stanowisko obserwacyjne

Vagonetės-sekyklos: mažai žinomas Kauno tvirtovės fortifikacijos paveldas

Posted on 8 maja 20258 maja 2025 Franz AufmannPosted in Bez kategorii

Parengė:

Svetlana Tichanova
Martynas Kosas

Panašios vagonetės buvo naudojamos ir Kauno tvirtovėje. Iš Ruslan Kirejev asmeninės kolekcijos.

Po trečiojo Abiejų Tautų Respublikos padalijimo 1795 m. didžioji Lietuvos dalis atiteko Rusijos imperijai. XIX a. pabaigoje, blogėjant Rusijos ir Vokietijos santykiams, Rusijos imperatorius Aleksandras II 1879 m. pasirašė potvarkį dėl Kauno tvirtovės statybos. Šis sprendimas nebuvo atsitiktinis – Kaunas pasižymėjo ypač palankia strategine padėtimi, o 1861 m. per jį nutiesta geležinkelio Varšuva–Sankt Peterburgas atšaka tik dar labiau išryškino miesto svarbą imperijos vakarinės sienos gynyboje.
Tvirtovės statybos truko nuo 1882 iki 1915 metų. Nors tai buvo karinis objektas, statybos vyko rangos principu – Inžinerinė valdyba sudarinėjo sutartis su vietiniais ir imperiniais verslais bei specialistais. Buvo tiesiami keliai, drenažo tinklai, tiltai ir geležinkeliai, įkurtos gamybinės bazės. Infrastruktūra vystėsi sparčiai, ypač artėjant Pirmojo pasaulinio karo pradžiai.

Statybų dinamika ir technologinė raida

Iki pat XX a. pradžios statybose dominavo rankinis darbas – naudoti kastuvai, karučiai, pjūklai, laužtuvai ir žinoma arkliai. Tik apie 1913 metus tvirtovėje pradėta naudoti mechanizuoti įrenginiai – ekskavatoriai, betono maišyklės, akmens skaldyklės, cementinių blokų gamybos staklės. Transportuoti statybines medžiagas vis dažniau buvo pasitelkiami siaurojo geležinkelio bėgiai, traktoriai, sunkvežimiai. Skubant statyti fortifikacinius statinius, papildomai buvo įsigyta 25 garvežiai ir 1200 vagonečių – pastarosios ilgainiui įgijo ne tik logistinę, bet ir taktinę reikšmę.

1914 m. mobilizacija ir gynybos stiprinimas

1914 m. liepos 18 d. Kauno tvirtovėje buvo paskelbta mobilizacija – per 11 dienų visa tvirtovės sistema turėjo būti parengta aktyviai gynybai. Kadangi tiesioginiai karo veiksmai Kauną pasiekė tik 1915 m. vasarą, statyboms buvo gauti net du papildomi statybos sezonai. Aktyviausi darbai vyko I ir IV tvirtovės gynybos skyriuose. Tuo tarpu III skyrius, esantis užnugaryje, buvo laikomas mažos rizikos zona – čia vokiečių puolimo tikimybė vertinta kaip mažiausia. Vis dėlto ir šiame sektoriuje buvo įgyvendinti išradingi sprendimai. Būtent čia įrengtos unikalios vagonetės-sekyklos.

Kauno tvirtovės schema. Iš Kauno tvirtovės komendanto Vladimiro Grigorjevo teismo bylos. Schemoje pažymėti tvirtovės gynybos skyrių I,II,III,IV ribos.

Siauruko kelias. Iš Ruslan Kirejev asmeninės kolekcijos.

Vagonetės, virtusios sekyklomis

Apkasų linijos, slėptuvės ir stebėjimo postai III gynybos skyriuje buvo įrengti greitai ir ekonomiškai. Dauguma darbų buvo atliekami lauko sąlygomis ir panaudojant parankines medžiagas. Pavyzdžiui, blindažų statyboms buvo naudojami vietoje nukirsti medžiai, kurie buvo apliejami betonu. Sekimo punktams panaudota siaurojo geležinkelio vagonečių krovininė dalis (toliau vadinsime jau įprastu pavadinimu – vagonetė). Jose buvo išpjaunamos trys kiaurymės, kurios turėjo atlikti sekimo angų funkciją. Iš anksto paruoštoje vietoje, vagonetės būdavo apverčiamos ant šono. Iš lentų aplinkui padaromi klojiniai ir užpilama betonu – taip jos tapo improvizuotomis sekyklomis. Ar jos buvo panaudotos Kauno tvirtovės šturmo metu duomenų nepavyko rasti, bet žinant, kad III gynybos sektoriaus vokiečiai nepuolė, tai mažai tikėtina.

1935 m. Lietuvos kariuomenės vagonetės-sekyklos brežiniai. Lietuvos valstybės centrinis archyvas.

Tarpukario Lietuvoje

1935 m. Lietuvos kariuomenė atliko buvusių Kauno tvirtovės objektų inventorizaciją. Kleboniškių miške, buvusiame III gynybos skyriuje, buvo rasti vienos slėptuvės ir net 14 sekyklų, pastatytų iš vagonečių, pėdsakai. 12 sekyklų buvo sujungtos viena apkasų linija, dvi stovėjo atokiau. Visos konstrukcijos buvo identiškos: 2 mm storio skarda, viršuje buvo apie 10 cm, o šonuose ir priekyje – 15 cm storio betonas. Trys sekimo angos, viena priekyje, dvi šonuose, užtikrino 120° stebėjimo sektorių. Angos matmenys – 18 cm pločio ir 5 cm aukščio, išdėstytos 120 cm nuo pagrindo. Galinė dalis buvo atvira, tad kareivis buvo apsaugotas tik iš trijų krypčių. 1935 m. apkasai jau buvo užslinkę žemėmis, dalis jų užsemti vandens. Sekyklos iškilusios virš žemės apie pusmetrį. Įtvirtinimų būklė vertinta kaip mažavertė.

Kilmė ir techninės detalės

Nors tikslaus vagonetinių sekyklų gamintojo nustatyti nepavyko, archyviniai šaltiniai rodo, kad Kauno tvirtovės Inžinerinė valdyba įsigijo įrangą iš Vokietijos įmonės „Arthur Koppel“– tai viena iš Orenstein & Koppel grupės dalių, veikusi ir Rusijos imperijoje. 1891 m. Sankt Peterburge buvo įsteigta „Arthur Koppel“ akcinė bendrovė su surinkimo gamykla. Panašių konstrukcijų vagonetes gamino ir „Usine Massard “(Liuksemburgas), „Juliusz Weiss “(Lvovas) bei kitos bendrovės.
Vagonetės buvo skirtos birių medžiagų – akmens, žvyro, molio, medienos – transportui. Jas galėjo tempti žmonės, arkliai ar garvežiai. Tipinė talpa – nuo 0,5 iki 1 m³. Sekykloms naudotos vagonetės buvo apverčiamos konstrukcijos, leidusios jas transformuoti į nedidelius šarvuotus stebėjimo taškus.

1935 m. Kleboniškio-Nausėdų įtvirtintos pozicijos brėžinio fragmento dalis su vagonečių-sekyklų pozicijomis. Lietuvos centrinis valstybės archyvas.

