 8 x 12 cm. Strzelnica umożliwiała zastosowanie broni indywidualnej do prowadzenia obrony. Jednoczenie podjęto prace nad podniesieniem skuteczności obrony przy pomocy nowo wprowadzonych stanowisk. Do połowy 1937 roku opracowano wytyczne zalecające stosowanie również stalowych płyt dla broni maszynowej do ochrony stanowisk obrony wejścia i zapola w pojedynczych obiektach jak i schronach wzajemnie ochraniających się. W uzasadnionych przypadkach projektanci mieli możliwość zastosować wprowadzone na uzbrojenie stalowe płyty 403 P9 o grubości 2,5 cm dla broni maszynowej i wycofane z produkcji płyty starszego typu OB 3294, a składowane w magazynach fortecznych. Jednocześnie w 1937 roku na uzbrojenie weszła nowo opracowana płyta 422 P01 dla broni maszynowej.
Dla badań terenowych na wyznaczonym odcinku umocnień „Frontu wschodniego” Rejonu Umocnionego Giżycko (niem. Lötzener Seenstellung) były szczególnie ważne te obiekty, w których przynajmniej częściowo zachowały się czytelne ślady lub elementy wyposażenia stanowiska obrony wejścia i zapola. W badanych schronach fortyfikacji stałej wystąpiły trzy rozwiązania strzelnicy ze:
stalową płytą 48 P8 dla broni indywidualnej, zgodnie z podstawowym projektem schronu.
stalową płytą OB 3294, stosowaną dotychczas do ochrony stanowiska karabinu maszynowego, bez wykorzystania przeziernika do obserwacji sektora ostrzału. Cechą charakterystyczną tego typu płyt była duża strzelnica o wymiarach 31 x 28 cm.
stalową płytą OB 3294, stosowaną dotychczas do ochrony stanowiska karabinu maszynowego z wykorzystaniem przeziernika do prowadzenia obserwacji sektora ostrzału.
Zastosowanie płyty 48 P8
Stalową płytę 48 P8, chroniącą stanowisko obrony wejścia i zapola, otrzymał schron obserwacyjno-bojowy Regelbau B1-3 (na mapie nr 10). Dojście do schronu zapewniał rów łącznikowy. Strefa wejścia głęboko zagłębiona w gruncie ze względu na ukształtowanie terenu. Obrona wejścia i zapola prowadzona w ograniczonym zakresie na dystansie kilku metrów. W głównej mierze ograniczała się do zlikwidowani martwego pola wzdłuż elewacji wejściowej.
Fot. 03. Wejście do schronu obserwacyjno-bojowego Regelbau B1-3 (na mapie nr 09) ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola, chronionym płytą 48 P8.
Fot. 04. Nisza strzelnicy 48 P8 w schronie obserwacyjno-bojowym Regelbau B1-3 (na mapie nr 09).
Zastosowanie stalowej płyty dla broni maszynowej
W obiektach badanego odcinka stalową płytę dla broni maszynowej osadzano w ścianie schronu na dwa sposoby. Pierwszy sposób polegał na osadzeniu płyty w ścianie oraz wykonanie niszy, ułatwiającej prowadzenie obrony. Odsłonięto tylko część płyty (Fot. 06) z dużą strzelnicą 31 x 28 cm. Strzelnicę zamykano gazoszczelną zasuwą, przesuwaną pomiędzy dwoma poziomymi prowadnicami. W pozycji „otwarte” zasuwa znajdowała się po prawej stronie strzelnicy. Do ryglowania położenia zasuwy służyła dźwignia dwustronna. Tego typu rozwiązanie otrzymał schron dwusektorowy schron broni maszynowej Regelbau B1-5 (na mapie nr 11) jako jeden z 4 obiektów na badanym odcinku umocnień. Nie oznacza to jednak, że opisane rozwiązanie mocowania płyty było przywiązane do typu obiektu.