“Juliusz Weiss we Lwowe” siūlomu prekių asortimento preiskuranto dalis. Iš Ruslan Kirejev asmeninės kolekcijos.

Išvada

Iš tuo metu įrengtų 14 sekyklų iki šių dienų išliko 11. Vienos išliko tik fragmentai, o dvi dingo be žinios – greičiausiai buvo išardytos ir sunaikintos. Viena stebykla iš vagonetės iki šiol išlikusi Kauno tvirtovės VII forte, kuris tuo metu taip pat priklausė III gynybos skyriui.
Vagonetės-sekyklos – tai išskirtinis Kauno tvirtovės inžinerinio ir logistinio mąstymo pavyzdys. Tai vienas retų išlikusių lauko fortifikacijos elementų, kuriame susilieja karo inžinerijos praktiškumas, ekonomiškumas ir kūrybiškumas. Šis kompleksas, šiandien beveik užmirštas, yra svarbi ne tik Kauno, bet ir visos Europos fortifikacijos paveldo dalis.

Stebėjimo postas įrengtas iš siaurojo geležinkelio vagonetės. Vaizdas iš pirmojo plano (nuotrauka: Svetlana Tichanova).

Stebėjimo postas (nuotrauka: Svetlana Tichanova).

Stebėjimo postas – šoninė stebėjimo anga (nuotrauka: Svetlana Tichanova).

Stebėjimo postas – vaizdas iš galinės pusės (nuotrauka: Svetlana Tichanova).

Stebėjimo postas – stebėjimo angos (nuotrauka: Svetlana Tichanova).

Stanowisko obserwacyjne w kopule pancernej 441P01

Posted on 12 lipca 20248 maja 2025 Franz AufmannPosted in Fortyfikacje niemieckie

Opracował:
Franz Aufmann

Fot. 01. Kopuła 441P01 ze stanowiskiem obserwatora artylerii w schronie Regelbau 120a na Dabrowieckiej Górze (okolice Karczewa). Peryskop uniesiony do pozycji prowadzenia obserwacji.

Fot. 02. Wejście do stanowiska obserwacyjnego w kopule 441P01.

W schronie Regelbau R120 na Dąbrowieckiej Górze zostało odtworzono przez grupę pasjonatów fortyfikacji stanowisko obserwacyjne w kopule pancernej 441 P01. Prace przeprowadzono w kilku etapach. W pierwszej kolejności poddano kompletnej naprawie łożysko kulkowe platformy obserwacyjnej. Łożysko posiada Łożysko posiada o średnicy 1,5 m i składa się z 64 stalowych kulek o średnicy 38 mm każda. Łożysko umożliwiało obrót platformy ze stanowiskiem obserwatora. W następnej kolejności wykonano prace w celu odtworzenia kolumny peryskopu z mechanizmem podnoszenia i przeciwwagą. Urządzenie to umożliwiało sprawne wysuwanie peryskopu obserwacyjnego poprzez cylindryczny otwór w czaszy kopuły na zewnątrz w celu prowadzenia obserwacji. Po jej zakończeniu zwalniano blokadę peryskopu (A, fot. 03) i urządzenie opuszczano do pozycji spoczynkowej. Jednocześnie zaślepiano otwór w kopule. Do podnoszenia peryskopu służyło pokrętło (C, fot. 03) , które znajduje się po lewej stronie kolumny. Pokrętło do obrotu platformy (B, fot. 03) w celu ustawienia stanowiska w wyznaczonym kierunku znajduje się po prawej stronie kolumny.

Fot. 03. Widok stanowiska obserwatora przy opuszczonym peryskopie. A – Peryskop, B – Pokrętło obrotu platformy, czyli zmiany kierunku obserwacji w płaszczyźnie poziomej, C – Pokrętło podnoszenia i opuszczania peryskopu.

Fot. 04. Peryskop do prowadzenia obserwacji. D – Pokrętło do zmiany kierunku obserwacji w płaszczyźnie pionowej, E – Blokada blendy

Stanowisko zostało wyposażone w peryskop typu Pz.b.F.5 (Fot. 04). Obserwację w prowadzono po uprzednim ustawieniu peryskopu w wymaganym kierunku. Zmiana kierunku obserwacji w płaszczyźnie poziomej odbywa się poprzez obrót całej platformy, do której zamocowano kolumnę peryskopu. Ruchome lustro głowicy peryskopu umożliwiało prowadzenie obserwacji w płaszczyźnie pionowej z ustawieniami zakresie od +15⁰ do – 15⁰. Czynność tą wykonywano przy pomocy pokrętła po lewej stronie peryskopu (D, fot. 04). Do prowadzenia obserwacji służyły dwa okulary. Przez zbliżenie głowy do okularów wciskano blokadę blendy (E, fot. 04). Blokada ta znajduje się tuż nad okularami i zakończona jest miękką poduszką. Dopiero po wciśnięciu blokady i odsłonięciu blendy, możliwe było prowadzenie obserwacji. Blenda uniemożliwiała przepływ światła przez peryskop w przypadku przerw w obserwacji. Więcej informacji na temat kopuły 441 P01 znajduje się w opracowaniu: Kopuła obserwatora artylerii 441 P01.

Fot. 05. Kopuła 441P01 ze stanowiskiem obserwatora artylerii w schronie Regelbau 120a na Dabrowieckiej Górze (okolice Karczewa).

Najważniejsze jest to, że do kopuły (Fot. 03) można wejść (dzieci mogą wejść tylko z opiekunami !!!). Dopuszczalne jest zajęcie stanowiska obserwatora. Możliwe jest prowadzenie samodzielnej obserwacji na ile pozwalają warunki terenowe. W okresie budowy schronu R 120a teren nie był zalesiony.

„Dąbrowiecka Góra -Skansen Forteczny” znajduje się na terenie Mazowieckiego Parku Krajobrazowego. Dojazd lub dojście możliwe jest z od strony Janowa lub od Dąbrówki (patrz mapka). Położenie skansenu określa kółko i litera „A”. W pobliżu schronów znajduje się parking dla przyjezdnych. Więcej informacji o kopule w opracowaniu: Kopuła obserwatora artylerii 441 P01.

Fot. 06. Położenie obiektu na Dąbrowieckiej Górze. zaznaczono miejscowości Janów i Dąbrówka, od których możliwy jest dojazd do obiektu (*otwórz lokalizację w nowym oknie)*.

Polskie kopuły pancerne – zastosowanie peryskopu w polskich obiektach fortyfikacji stałej

Posted on 14 października 202229 sierpnia 2023 Franz AufmannPosted in Fortyfikacje polskie

Opracował:

Franz Aufmann

Fot. 01. Kopuła obserwacyjna (zgodna z Instrukcją Fort. 15-1936) Spółki Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich z zaślepionym otworem w osi czaszy. Schron na broń maszynową. wzniesiony na wiosnę 1936 roku na zapolu grupy fortowej “Carski Dar”.

Miałem ostatnio okazję zapoznać się z nowo wydanym, już 255 tomem Wielkiego Leksykonu Uzbrojenia zatytułowanym „Fortyfikacje Nowogródczyzny cz.1”. To jedna z ciekawszych publikacji tematycznych o rozwoju polskiej fortyfikacji w ostatnim okresie. Duża dawka informacji, o działaniach podjętych przez Inspektora Armii gen. dyw. Tadeusza Piskora w pasie działania armii „Baranowicze” w celu zabezpieczenia odpowiedniej obrony wschodniego regionu Polski, została przekazana przez autora publikacji pana Szymona Kucharskiego w wyjątkowo przystępny sposób. Tekst całkowicie pozbawiony jest przypisów odsyłających do materiałów źródłowych. Jednak czytelnik, który miał już okazję prowadzić kwerendę w zasobach archiwalnych CAW z tego regionu przedwojennej Polski, z łatwością odnajduje w swoim domowym archiwum korespondencję, właściwą do podanych informacji.

W centrum mojego zainteresowania znalazły się kopuły pancerne, które planowano lub osadzono w nowo budowanych obiektach fortyfikacji stałej na Nowogródczyźnie. Był ich wyjątkowo szeroki asortyment. Umiejętnie wykorzystano zachowane, pruskie kopuły obserwacyjne, które przetrwały okres wojny. Podjęto działania w celu zapewnienia dostawy kopuł pancernych wytwarzanych przez polski przemysł, a których odporność na ostrzał byłaby porównywalna do konstrukcji zaprojektowanych obiektów. Zdecydowano się również na unikalną w polskiej fortyfikacji tego okresu metodę prowadzenia obserwacji przedpola.

Schron dowódcy batalionu na pododcinku „Brama Horodyszcze” miał być wyposażony w stanowisko obserwatora artylerii z peryskopem wysuwanym przez szyb w stropie, mimo że posiadał osadzoną w stropie standardową kopułę obserwacyjną [01] z 1936 roku, produkcji Spółki Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich. Polska kopuła jednak zdecyduje ustępuje odpornością na ostrzał i przewidzianym wyposażeniem znacznie starszej, opracowanej w 1929 roku francuskiej kopule obserwacyjno-bojowej typ A (fr. cloche guetteur et fusil-mitrailleur Modele 1929 type A [02]), a powszechnie stosowanej na Linii Maginot. Ustępuje również wyposażeniem i komfortem pracy w małej kopule obserwacyjnej 9P7, wprowadzonej na uzbrojenie w 1934 roku (niem. Kleinstglocke für Infanterie Beobachtung)[03].

Fot. 02. Kopuła obserwacyjno-bojowa model 1929 typ A (fr. cloche guetteur et fusil-mitrailleur Modele 1929 type A), osadzona w stropie bloku grupy warownej Hackenberg.

Aspekty zastosowania stanowisk obserwacyjnych artylerii wyposażonych w peryskop i stanowisk obserwacyjnych w kopule obserwacyjnej były szczegółowo rozważane w 1936 roku. W piśmie z dnia 30.04 1936 do Szefa Sztabu Głównego w sprawie planu fortyfikacyjnego odcinka Darewo i Łabuzy, gen. Piskor jednoznacznie przekazał wypracowane wcześniej stanowisko:

Uważam, że stosownie kopułek panc. dla obserwatorów artylerii nie jest pożądane, ponieważ nie dają one dobrych możliwości obserwacji. Sądzę, że zastąpienie ich peryskopami da nie tylko lepsze warunki obserwacji i przekazywania jej wyników, ale również obniży ich koszta.

Koszt peryskopu optycznego dla stanowiska obserwatora szacowany był na 3000 zł przy cenie kopuły obserwacyjnej ze stali chromoniklowej o grubości ścinki 60 mm rzędu 4000 zł przy długoterminowym zamówieniu na 80 sztuk. Należy jednak wyjaśnić, że do wybuchu wojny we wrześniu 1939 roku nie przewidziano standardowego zastosowania peryskopu [04] dla obserwatora artylerii w żadnym z opracowanych typów kopuł obserwacyjnych. Rozważano taką możliwość, ale podczas kwerendy autora niniejszego opracowania w zasobie archiwalnym CAW nie odnaleziono informacji jednoznacznie potwierdzających, że podjęto prace, wykonano projekt a następnie prototyp peryskopu optycznego do zastosowania w kopule. Wymagane są dalsze badania zasobów archiwalnych. Jedyną poszlaką w tej sprawie, że takie starania poczyniono, może być cylindryczny otwór w czaszy kopuły obserwacyjnej wg Instrukcji Fort. 15-1936. Taką kopułę osadzono między innymi w stropie schronu, wzniesionego na zapolu grupy fortowej „Carski Dar” w Modlinie. Otwór o tej średnicy nie umożliwia osadzenia w niej peryskopu, ale mógł być z powodzeniem wykorzystany jako otwór technologiczny. Podobne prace adaptacyjne na osadzonych kopułach przeprowadzano na Linii Maginot do 1940 roku przy modernizacji kopuły bojowej na ckm model 1930 (Cloche JM modèle 1930).

Fot. 03. Zaślepiony otwór w osi czaszy kopuły obserwacyjnej.

Fot. 04. Peryskop optyczny do prowadzenia obserwacji okrężnej stanowiska obserwacyjnego we francuskiej kopule obserwacyjno – bojowej model 1929 typ A.

Z niezrozumiałych zupełnie powodów panował ogólnie przyjęty pogląd o osłabieniu konstrukcji kopuły w przypadku wykonania w jej stropie otworu na peryskop. Taki stan rzeczy potwierdza pismo ppłk Rugera z 26.06.1936 do gen. Kazimierza Sosnkowskiego w tej sprawie, a zasługuje na szczególną uwagę, gdyż pojawia się określenie kopuły z odwołaniem do konkretnej Instrukcji Fort w zamian powszechnie używanego w korespondencji terminu „kopułki panc”. Należy zwrócić uwagę na fakt, że polscy oficerowie mieli okazję zapoznać się z obiektami Linii Maginot podczas wyjazdów służbowych, a wspomniana kopuła obserwacyjno-bojowa model 1929 była podstawowym typem pancerza chroniącego stanowisko bojowe. Szacuje się, że wykonano łącznie około 1000 kopuł tego modelu.

Generał Tadeusz Piskor nie był jedynym oponentem w sprawie kopuł obserwacyjnych Zakładów Ostrowieckich. Opracowany w 1936 roku nowy typ kopuły obserwacyjnej zdaniem gen. bryg. do prac artyleryjskich przy GISZ Stanisława Millera nie spełniał podstawowych wymogów dla stanowiska obserwatora artylerii. Zastrzeżenia dotyczące kopuły obserwacyjnej wg. Instrukcji Fort. 15-1936 przedstawił w piśmie „Obiekty artyleryjskie w fortyfikacjach stałych” z dnia 16 listopada 1938 roku do Inspektora Saperów gen. bryg Mieczysława Dąbkowskiego [05].