W przypadku drugiego sposobu osadzania tył płyty ze strzelnicą pozostawiono odsłonięty na całej powierzchni a płyta mocowano do ściany za pomocą widocznych kotw. W schronie obserwacyjno-bojowym B1-3 (nr 05 na mapie) kotwy ustawiono w dwóch równoległych do siebie rzędach po 7 kotw w każdym (Fot. 09). Po płycie pozostał czytelny odcisk o wymiarach 129 x 65 cm. Nie oznacza to jednak, że był to jedyny sposób mocowania płyty. W schronie obserwacyjno-bojowym B1-3 (nr 04
Fot. 05. Wejście do dwusektorowego schronu Regelbau B1-5 (nr 11 na mapie) ze stanowiskiem obrony wejścia chronionym płytą stalową dla broni maszynowej.B1-5 (nr 10 na mapie) ze stanowiskiem obrony wejścia chronionym płytą stalową dla broni maszynowej.
Fot. 06. Nisza strzelnicy obrony wejścia i zapola w dwusektorowym schronie B1-5 (nr 11 na mapie). W pozycji „otwarte” zasuwa znajdowała się po prawej stronie strzelnicy.
Fot. 07. Numeryczny model rzeźby terenu z czytelnym położeniem umocnień ziemnych i zaznaczoną lokalizacją schronów obserwacyjno-bojowych typu B1-3 o numerach 04 i 05 (źródło: https://mapy.geoportal.gov.pl).
na mapie), oddalonym o zaledwie 200 metrów na północ, ten sam typ płyty zamocowano już tylko za pomocą 8 kotw w dwóch równoległych rzędach, po 4 kotwy w każdym (Fot. 11). W ścianie pozostały odciski w miejscach położenia niewykorzystanych otworów (w miejscach w których nie osadzono kotw) do mocowania płyty. Miejsca te widoczne są na zdjęciu 12.
W przypadku schronu obserwacyjno-bojowego B1-3 (nr 05 na mapie) podjęto decyzję o wykorzystaniu otworu strzelniczego. Cechą charakterystyczną płyty była duża strzelnica o wymiarach 31 x 28 cm. Strzelnica umożliwiała obserwację i prowadzenie ognia w znacznie lepszym stopniu niż w płycie 48 P8. Dojście do schronu obserwacyjno-bojowego B1-3 (nr 05 na mapie) prowadziło poprzez rów łącznikowy lub przez długi, prawie prostoliniowy, o spadzistych stokach jar. Ukształtowanie terenu wokół schronu B1-3 prezentuje numeryczny model terenu dostępny na stronie internetowej https://mapy.geoportal.gov.pl. Strzałką zaznaczono oś strzelnicy obrony wejścia i zapola.
W przypadku dwóch obiektów, Regelbau B1-13 ( nr 03 na mapie), a w szczególności w Regelbau B1-4/I [06] (oznaczony jako nr 06 na mapie), w którym stanowisko obrony wejścia i zapola umieszczono w oddzielnym pomieszczeniu, trudno jest na podstawie zachowanego ukształtowania terenu określić przesłanki zastosowania płyty dla karabinu maszynowego z odsłoniętym tyłem ale bez wykorzystania przeziernika. Podobnie jak w przypadku płyty 48 P8 w schronie B1-3 (na mapie nr 10) obrona ograniczała się do przestrzeliwania martwego pola wzdłuż elewacji wejściowej schronu.
Fot. 08. Odcisk płyty obrony wejścia i zapola w dwusektorowym schronie B1-13 bez możliwości obserwowania sektora ostrzału przez przeziernik. Płyta mocowana za pomocą dwóch rzędów kotw po 4 kotwy w każdym.
Fot. 09. Wejście do schronu obserwacyjno-bojowego B1-3 (nr 05 na mapie) ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola, chronionym stalową płytą dla karabinu maszynowego.
Tylko jeden schron Regebau B1-3 (nr 04 na mapie) na badanym odcinku posiadał tak dogodne położenie, że zdecydowano się na zastosowanie stalowej płyty dla karabinu maszynowego również z wykorzystaniem przeziernika do obserwacji sektora ognia (Fot. 11). Przeziernik zamykany był zasuwą, przesuwaną pomiędzy dwoma równoległymi prowadnicami. To rozwiązanie umożliwiało prowadzenie obserwacji w wyznaczonym sektorze bez potrzeby otwierania dużego otworu strzelnicy lub nadzór sektora ognia i wyznaczanie celów przy jednoczesnym prowadzenia ognia ze strzelnicy. Stanowisko za tak osadzoną płytą miało możliwość prowadzenie skutecznej obrony wejścia jak i oddziaływania ogniem w głąb pola walki (Fot. 07.)