[01] – Kopuła pancerna obserwacyjna. Typ normalny wg. Instrukcji For. 15/1936), więcej Kopuła obserwacyjna Z.O. z 1936 roku
[02] – więcej w opracowaniu Kopuła obserwacyjno-bojowa GFM model 1929 typ A.
[03] – więcej w opracowaniu Kleinstglocke 9P7 – Mała kopuła obserwatora piechoty.
[04] – We francuskich kopułach obserwacyjno-bojowych, w zależności od typu stanowiska, czyli stanowiska obserwatora piechoty lub stanowiska obserwatora artylerii, stosowano dwa różne peryskopy.
[05] – więcej w opracowaniu Polskie kopuły.

Niemieckie obiekty obserwacyjne na Górnym Śląsku

Posted on 15 listopada 202115 listopada 2021 Franz AufmannPosted in Fortyfikacje niemieckie

Opracował: Tomasz Zamysłowski

Schron obserwacyjny widok na szczelinę obserwacyjną z stopniowaniem przeciwrykoszetowym (Popice).

Poglądowy rysunek obiektu w Pilchowicach oraz przekroje poprzeczne szczelin obserwacyjnych.

Na Górnym Śląsku przed wybuchem II Wojny Światowej, jak i w jej trakcie, powstały liczne obiekty militarne. Większość z nich jest dobrze znana a ich konstrukcja zbadana i opisana. Wyjątek stanowią tajemnicze obiekty obserwacyjne. To proste konstrukcje o podstawie czworokąta, wykonane z żelbetu [01] o wymiarach zewnętrznych 430 x 380 cm i wysokości 300 cm. Grubość ścian wynosi 65 cm, a stropu 50 cm. Obiekty posiadają jedną izbę o wymiarach 300 x 260 cm i wysokości 230 cm.

Na ścianie o długości 380 cm zlokalizowano otwór wejściowy, na ścianach bocznych o długości 430 cm zlokalizowano dwie szczeliny obserwacyjne. Pierwsza w formie prostokąta o wymiarach 100 x 10 cm została umieszczona na wysokości 160 cm od posadzki. Druga zlokalizowana na przeciwległej ścianie posiada otwór obserwacyjny o wymiarach 60 x 10 cm zlokalizowany na wysokości 120 cm od posadzki [02]. Szczelina ta otrzymała rozbudowane stopniowanie przeciw rykoszetowe o kącie 120°. Kilka obiektów posiada zlokalizowany na ścianie wejściowej otwór prawdopodobnie przeznaczony na przewód kominowy prostego piecyka ogrzewającego pomieszczenie.

Obiekty obserwacyjno meldunkowe stan na 2020 rok. Na północ od Górnoślaksiego Okregu Przemysłowego obiekty wyraźnie układają się w dwie linie.

Na tej samej ścianie zlokalizowano również otwory technologiczne (przyjmujące różną formę) przewidziane do montażu bliżej nie określonej konstrukcji, prawdopodobnie drewnianej ( nie wszystkie obiekty jej posiadają). W niektórych obiektach widnieją ślady po mocowaniu instalacji elektrycznej/telefonicznej.
Do chwili obecnej tajemnicą pozostaje przeznaczenie owych obiektów, jak i lata w których powstały. Funkcję bojową można wykluczyć z powodu małej odporności obiektów, jak i budowy samych szczelin obserwacyjnych wykluczających użycie cięższego uzbrojenia niż broń ręczna załogi. Prawdopodobnie obiekty te stanowiły części systemu obrony przeciwlotniczej Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego i wchodziły w skład bądź Służby Obserwacyjno – Meldunkowej lub Służby Ostrzegawczej, biernej obrony przeciwlotniczej. Istnieje jeszcze wersja o powiązaniu obiektów z Służbą Obserwacyjno-Meldunkową artylerii przeciwlotniczej [03].

Schron obserwacyjny widok od strony szczeliny obserwacyjnej bez stopniowania (Popice).

Do chwili obecnej udało się zlokalizować 16 obiektów [04] na terenie szeroko pojętego Górnego Śląska. Ostatnie dwa obiekty zostały odnalezione w terenie w 2017 roku i różnią się zastosowanymi do budowy materiałami od swoich poprzedników. Pierwszy z nich zlokalizowano w Orzeszu. Do budowy jego ścian wykorzystano cegły. Drugi z obiektów znajduje się w Przeciszowie. Użyte materiały do budowy rzucają nieco światła na datę powstania budowli. Ściany zostały wybudowane betonowych bloczków. Sam pomysł produkcji i wykorzystania przy budowie wszelkiego typu schronów prefabrykowanych, betonowych bloczków powstał na Górnym Śląsku w 1943 roku. Spowodowany był wprowadzoną reglamentacją cementu oraz prętów zbrojeniowych. Obszarem w którym najbardziej rozpowszechniło się wznoszenie obiektów z tych prefabrykatów, był teren wokół Oświęcimia [05], gdzie m.in. z betonowych bloczków wybudowano wszystkie schrony dowodzenia baterii przeciwlotniczych, broniących zakładów benzyny syntetycznej Buna-Werke koncernu IG Farbenindustrie. Sam fakt zastosowania do budowy schronów z w/w prefabrykatów sugeruje, że zostały one wybudowane po 1943 roku. Należy również przyjąć, że pozostałe powstały w tym samym okresie. Do tej pory nie udało się odnaleźć jakichkolwiek dokumentów w archiwach na temat tych obiektów.

[01] – Dwa obiekty nie zostały wykonane z żelbetu o czym dalej.
[02] – Wszystkie wymiary wewnętrzne oraz zewnętrzne nieznacznie różnią się od siebie w poszczególnych obiektach.
[03] – Dwa obiekty znajdują się w sąsiedztwie baterii przeciwlotniczych Popice (Flak-Großbatterie „Poppitz/Mittelhof”) oraz Byczyna/Niewiesze (Flak- Großbatterie „Grünwiese”).
[04] – Kolejny obiekt wg. przekazów ustnych miał znajdować się na terenie baterii przeciwlotniczej w Bytomiu –Rozbarku (s.Heimat –Flak-Bttr.236/VIII Roßberg) , zdjęcia lotnicze z II WŚ oraz z okresu powojennego jak i inwentaryzacja obiektów fortyfikacyjnych wykonana przez LWP zaprzecza istnienia tego typu obiektu w tym rejonie. Kolejny obiekt ma (miał) się znajdować w rejonie miejscowości Borek k. Oświęcimia.
[05] – W samym Oświęcimiu znajdowała się ich wytwórnia.

Literatura :

– Śląski Rocznik Forteczny Tom I „Niemieckie obiekty obserwacyjne z okresu II Wojny Światowej na Górnym Śląsku” Waldemar Sykosz

– Śląski Rocznik Forteczny Tom III „Niemieckie obiekty obserwacyjne z okresu II Wojny Światowej na Górnym Śląsku – uzupełnienie ” Waldemar Sykosz

– Śląski Rocznik Forteczny Tom VI „Niemieckie obiekty obserwacyjno-alarmowe na Górnym Śląsku c.d. ” Waldemar Sykosz

– Śląski Rocznik Forteczny Tom XI „Niemieckie obiekty obserwacyjno-alarmowe.Odnaleziono kolejne dwa obiekty” Waldemar Sykosz , Tomasz Zamysłowski

Strony internetowe :

http://www.straznicyczasu.pl

https://eksploratorzy.com.pl/index.php

Łączność optyczna w schronach odcinka „Bruchmühle” Pozycji Pomorskiej

Posted on 12 stycznia 202115 października 2022 Franz AufmannPosted in Fortyfikacje niemieckie

Opracował: Franz Aufmann

Fot. 01. Elewacja wejściowa schronu bojowego Br 08 odcinka Bruchmühle Pozycji Pomorskiej. Po prawej stronie, w murze oporowym znajduje się stanowisko dla łączności optycznej. Schron o odporności na ostrzał B1

Mapa 01. Graficzna prezentacja numerycznego model terenu części odcinka obrony Bruchmühle pozyskana ze strony www.geoportal.gov.pl.

Fot. 02. Przenośne urządzenie nadawcze K-Blink (żródło: *https://www.kriegsfunker.com/*) [02].

Kluczowe schrony bojowe odcinka „Bruchmühle” Pozycji Pomorskiej, prowadzące obronę mostu drogowego, zostały oprócz standardowej łączności telefonicznej wyposażone również w łączność optyczną [01]. Schrony wzniesiono w 1936 roku. Most nad rzeką Piławą umożliwiał komunikację drogową pomiędzy położonymi na zachód Starowicami a pobliskimi Nadarzycami, czy też z Bornem-Sulinowo.

Zgodnie z zaleceniami z 1935 roku, które zabraniały dodatkowego osłabiania zewnętrznych ścian schronów, zdecydowano się umieścić stanowisko dla łączności optycznej na zewnątrz obiektu. Zlokalizowano je w zagłębieni terenu przy elewacji wejściowej schronu. Dwie rury, niezbędne do prowadzenia łączności optycznej, osadzono w murze oporowym przedłużającym ścianę obiektu. W schronach o odporności B1 na ostrzał wykonano niszę od strony stanowiska. Każda z rur posiadała średnicę wewnętrzną równą 100 mm. Jedna z nich służyła do nadawania informacji za pomocą sygnałów świetlnych a druga do odbierania wiadomości. Zastosowanie rur uniemożliwiało wykrycie lokalizacji nadajników sygnału ze stanowisk obserwatorów, które mógł utworzyć nieprzyjaciel na przedpolu pozycji. W przypadku schronów o odporności na ostrzał C nie wykonano nisz.

Wiadomości nadawano alfabetem Morse’a przy pomocy nadajnika świetlnego. Ze względu na zastosowaną średnicę rur oraz ich położenie względem niszy przewidywano prawdopodobnie zastosowanie urządzenia typu K-Blink. Był to najmniejsze urządzenie do sygnalizacji świetlnej, wyposażone w paraboliczne lustro o średnicy zewnętrznej wynoszącej 90 mm. Lustro, chronione blaszaną obudową, zapobiegało rozpraszaniu się światła. Sygnały nadawane przy wykorzystaniu standardowej lampy o mocy 1 Wata posiadały zasięg 1000 metrów w dzień i 2000 metrów w nocy. Po zwiększeniu mocy żarówki do 3 W uzyskiwano przy dobrej widoczności zasięg do około 1800 metrów w dzień i do około 3000 metrów w nocy.

Rury stanowiska do łączności optycznej osadzono w murach oporowych schronów Br 06 i Br 08 prowadzących bezpośrednią obronę mostu drogowego. Schron Br 06 wybudowano na lekkim wzniesieniu terenu po południowej stronie drogi do Starowic. Odległość pomiędzy Br 06 i B 08 wynosi po około 540 metrów. Stanowiska łączności optycznej w obu obiektach zlokalizowano za murem oporowym schronu Br 06. Chronione były przed bezpośrednim ostrzałem ze strony przedpola bryłą schronu. Mogły utrzymywać stałą łączność.

Świetnie zachowało się stanowisko łączności optycznej w schronie Br 03, jednym z trzech prowadzących obronę korony jazu na Piławie. Rury do łączności optycznej skierowane na północny-wschód, w kierunku, oddalonego o 250 metrów schronu Br 04 z zewnętrznym stanowiskiem obserwatora lub w tym samym kierunku, ale oddalonego o około 580 metrów schronu Br 06. W obecnych warunkach, utrudnione jest określenie odbiorcy sygnałów świetlnych, nadawanych ze schronu Br 03. Teren został zalesiony. Kąt pomiędzy liniami, wyznaczonymi ze stanowiska, mieszczonego w murze oporowym Br 03 w kierunku wyznaczonych punktów obiektów Br 04 i Br 06 wynosi zaledwie rzędu 5-7 stopni. Schron Br 05 nie posiada stanowiska nadawczego dla łączności świetlnej a stan zachowania elewacja Br 04 nie ułatwia poprawnego rozpoznania. W celu jednoznacznego odbiorcy sygnałów ze stanowiska przy schronie Br 03 należałoby przeprowadzić dodatkowe badania terenowe.

Fot. 02. Elewacja wejściowa schronu bojowego Br 06 odcinka Bruchmühle Pozycji Pomorskiej. Widoczna jest nisza z osadzonymi w murze oporowym dwiema rurami do łączności optycznej. Schron o odporności na ostrzał B1.

Fot. 03. Nisza z osadzonymi rurami do łączności optycznej w murze oporowym schronu o odporności na ostrzał B1.

[01] – Fortyfikacje Pozycji Pomorskiej na obszarze poligonu w Bornem Sulinowie, Andrzej Żabski. Studia nad dziejami fortyfikacji w dolinie Noteci : materiały z konferencji 21 maja 2011 / red. Jerzy Sadowski. – Gliwice : Infort, 2011.
[02] – Wszystkim zainteresowanym polecam stronę internetową „WWII MILITARY RADIO TECHNOLOGY” oraz „Das K-Blink – Das kleine Blinkgerät von Reichswehr und Wehrmacht”
[03] – Otwarte stanowisko obserwatora zostało opisane w opracowaniu Odkryte stanowisko obserwatora artylerii (1935-1936).

Schron dla stanowiska obserwatora artylerii w kopule, z rozbudowaną strefą wejścia (1936)

Posted on 16 listopada 202015 listopada 2021 Franz AufmannPosted in Fortyfikacje niemieckie

Opracował: Franz Aufmann

Fot. 01. Elewacja schron 3-AB6 z rozbudowaną strefą wejścia (lokalizacja na południe od Mingajn). Otwory rur wentylacyjnych chronione pancerzami oraz nisze na przyłącza polowej sieci telefonicznej wykonano symetrycznie względem wejścia.

Część schronów ze stanowiskiem obserwatora artylerii w kopule 44P8 [02], wzniesionych w 1936 roku na Pozycji Lidzbarskiej, nie otrzymała pomocniczego stanowiska obserwacyjnego w niszy. Zachowano w schronie konfigurację pomieszczeń. Natomiast istotną równicą było wprowadzenie rozbudowanej strefy wejścia (Rys. 01). Schron bez pomocniczego stanowiska obserwatora uzyskał dodatkowe pomieszczenie – przedsionek. Zostało zaprojektowane na planie czworokąta o wymiarach 2,00 x 1,70 m. Wysokość pomieszczenia ze standardowej 2,10 m wzrosła do około 3,30 m. Grubość ścian jest zgodna z wymaganiami odporności na ostrzał B1. Przy wejściu, chronionym drzwiami 14P7, znajdował się prawdopodobnie mały pomost z krótką schodnią lub drabiną. Zachowały się jedynie w niektórych schronach dwa wsporniki, osadzone w ścianie. Wejście z przedsionka do śluzy przeciwgazowej chronione było wysokimi drzwiami dwudzielnymi.