Fot. 11. Strzelnica schronu obserwacyjno-bojowego Regelbau B1-3 (nr 04 na mapie) z wykorzystaniem przeziernika do prowadzenia obserwacji.
Fot. 12. Strzelnica schronu obserwacyjno-bojowego Regelbau B1-3 (nr 04 na mapie) z wykorzystaniem przeziernika do prowadzenia obserwacji. Do mocowania stalowej płyty, chroniącej stanowisko obrony, wykorzystano tylko 8 kotw po 4 w rzędzie zamiast przewidzianych 14 kotw. Wymiary otworu w ścianie 36 x 34 cm.
Fot. 13. Odcisk płyty stalowej dla broni maszynowej. Pomiędzy kotwami widoczne są odciski w miejscu niewykorzystanego otworu mocującego płytę do ściany schronu. Bezpośrednio nad otworem strzelnicy znajdują się odciski łbów śrub mocujących prowadnice zasuwy.
[01] – Odległość mierzona pomiędzy skrajnymi obiektami wyznaczonego odcinka, który wyznaczał pierwszy obiekt leżący na południe od drogi Miechy – Czyprki.
[02] – Nie wszystkie wybudowane obiekty na wzgórzu 180,7 zostały jednoznacznie zidentyfikowane. Dlatego też ich lokalizacja nie została zaznaczona na mapce Fot. 02.
Fot. 01. Wejście do schronu Regelbau R105c. Schron wzniesiony w 1940 roku w pobliżu miejscowości Kozioł (Pozycja Pisy – Galindestellung).
Fot. 02. Widok ściany z niszą na przyłącze polowej sieci telefonicznej (położenie niszy zaznaczono strzałką).
W 1938 roku rozpoczęto prace nad nowymi konstrukcjami schronów bojowych. Prace te były związane z planowanym wprowadzeniem nowej odporności dzieł fortecznych na ostrzał, określanej jako B neu. Powstałe konstrukcje obiektów fortecznych nazwano serią projektową „100”. Obiekty tej serii oznaczano trzycyfrowymi numerami a każdy zaczynał się do „1”.
W serii projektowej „100” wprowadzono zmiany w zakresie przyłącza kabla polowej sieci telefonicznej. Niszę ulokowano w korytarzu wejściowym, chronionym drzwiami kratowymi i wewnętrzną strzelnicą obrony wejścia. W niszy znajdują się wyloty dwóch rur, którymi prowadzono kable telefoniczne. Jedna z rur została skośnie osadzona w ścianie. Jej wylot znajduje w płaszczyźnie tylnej ściany schronu, na niższej wysokości niż położenie niszy. Służyła do doprowadzenia kabla sieci polowej. Druga z rur, osadzona pionowo w ścianie, chroniła wewnętrzny kabel telefoniczny.
Fot. 03. Widok ściany z niszą na przyłącze polowej sieci telefonicznej.
Fot. 01. Widok schronu pozornego-uzbrojonego sugerującego istnienie obiektu dla trzech ciężkich karabinów maszynowych od strony przedpola (obiekt został wyburzony).
Fot. 02. Widok schronu pozornego- uzbrojonego. Zdjęcie wykonano w maju 2016 roku (obiekt już nie istnieje).
Została opracowana konstrukcja obiektu pozornego-uzbrojonego, który miał sugerować niemieckim obserwatorom istnienie schronu do ognia czołowego z trzema stanowiskami broni maszynowej. Z dwóch wybudowanych schronów pozornych-uzbrojonych na terenie 62 Brzeskiego Rejonu Umocnionego zachował się tylko jeden w pobliżu miejscowości Anusin. Kilka lat temu został wyburzony schron, wybudowany w eksponowanym miejscu, na wzniesieniu po lewej stronie drogi z Wólki Zamkowej do Drohiczyna.
Schron pozorny-uzbrojony otrzymał żelbetonową ścianę z bocznymi załamaniami. W ścianie umieszczono trzy strzelnice, z których tylko środkowa mogła być wykorzystana.
Fot. 03. Widok schronu pozornego- uzbrojonego do ognia czołowego. Schron wzniesiono w pobliżu miejscowości Anusin – 62 Brzeski Rejon Umocniony (Fot. Justyna Chojnacka).
Dwie skrajne strzelnice zostały zaślepione. Konstrukcję ściany wzmocniono żelbetonowymi belkami. Za środkową strzelnicą wykonano małe pomieszczenie. Cała przestrzeń za żelbetonową ścianą miała być wypełniona ziemią.