Fot. 02. Uszkodzona eksplozją rozbudowana strefa wejścia schronu 3-AB12 o lokalizacji na północ od Runowa.

Rys. 01. Konfiguracja pomieszczeń w schronie ze stanowiskiem dla obserwatora artylerii w kopule 44P8. Po lewej stronie schron dla obserwatora artylerii w kopule, z rozbudowaną strefą wejścia a po prawej z pomocniczym stanowiskiem obserwatora w niszy na tylnej elewacji. 1. Szyb kopuły dla obserwatora artylerii, 2. Pomieszczenie operacyjne. 3. Izba gotowości bojowej, 4. Pomieszczenie dowódcy, 5. Śluza przeciwgazowa, 6. Odkryte stanowisko obserwatora artylerii, 7. Wejście do schronu, 8. Wyjście ewakuacyjne, 9. Strzelnica obrony wejścia, 10. Nisza oświetleniowa, 11. Element układu wentylacji, 12. Nisza złącza polowej sieci telefonicznej, 13. Przedsionek.

Fot. 03. Widok rozbudowanej strefy wejścia do schronu. W żadnym ze schronów nie zachowała się schodnia. Na zdjęciu widoczne ślady wsporników pod mały pomost.

Wprowadzenie przedsionka umożliwiło głębsze posadowienie schronu w gruncie. Ułatwiało również skuteczne ukrycie przed rozpoznaniem z powietrza. Nie wykorzystano jednak wprowadzonej zmiany konstrukcyjnej do podniesienia bezpieczeństwa schronu poprzez zastosowanie czynnej obrony wejścia i zapola. Takie rozwiązanie pojawiło się dopiero w projekcie schronu B1-28, Schron otrzymał stanowisko obrony wejścia i zapola schronu, chronione stalową płytą 422P01 [03].

Autorowi niniejszego opracowania nie jest znana przyczyna zmiany konstrukcji strefy wejściowej do schronu. Jednym z czynników, który mógł być głównym powodem wprowadzenia zmian, mogła być konieczność poprawienia wydajności wentylacji grawitacyjnej, stosowanej podczas nieobecności załogi. W obiektach o bardziej złożonej konfiguracji pomieszczeń zaplanowano wymuszony obieg powietrza, który w opisywanym przypadku nie sprawdzał się. Radykalna zmiana jakości wentylacji w niemieckich schronach fortyfikacji nastąpiła w 1937 roku wraz z pojawieniem się filtro-wentylatorów HES.

[01] – Numeracja schronów na podstawie map Pozycji Lidzbarskiej Wydawnictwa Casamata z Gdańska.
[02] – Więcej w opracowaniu Kopuła obserwatora artylerii 44P8
[03] – Więcej w opracowaniu Stahl- Schartenpaltte 422P01 – Stalowa płyta ze strzelnicą 422P01

Badania terenowe – Pozycja Lidzbarska cd

Posted on 11 października 202015 listopada 2021 Franz AufmannPosted in Fortyfikacje niemieckie

Opracował: Franz Aufmann

Fot. 01. Odkryte stanowisko obserwatora artylerii, wykonane na tylnej ścianie schronu z 1936 roku.

Podczas kolejnego wyjazdu na Pozycję Lidzbarską dotarłem do schronu dla obserwatora artylerii. Obiekt został wzniesiony około 400 metrów na wschód od drogi wojewódzkiej 507 z Ornety do Pieniężna a ówczesnej Reichstraße 126 z Wormitt do Mehlsack. Schron dla stanowiska obserwatora artylerii znajduje się po północnej stronie strumienia „Młyńska Struga”. Wybudowany został w 1936 roku w klasie odporności na ostrzał B1. Na tylnej ścianie obiektu wykonano otwarte stanowisko dla obserwatora artylerii. Zachowało się w świetnym stanie. Co ciekawsze w stropie schronu osadzono również kopułę pancerną dla obserwatora artylerii 44P8. Początkowo zakładano, że otwarte stanowisko obserwatora artylerii będzie rozwiązaniem tymczasowym. Już w 1934 roku opracowano i przyjęto na uzbrojenie małą kopułą 9P7, pierwszą z serii pancerzy do ochrony stanowiska obserwatora piechoty. Do końca 1935 roku zakończono kilka projektów kopuł obserwacyjnych. Dla obiektów o odporności B1 przewidziano kopułę obserwacyjną dla obserwatora artylerii 44P8.

Fot. 02. Odkryte stanowisko obserwatora artylerii a w głębi kopuła dla obserwatora artylerii 44P8.

Stanowisko chronione było pancerną ścianą o grubości 16 cm, wykonaną ze staliwa chromowo-molibdenowego. Kopuła została wyposażona w sprzęt optyczny do prowadzenia okrężnej i bliskiej obserwacji. Do okrężnej obserwacji pola walki, określania położenia wybranych celów i kierowania ogniem, przeznaczono peryskop umieszczony w pionowej osi kopuły. Jako pierwsze wyposażenie zatwierdzono do użytku peryskop typu Pz. B.F. 2 firmy Zeiss lub zamiennie SR-4 firmy Busch. Drugi peryskop spoczywał w skrzynce jako rezerwowy.
Do prowadzenia obserwacji bliskiego otoczenia kopuły wykorzystywano 6 peryskopów typu Pz. BWF 3 firmy Zeiss, umieszczonych w otworach na obwodzie cylindrycznej części kopuły. Trzy kolejne peryskopy stanowiły rezerwę.
Obserwator zajmował pozycję na siedzisku mocowanym do obrotowej platformy. Obrót platformy zapewniała przekładnia. Pokrętło przekładni znajdowało się w zasięgu prawej ręki obserwatora.

Fot. 03. Otwór na peryskop. Otwór wykonany w pionowej osi kopuły

Parę metrów od kopuły wykonano dodatkowo odkryte stanowisko obserwatora artylerii. Znajdowało się we wnęce, wykonanej na tylnej ścianie schronu.. Przeszkolony żołnierz obserwował pole walki za pomocą lornetki. Od strony zapola chroniły go stalowe drzwi 54P8, które kończyły się na wysokości płaszczyzny stropu.

Fot. 04. Obrotowa platforma kopuły obserwatora artylerii 44P8.

Otwarte stanowisko obserwatora artylerii – Badania terenowe

Posted on 16 czerwca 202025 listopada 2021 Franz AufmannPosted in Fortyfikacje niemieckie

Opracował: Franz Aufmann

Fot. 01. Widok odkrytego stanowiska obserwatora artylerii w schronie, wzniesionym w 1936 roku w ramach rozbudowy odcinka obrony w pobliżu miejscowości Sępolno Wielkie (Pozycja Pomorska). Zaokrąglona część niszy skierowana była w kierunku przedpola. Obustronnie osadzono w bocznych ścianach cylindryczne prowadnice kolumn górnej osłony stanowiska (Fot. Marek Leszczyński).