Pomieszczenie za środkową strzelnicą pozwalało na prowadzenie obserwacji pola walki lub do pozorowania krótkotrwałej ale intensywnej obrony przy pomocy ognia z karabinu maszynowego. Nie zostało wyposażone w układ wentylacji, dlatego też prowadzenie jakiegokolwiek ostrzału z broni ręcznej mogło odbywać się tyko w maskach przeciwgazowych.
Fot. 04. Widok schronu pozornego- uzbrojonego do ognia czołowego. Schron wzniesiono w pobliżu miejscowości Anusin – 62 Brzeski Rejon Umocniony (Fot. Justyna Chojnacka).
W ścianie osadzono wsporniki do mocowania dźwigarów, podtrzymujących matę lub siatkę maskującą. Ten rodzaj maskowania, był charakterystyczny dla radzieckich schronów bojowych na tak zwanej „Linii Mołotowa”.
Fot. 05. Widok schronu pozornego- uzbrojonego do ognia czołowego. Schron wzniesiono w pobliżu miejscowości Anusin – 62 Brzeski Rejon Umocniony (Fot. Justyna Chojnacka).
Konstrukcja sowieckiego schronu pozornego – uzbrojonego do ognia czołowego przypomina polskie rozwiązanie, które zastosowano w 1939 roku podczas rozbudowy odcinka „Nowogród” w pasie działania Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”. Zachowały się dokumenty dotyczące inwentaryzacji tych obiektów przez komisję pod dowództwem A Pangsena.
Pancerze schronów pozornych
Schrony pozorne- uzbrojone otrzymały strzelnice wyposażone w atrapy pancerzy. Skrzynka pancerza z wewnętrzną niszą jest konstrukcją spawaną. Otwór strzelnicy zasłaniany był za pomocą uchylnego blaszanego zamknięcia. Oś obrotu zamknięcia znajduje się w poziomie. Blaszane zamkniecie wyposażono wąski przeziernik do obserwacji. Pod strzelnicą brak jakichkolwiek śladów, świadczących o istnieniu wspornika dla ręcznego karabinu maszynowego.
Fot. 06. Pancerz schronu pozornego. Widok od przedpola.
Fot. 01. Stan zachowania stanowiska ręcznego karabinu maszynowego MG 08/15 lub MG 34 do obrony wejścia i zapola, za stalową płytą 422 P01 w schronie bojowym Sp. 93 (Pozycja Olsztynecka) z 1938 roku. Karabin maszynowy na wysięgniku mocowanym za pomocą dwóch wsporników poniżej strzelnicy.
Fot. 02. Makieta stanowiska: a. dla ręcznego karabinu maszynowego MG 08/15 na wysięgniku przy dolnym wsporniku mocujący w górnym położeniu, b. dla ręcznego karabinu maszynowego MG 34 na wysięgniku przy dolnym wsporniku mocujący w dolnym położeniu.
W drugiej połowie 1936 roku opracowano zastępczy zestaw mocujący dla karabinów maszynowych (niem. Behelfsmäßiges Lager für Laffettenaufsatzstück) w możliwością zastosowania w obiektach fortyfikacyjnych. Zestaw mocujący otrzymał oznaczenie 642 S2. Pozwalał na mocowanie wysięgników z karabinami maszynowymi MG 08, MG 08/15, MG 13 i MG 34, wykorzystywanymi jako lekkie karabiny maszynowe (niem. l.M.G.).
Zastępczy zestaw mocujący dla lekkiego karabinu maszynowego składał się z wysięgnika i dwóch wsporników. Dolny wspornik zapewniał odpowiednie położenie karabinu maszynowego w strzelnicy, a górny wspornik pionową pozycję wysięgnika. Wysięgnik karabinu maszynowego bazowano na sworzniu dolnego wspornika. Wysięgnik, po nasunięciu na sworzeń dolnego wspornika mocowano za pomocą uchylnej obejmy górnego wspornika. Śruba z nakrętką motylkową zapewniała dostateczny docisk obejmy mocującej. W zależności od typu karabinu maszynowego dolny wspornik mógł być mocowany do ściany w dwóch położeniach: górnym (np. dla MG 08/15) lub dolnym (np. dla MG 34). Dla broni starszych typów broni jak MG 08 lub MG 08/15 należało wraz z zestawem mocującym 642 S2 zamówić wysięgnik. W przypadku MG 34 wysięgnik stanowił już standardowe wyposażenie.
Stanowisko bojowe
Dowódca broni, zajmujący stanowisko po lewej stronie strzelnicy i nadzorujący sektor ostrzału przy pomocy przeziernika, wydawał rozkaz umieszczenia broni w strzelnicy. W celu osadzenia lekkiego karabinu maszynowego MG 08 lub MG 08/15 w zestawie mocującym 642 S2 należało w pierwszej kolejności zamocować broń do wysięgnika. Czynność tą wykonywał taśmowy. Broń przytrzymywał celowniczy. Następnie taśmowy (zajmujący stanowisko po prawej stronie strzelnicy) otwierał prawą ręką strzelnicę. Celowniczy wsuwał broń w strzelnicę i nasuwał wysięgnik na sworzeń wspornika. Celowniczy dokręcał lewą ręką śrubę obejmy mocującej wysięgnik karabinu maszynowego. Stanowisko było gotowe do prowadzenia ognia.
Pozornie nieistotna zmiana położenia przeziernika względem strzelnicy z lewej na prawą stronę, wprowadzała konflikt w zakresie współdziałania załogi przy zastosowaniu nieodpowiedniego dla danego stanowiska uzbrojenia. Płyta 422 P01 z nowym rozwiązaniem ryglowania zasuwy strzelnicy ułatwiła pracę projektantom. Rozwiązała część problemów występujących na stanowisku obrony wejścia i zapola.
Fot. 01. Strzelnica obrony wejścia i zapola schronu odcinka obrony „Groß Karzenburg” Pozycji Pomorskiej.
Fot. 02. Szkoleniowe stanowisko obrony wejścia i zapola dla ręcznego karabinu maszynowego na lekkiej podstawie fortecznej.Fot. 03. Lekka podstawa forteczna dla ręcznego karabinu maszynowego, umieszczana przesuwnie w saniach mocowanych do blaszanej skrzynki stołu.
Opracowanie projektu wytycznych, dotyczących konstrukcji nowo budowanych schronów, zakończono w lutym 1937 roku. Dla stanowisk ogniowych, wznoszonych na pierwszej linii obrony oraz w sprzyjającym terenie dla użycia piechoty na pozycjach polowych, przewidziano dodatkowe pomieszczenie dla drużyny oraz izbę ze stanowiskiem do obrony wejścia i zapola. Zdecydowano się jednak na radykalne zmiany w koncepcji zapewnienia bezpieczeństwa. Postanowiono docelowo zastosować do obrony wejścia i zapola schronu ręczny karabin maszynowy (niem. l.M.G.).
Możliwość zwiększenia skuteczności obrony pojawiła się wraz z projektem zastosowania w połowie 1937 roku początkowo płyt stalowych z dużymi strzelnicami również dla nowo wprowadzanych stanowisk obrony wejścia i zapola schronu. Do dyspozycji projektantów były płyty starszego typu OB 3294 [01], jak i wówczas już produkowane 403 P9 i 422 P01 [02]. Płyty te stanowiły wcześniej standardową ochronę karabinu maszynowego na podstawie fortecznej (ciężkiego karabinu maszynowego – niem. s.M.G.). Ich grubość rzędu 2-3 cm była wystarczająca dla strzelnic obrony wejścia i zapola. Nie były narażone na bezpośredni ostrzał nieprzyjaciela. Od 1937 roku otrzymały dodatkowo okap, zabezpieczający przed ostrzałem z broni stromotorowej. W dogodnych warunkach terenowych, duża strzelnica o wymiarach 310 x 280 (szer. x wys.) mm z czynnym przeziernikiem obserwacyjnym, mogła zapewnić bardziej skuteczną obronę przy pomocy karabinu maszynowego niż propagowana pod koniec 1936 roku strzelnica płyty 48 P8 [03].
Zastosowanie stanowiska lekkiego karabinu maszynowego do obrony wejścia i zapola schronu zostało wyjątkowo efektywnie wykorzystane przez niemieckich projektantów. Odpowiednio dobrana lokalizacja sąsiadujących schronów bojowych zapewniała optymalny plan ogni z ciężkich karabinów maszynowym na przedpolu i wzajemną obronę zapola schronów przy pomocy lekkich karabinów maszynowych.