Fot. 02. Odkryte stanowisko obserwatora w schronie dowodzenia z izbą bojową na ckm.

Fot. 03. Otwarte stanowisko obserwatora artylerii. Na wprost – pionowa stalowa prowadnica z kanałem na do mocowania kolumn górnej osłony stanowiska. Po prawej stronie prowadnicy wylot rury łączności głosowej i nisza na przyłącze telefoniczne (Fot. Paweł Winnicki).

Odkryte stanowisko obserwatora artylerii jest nadal przewidziane w nowo wznoszonych w 1936 roku niemieckich obiektach fortyfikacji stałej Pozycji Pomorskiej [01]. Przykładem zastosowania tego rozwiązania jest kompanijny schron dowodzenia ze stanowiskiem ogniowym na ciężki karabin maszynowy (niem. Kompanieführer-Stand mit MG-Schartenanlage). Obiekt został wzniesiony na południe od drogi Sępólno Wielkie – Kołtki. Otrzymał sygnaturę Karz. 12.

Odkryte stanowisko obserwatora zostało umieszczone na tylnej ścianie schronu. Niszę stanowiska obserwacyjnego zabezpieczały od tyły stalowe drzwi 54P8 (osadzone w płaszczyźnie elewacji), a od góry pozioma osłona. Pozioma osłona nie zachowała się. Zapewne wykonano ją ze stalowej walcowanej blachy. Obserwator, po podniesieniu stalowej osłony do góry, mógł prowadzić nadzór pola walki za pomocą sprzętu optycznego. Osłona unoszona była na dwóch pionowych kolumnach, przesuwnych w cylindrycznych prowadnicach osadzonych w bocznych ścianach stanowiska obserwacyjnego [02].
Stanowisko zapewniało obserwatorowi minimum komfortu. Podstawę niszy umieszczono około 128 cm poniżej zewnętrznej powierzchni stropu schronu. Szerokość stanowiska wynosi 70 cm. Obserwator miał zapewnioną łączność z punktem dowodzenia. Informacje mógł przekazywać za pomocą rury głosowej. Jej wylot znajduje się w zaokrąglonej części czołowej stanowiska. Ta metoda łączności była zawodna, szczególnie podczas prowadzenia ognia ze stanowiska ciężkiego karabinu maszynowego. Dlatego też w ścianie czołowej stanowiska wykonano dodatkowo niszę na przyłącze telefoniczne. Zapewniało ono łączność ze stanowiskiem dowodzenia w schronie i polową siecią telefoniczną po przez drugie przyłącze, standardowo mocowane w niszy na elewacji wejściowej obiektu.

Tuż nad niszą na przyłącze telefonicznie (w osi stanowiska) osadzono w ścianie płytkę stalową do mocowania sprzętu optycznego. Do obserwacji stosowano lornetki nożycowe.

[01] – więcej w opracowaniu Odkryte stanowisko obserwatora artylerii
[02] – Tego typu rozwiązanie nie było stosowane w schronach wzniesionych w 1936 roku z otwartym stanowiskiem obserwatora artylerii na Pozycji Lidzbarskiej.

Stanowisko obserwacyjne w schronie – 735P3 rura szybu na peryskop SR9 w schronach o odporności na ostrzał B neu

Posted on 27 kwietnia 202020 listopada 2024 Franz AufmannPosted in Fortyfikacje niemieckie

Opracował: Franz Aufmann

Fot. 01. Widok uszkodzonego stropu schronu R 514 ze stalową rurą szybu 735 P3 dla peryskopu SR9 lub SR10 do obserwacji okrężnej.

Rys. 01. Zabudowa stalowej rury szybu dla peryskopu SR9 lub SR10 w stropie o grubości 2 metrów (źródło: NARA).

Fot. 02. Widok stalowej rury szybu 735P3 dla peryskopu SR9 lub SR10 w rozwarstwionym i obróconym o 180 stopni stropie schronu R 514.

Pod koniec 1938 roku zostają opracowane nowe konstrukcje standardowych schronów. Wznoszone obiekty serii „100” [01] mogą być budowane tylko w dwóch kategoriach odporności na ostrzał, B neu i A. Schrony otrzymują zwartą bryłę. Stalowe płyty, chroniące stanowiska bojowe zostają umieszczone we wnękach, zdecydowanie utrudniając ostrzał strzelnic przez wroga. Obiekty serii „100” zostają wyposażone w stanowiska obserwacyjne. Okrężna obserwacja pola walki może być prowadzona z małej kopuły obserwacyjnej lub przy pomocy peryskopu optycznego, wysuwanego przez szyb w stropie. Stosunkowo w krótkim okresie, bo już w następnym roku rozpoczęto prace na nową serią obiektów fortyfikacji stałej, określanej symbolem „500”. Prace projektowe miały na celu optymalizację rozwiązań schronów bojowych oraz dostosowanie ich konstrukcji na „czas wojny” pod względem zużycia surowców.
Obiekty serii „100” i „500” zaczęto wznosić również na wschodnich terenach Niemiec w Prusach Wschodnich oraz wzdłuż nowej granicy pomiędzy III Rzeszą a ZSRR, wytyczonej zgodnie z Paktem Ribbentrop-Mołotow. Przewidziano ich budowę w celu zabezpieczenia ważnych strategicznie miast, przepraw (np. Przedmoście Warszawy – niem. Brückenkopf Warschau) i szlaków komunikacyjnych.

Konstrukcja szybu 735P3 na peryskop optyczny SR9 lub SR10

Staliwna rura szybu peryskopu o oznaczeniu 735P3 (niem. Stahlführungsrohr 735P3) [02] osadzana była jako pierwsza od zewnętrznej powierzchni stropu (Fot. 01). Masywny cylindryczny pancerz o długości całkowitej 1,0 metra skutecznie zabezpieczał szyb peryskopu przed oddziaływaniem uderzeń pocisków większych kalibrów w strop o grubości 2,0 metrów. Pancerz 735P3 przedłużony był cienkościenną rurą zakończoną elementem (Fot. 03) umożliwiającym ryglowanie zatyczki zamknięcia szybu peryskopu. Zazwyczaj znajdował się pomiędzy belkami wzmacniającymi strop.
Średnica otworu wewnętrznego szybu peryskopu, od strony stanowiska obserwacyjnego w schronie, prawie na całej długości wynosiła 190 mm. Jedynie na jego zakończeniu, na długości 60 mm odpowiadającej grubości czołowej ścianki pancerza, wynosiła 140 mm. Średnica ta umożliwiała swobodne wysuwanie peryskopu SR 9 lub SR 10 do obserwacji okrężnej ponad powierzchnię stropu. Zwiększenie średnicy szybu z 140 mm do 190 mm eliminowało zakleszczenie się uszkodzonego peryskopu w szybie oraz umożliwiało łatwy jego demontaż.
Stropy schronów, zgodnie z obowiązującymi wytycznymi dotyczącymi maskowania, były pokrywane ziemią i darnią. W celu ochrony przed zasypywaniem otworu szybu peryskopu, wykonywano specjalne podwyższenie powierzchni stropu. Wykonane było na planie prostokąta (Fot. 01). Zaopatrywano je w układ odwadniający.