W połowie roku 1937 opracowano nowe zalecenia dotyczące uzbrojenia stanowiska obrony wejścia w lekki karabin maszynowy. Stanowisko wyposażono w stolik z blaszaną skrzynią i saniami, będący dotychczas standardowym wyposażeniem stanowiska ciężkiego karabinu maszynowego MG 08 na podstawie fortecznej 08. W przypadku stanowiska obrony wejścia i zapola umieszczono w saniach podstawę dla ręcznego karabinu maszynowego. Podstawa dla ręcznego karabinu maszynowego miała być obligatoryjnie stosowana od 1938 roku. Do tego czasu, w przypadku braku podstawy dla ręcznego karabinu maszynowego, można było stosować zastępczy zestaw mocujący o oznaczeniu 642 S2.
Wprawdzie w informacji pt. „Schießgestelle für die Bauteile OB 3294, 403 P9 u 422 P01” z 11.06.1937 roku zaznaczono, że stolik w razie potrzeby powinien być demontowały (chodzi o możliwość odkręcenia nakrętek mocujących stół do kotw w posadzce), ale na załączonym zdjęciu widoczny jest konflikt położenia elementów wyposażenia izby:
– położenia przeziernika względem strzelnicy dla karabinu maszynowego MG 08 lub MG 08/15, ale nie dla MG 13 lub MG 34,
– położenie stołu względem wyjścia ewakuacyjnego.
Fot. 04. Izba ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola w schronie odcinka obrony „Groß Karzenburg” Pozycji Pomorskiej. Stanowisko chronione płytą stalową 422 P01 (nietypowo osadzonej).
Fot. 01. Obudowa lampy oświetleniowej w sowieckim schronie tak zwanej „Linii Mołotowa”.
Do oświetlenia pomieszczeń w schronach tak zwanej Linii Mołotowa, wyposażonych w agregaty prądotwórcze, stosowano lampy elektryczne. Jeden z typów lamp prezentują zdjęcia załączone do opracowania. Obudowa lampy zapewniała wodoszczelność. Pokrywa ze szkłem mocowana była do korpusu za pomocą czterech połączeń śrubowych. Nakrętki motylkowe ułatwiały wymianę uszkodzonej żarówki a kauczukowa uszczelka zapewniała wodoszczelność obudowy. Szklana część pokrywy była chroniona od zewnątrz drucianą siatką. Obudowę lampy mocowano do stropu za pomocą czterech lub trzech wsporników.
Fot. 02. Obudowa lampy oświetleniowej w sowieckim schronie tak zwanej „Linii Mołotowa”.Fot. 03. Elementy mocujące obudowę lampy w sowieckim schronie tak zwanej „Linii Mołotowa”.
Fot. 01. Widok jazu na rzece Piławie od strony terenów zalewowych (Fot. Marek Kozłowski).
Fot. 02. Korona jazu na rzece Piławie od strony zachodniej. Widoczne są pionowe kanały na szndory spiętrzające wodę. (Fot. Marek Kozłowski).
Jaz został zaplanowany jako budowla hydrotechniczna o przeznaczeniu czysto militarnym na przewidzianym obszarze działań obronnych. Zadaniem jazu było wykonanie rozlewisk na terenach zalewowych o określonej wielkości oraz zabagnień po przez okresowe spiętrzenie wody rzeki Piławy. Położenie jazu zostało tak dobrane, aby powstałe rozlewiska utrudniały skuteczny atak nieprzyjaciela w celu przechwycenia przeprawy mostowej na Piławie i sprawny przemarsz jego wojsk. Most umożliwiał komunikację drogową (droga D1) pomiędzy położonymi na zachód od Piławy Starowicami a pobliskimi Nadarzycami (droga D2), czy też z Bornem-Sulinowo (droga D3). Przed mostem, po zachodniej stronie rzeki wykonano drogową zaporę przeciwpancerną.
Ze względu na przewidziane zadania zdecydowano się na wybudowanie żelbetonowego jazu ruchomego o najprostszej konstrukcji. Pomiędzy dwoma przyczółkami, położonymi w odległości zapewniającej przepływ wielkiej wody bez dodatkowego spiętrzenia, wykonano żelbetonową płytę denną z filarem po środku. Wymaganą wysokość spiętrzenia wody uzyskiwano po przez ułożenie odpowiedniej ilości drewnianych belek, poprzecznie do kierunku przepływu wody. Nazywano je szandorami. Belki wsuwano poziomo gniazda, wykonane na przeciw siebie w przyczółku i filarze. Pomiędzy każdym przyczółkiem a filarem można było ułożyć cztery rzędy szandorów. W zachodnim przyczółku jazu wykonano upust dolny. Umożliwiał kontrolowany przepływ wody. Przyczółki zabezpieczono przeszkodami przeciwpiechotnymi i przeciwpancernymi.
Fot. 03. Ruina schronu bojowego Br 04 o odporności B1 z pomieszczeniem dla drużyny piechoty.
Mapa 01. Graficzna prezentacja numerycznego model terenu części odcinka obrony Bruchmühle pozyskana ze strony www.geoportal.gov.pl.
Opis do Mapa 01. Graficzna prezentacja części odcinka obrony Bruchmühle, pozwala na precyzyjne określenie przebiegu umocnień, weryfikację położenia stanowisk ogniowych oraz ocenę wielkości terenów zalewowych przy aktualnym ukształtowaniu terenu. Na mapie: Br 03 – schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i stanowiskiem łączności optycznej, Br 04 – schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty, Br 05 – jednoizbowe schron bojowy, Br06 – schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i stanowiskiem łączności optycznej, Br 09 – jednoizbowy schron broni maszynowej z otwartym stanowiskiem obserwatora artylerii, Br 08 – schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i punktem łączności optycznej, Br 09 – jednoizbowy stanowiska ogniowe broni maszynowej, D1 – droga do Starowic przebiega pomiędzy schronami Br 06 i Br 07, D2 – droga do Nadarzyc, D3 – droga do Borne-Sulinowo po wschodniej stronie rzeki, J1- jaz na Piławie, M1- most drogowy z zaporą przeciwpancerną po zachodniej stronie rzeki na drodze do Starowic.
Budowę żelbetonowych schronów rozpoczęto w 1936 roku. Tworzyły trzon odcinka Bruchmühle Pozycji Pomorskiej. Trzy żelbetonowe schrony bojowe przeznaczono do
Fot. 04. Schron bojowy Br 04 o odporności C na ciężki karabin maszynowy z odcinka „Br” (niem. Bruchmüle) Pozycji Pomorskiej.
obrony jazu. Dwa z nich, oznaczone na mapie jako Br 03 i Br 04 [01], to standardowe schrony na ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty, były wznoszone na Pozycji Pomorskiej od 1935 roku. Wybudowano je w klasie odporności na ostrzał B1. W sektorze ognia 7,92 mm ciężkiego karabinu maszynowego sMG 08 obu schronów znajdował się jaz i jego bezpośrednie otoczenie. Centralnie zlokalizowany Br 04, oddalony od jazu o zaledwie 100 metrów, prowadził ogień czołowy wzdłuż korony jazu. Drużyna piechoty wpierała obronę ze stanowisko polowych. Stanowisko ogniowe Br 05, położone na północ od jazu, wykonano w klasie odporności na ostrzał C [02].
Koordynację działań obronnych umożliwiała łączność telefoniczna między schronami broniącymi przeprawy mostowej i jazu. Dodatkowo Br 03 wyposażono w stanowisko łączności optycznej, które umożliwiało komunikację ze schronem Br 06 [03].
Fot. 05. Jaz na rzece Piławie (Fot. Marek Kozłowski).
W listopadzie 1936 zakończono prace nad projektem nowych wytycznych i norm dla obiektów fortyfikacji stałej. Opracowano również dokumentację techniczną standardowych konstrukcji schronów dla umocnień wznoszonych w 1937 roku. Jednocześnie w corocznym opracowaniu „Doświadczenia z roku budowlanego 1936. Uwagi pokontrolne” (niem. Erfahrungen des Baujahres 1936. Besichtigungsbemerkungen) z dnia 2.12.1936 r. zwrócono uwagę na poprawność zastosowanych rozwiązań oraz ich wykonanie, mając na uwadze zmiany obowiązujących norm i wytycznych. W niniejszym rozdziale poruszone zostaną tylko rozwiązania dotyczące podniesienia bezpieczeństwa oraz obrony wejścia i zapola.
Fot. 12. Tylna ściana schronu do ognia czołowego B1-2a z typowymi elementami wprowadzonymi w 1937 roku.