Fot. 03. Widok zakończenia szybu dla peryskopu od strony izby. Kanał na wewnętrznym obwodzie otworu z dwoma bocznymi wycięciami służy do mocowania zamknięcia szybu. Jest to możliwe po całkowitym wysunięciu peryskopu SR9 lub SR10 z szybu.

Zamknięcie szybu 735P3 na peryskop optyczny SR9 lub SR10

Zamknięcie szybu było możliwe po zdemontowaniu peryskopu. Po wprowadzeniu zatyczki (Fot. 04) w szyb oraz dosunięcia jej w górę aż do oporu, masywna stalowa główka (Fot. 06) miała wypełnić zakończenie otworu szybu peryskopu o średnicy 140 mm i zabezpieczyć go przed jakimkolwiek działaniem saperów wroga. Dwie blaszane pierścienie ułatwiały prowadzenie zatyczki w części szybu o średnicy wewnętrznej 190 mm. Górna pierścień (Fot. 06), osadzony u podstawy główki, wyposażony był w grubą filcową uszczelkę. Uszczelka, nasączana okresowo olejem, miała skutecznie zapewnić gazoszczelność zamknięcia, jeżeli zatyczka została unieruchomiona przez rygiel w kanale szybu oraz dociśnięta przez śrubę dociskową.

Fot. 04. Zatyczka rury szybu 735P3 dla peryskopu SR9 lub SR10. (od dołu) Górna część zamknięcia z „główką”, okrągłą prowadnicą z uszczelką filcową, dolną okrągłą prowadnicą, Dolna część zatyczki z ryglem i śrubą docisku.

Fot. 05. Główka zatyczki wypełniająca zakończenie rury szybu dla peryskopu. Okrągła prowadnica, osadzona poniżej główki, pozbawiona została filcowej uszczelki zapewniającej gazoszczelność zamknięcia.

Fot. 06. Po lewej stronie okrągła prowadnica górnej części zatyczki oraz rygiel zatyczki ze śrubą docisku.

Osadzanie rury szybu peryskopu

Rura szybu peryskopu miała być standardowo osadzana w stropie schronu podczas betonowania obiektu. Po pierwszych doświadczeniach z brakiem możliwości produkcyjnych i surowcowych dla pancerzy dla obiektów fortyfikacyjnych budowanych odcinków pozycji obronnych w okolicach Saarbrücken i Akwizgranie [03] opracowano również metodę osadzania pancerza obiektach już wybetonowanych. W stropie pozostawiano otwór technologiczny, umożliwiający późniejsze osadzenie pancerza.

Uwaga.
Ruiny schronów, które zaprezentowano na zdjęciach, są ogólnie dostępne. Zachowane elementy pancerne zostały pomalowane w dowolny sposób, nie mający nic wspólnego z ich przeznaczeniem.

Fot. 07. Próba rekonstrukcji stanowiska obserwacyjnego w schronie Rebelbau 514 na Dąbrowieckiej Górze w pobliżu Dąbrówki pod Warszawą. (Skansen fortyfikacyjny Dąbrowiecka Góra” – oddział terenowy stowarzyszenia „Pro Fortalicjum”). Peryskop SR 9 ustawiony na statywi

Fot. 08. Próba rekonstrukcji stanowiska obserwacyjnego w schronie Rebelbau 514 na Dąbrowieckiej Górze w pobliżu Dąbrówki pod Warszawą. (Skansen fortyfikacyjny Dąbrowiecka Góra” – oddział terenowy stowarzyszenia „Pro Fortalicjum”). Peryskop SR 9 ustawiony na statywie.

[01] – Nazywane były serią „100” ze względu na numerację od 101 do 139.
[02] – W katalogu konstrukcji typowych niemieckich pancerzy, nazywanym popularnie „Panzeratals”, pod oznaczeniem 753P3 mylnie umieszczono rurę szybu peryskopu z mimośrodowym zamknięciem górnego wylotu (niem. 735P3 Stahlführungsrohr mit Deckenverschluß zum Sehrohr SR9 fur 2 m starke Decken).
[03] – Z powodu braku materiałów OKH wydało 20 grudnia 1939 r. rozkaz ograniczenia budowy do minimum fortyfikacji na zachodniej granicy III Rzeszy.

Schron obserwacyjny nr 104/41-W-I na dwa peryskopy – Linia Mołotowa

Posted on 23 listopada 20196 czerwca 2022 Franz AufmannPosted in Fortyfikacje sowieckie

Opracował: Franz Aufmann

Fot. 01. Schron obserwacyjny nr 104/41-W-I na dwa peryskopy został wzniesiony na wschód od miejscowości Jakać Młoda (64 -Zambrowski Rejon Umocniony).

Rys. 01. Rysunek schronu obserwacyjnego nr 104/41-W-I na dwa peryskopy został wykonany na podstawie wzoru i wymagań stosowanych przez Biuro Projektowo-Konstrukcyjne Głównego Zarządu Wojenno-Technicznego Armii Czerwonej.

Nowo budowana droga ekspresowa S61 na odcinku Ostrów Mazowicka – Łomża przechodzi przez pas umocnień, wzniesionych wzdłuż nowej zachodniej granicy państwowej między ZSRR a III Rzeszą [01]. Podczas prac w pobliżu miejscowości Jakać Dworna został odsłonięty jeden ze schronów (Fot. 02.). Zgodnie z katalogiem konstrukcji typowych, wydawanym przez Biuro Projektowo-Konstrukcyjne Głównego Zarządu Wojenno-Technicznego Armii Czerwonej, żelbetonowa konstrukcja schronu chroni punkt obserwacyjny dla dwóch peryskopów (ros. Одноэтажный пункт на два перископа). Schron posiada numer katalogowy 104/41 W-I.

Strop obiektu wysunięto nieznacznie ponad poziom gruntu (Fot. 01). Starano się w ten sposób wyeliminować zasypywania ziemią wylotów szybów na peryskopy podczas ostrzału artyleryjskiego. Strop schronu wyposażono w sztywne zabezpieczenie przeciwodłamkowe. Wykonane zostało z arkuszy stalowej blachy, rozłożonych pomiędzy belkami dwuteowymi. Do schronu prowadzi wejście bronione przez wewnętrzną strzelnicę. Zostało również zabezpieczone drzwiami kratowymi. Korytarz wejściowy posiada standardowe załamanie pod kątem 90 stopni, ale nie przewidziano zastosowania szczeliny przeciw-podmuchowej. Za gazoszczelnymi stalowymi drzwiami znajdują się dwa małe pomieszczenia. W pierwszym przechodnim pomieszczeniu znajduje się stanowisko obserwacyjne a w drugim kolejne stanowisko obserwacyjne z peryskopem optycznym i stanowisko obrony wejścia za wewnętrzną strzelnicą. W stropie obiektu pozostawiono dwa szyby o czworokątnym przekroju na peryskop. Ściany pomieszczeń wyłożono siatką przeciwodpryskową.
Schrony obserwacyjne nr 104/41-W-I na dwa peryskopy, znane autorowi niniejszego opracowania, nie zostały wyposażone.