Rys. 01. Rozwiązania obrony wejścia i zapola schronu przez dodatkową strzelnicę w wydzielonym pomieszczeniu, stosowane od 1936 roku. A. Obrona wejścia i zapola schronu do ognia czołowego i drużyny piechoty z 1936 roku (48P8) , B. Obrona wejścia i zapola schronu bojowo-obserwacyjnego B1-4/I z pomieszczeniem dla drużyny piechoty (403P9 – opcja bez wykorzystania przeziernika obserwacyjnego), C. Obrona wejścia i zapola schronu bojowego B1-2a z pomieszczeniem dla drużyny piechoty (opcja z wykorzystaniem przeziernika obserwacyjnego).
W zakresie zwiększenia bezpieczeństwa schronów bojowych przyjęto zasadę, że wszystkie nowo budowane obiekty fortyfikacji stałej, będą posiadały dodatkowe stanowisko obrony wejścia i zapola. Rozwiązanie to dedykowano dla schronów o klasie odporności B1 na ostrzał. Strzelnice obrony wejścia i zapola planowano wyposażyć w opracowany rok wcześniej pancerz 48P8 dla broni ręcznej. Dla wszystkich obiektów z dwoma wejściami przewidziano zewnętrzną strzelnicę obrony wejścia i zapola w dodatkowym pomieszczeniu. Oś strzelnicy poprowadzono pod kątem 15° do płaszczyzny ściany z wejściami. Uzyskano w ten sposób sektor ostrzału wynoszący 30°, identycznie jak przypadku schronu bojowego z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i zewnętrzną strzelnicą obrony w dodatkowym pomieszczeniu a wznoszonych w 1936 roku.
Kolejną zamianą, mającą na celu zwiększenie bezpieczeństwa było wprowadzenie standardowego okapu nad wejściem do schronu lub nad jednym z wejść. Okap świetnie chronił przed ostrzałem z broni stromotorowej i ewentualnym zasypaniem drzwi wejściowych. Nie zrezygnowano jednak z dotychczasowo stosowanego zabezpieczenia jakim były charakterystyczne wsporniki z rozpiętą miedzy nimi drucianą siatką. Osadzono je w ścianie nad wejściem do obiektu.
Ostateczne formę nowych wytycznych dopracowano w lutym 1937 roku. W niektórych przypadkach nastąpiły radykalne zmiany przygotowanych w listopadzie 1936 roku rozwiązań. Zadecydowano, że wszystkie nowo wznoszone obiekty ze stanowiskiem obserwacyjnym lub dowodzenia będą wyposażone w izbę bojową dla ciężkiego karabinu maszynowego.
Wprowadzoną na początku 1936 roku obronę wejścia i zapola przy pomocy stanowiska za strzelnicą z pancerzem 48 P8 jako nowatorskie rozwiązanie, a przewidzianą w listopadowym projekcie za podstawową dla wszystkich obiektów z dwoma wejściami, uznano za niespełniającą nowo określone wymagania. Nowym docelowym rozwiązaniem było zastosowanie do obrony wejścia i zapola w tych schronach stanowiska ręcznego karabinu maszynowego. Stanowisko, znajdujące się w wydzielonym pomieszczeniu, miało być początkowo chronione płytą stalową 403P9 lub starszy wariant płyty OB 3294 bez wykorzystania przeziernika obserwacyjnego dla stanowisk o ograniczonej możliwości obrony. Obserwację zapola oraz skuteczną obronę zapewniała duża strzelnica o wymiarach 310 x 280 (szer. x wys.) mm. Pozostawiono pierwotnie zakładany trzydziestostopniowy sektor ostrzału oraz okap nad jednym z wejść. Wykorzystanie strzelnicy i przeziernika do obrony zapola przewidziano w przypadku możliwości prowadzenia ognia w pełnym sektorze ostrzału i odległości.
Zastosowanie nowo opracowanej płyty 422 P01 (symetrycznej względem poziomej osi) ułatwiło projektantom skuteczne wykorzystanie ręcznego karabinu maszynowego o obrony wejścia i zapola schronu.
Fot. 13. Strzelnica obrony wejścia i zapola z wykorzystaniem przeziernika w schronie bojowym B1-2a z pomieszczeniem dla drużyny piechoty.
Fot. 14. Widok odcisku płyty w izbie obrony wejścia i zapola.
