Szybki rozwój broni pancernej wymuszał ciągłą modyfikację lub opracowywanie nowych typów broni oraz przeszkód przeciwczołgowych. Zadaniem przeszkód przeciwczołgowych było spowolnienie ataku lub zatrzymanie pojazdu na wyznaczonym obszarze terenu, który znajdował się w sektorze ostrzału broni przeciwpancernej.
Rys. 01. Mechanizm zapory przeciwpancernej. a. oś dwuteowej belki NP 36 zapory przeciwpancernej, b. obrotowa belka blokady z zaczepem, c. oś obrotu belki blokady, d. hak ustawczy.
Zapora przeciwpancerna
Zapora przeciwpancerna miała składać się z dwóch rzędów mechanicznie unoszonych dwuteowych belek. W pierwszym rzędzie, znajdującym się w osi muru, znajdowały się trzy belki a w drugim cztery belki. Zastosowano belki NP 36 o przekroju dwuteowym. Umieszczono je pojedynczo w osobnych gniazdach, wykonanych w betonowym bloku zapory. Gniazda wyposażono w rury odwadniające. Każda dwuteowa belka zapory została obrotowo osadzona na osi a. W celu jej uniesienia należało zdjąć blaszaną pokrywę wnęki. Następnie przy pomocy haka oprzeć blokadę b (uchylną względem osi c) o tylną powierzchnię wnęki betonowej części zapory. Obrót blokady b powodował uniesienie się górnej części belki NP 36 ponad powierzchnię zapory przeciwpancernej. Dolna część belki unieruchomiona została przez blokadę b. Obrót dwuteowej belki NP 36 ograniczało odpowiednio ukształtowane gniazdo oraz wspornik wykonany z dwuteowych profili NP 16.
Fot. 01. Zrzutnia granatów z zamknięciem, stosowana w czechosłowackiej fortyfikacji okresu międzywojennego.
Fot. 02. Stanowisko obrony bezpośredniej. (od lewej) zrzutnia granatów z zamknięciem, wlot otworu na peryskop do obserwacji martwego pola, peryskop, strzelnica broni ręcznej.Rys. 01. Zastosowanie zrzutni granatów. Wariant W1 – dla dwukondygnacyjnego schronu z rowem diamentowym. Zastosowano ten sam kąt pochylenia rury zrzutni dla wszystkich podstawowych grubości ścian. Wariant W2 – dla jednokondygnacyjnego schronu. Zastosowano zróżnicowany kąt pochylenia rury zrzutni w zależności od grubości ściany (na podstawie archiwalnego rysunku z 2.09.1936 roku).
Granátový skluz – to czeskie określenie zrzutni granatów [01]. W czechosłowackiej fortyfikacji stałej zaczęto ją standardowo stosować w nowo budowanych obiektach od 1937 roku, zgodnie z projektem z 1936 roku. Jej zadaniem była bezpośrednia obrona otoczenia schronu, które znajdowało się w martwym polu ostrzału strzelnic. Problem nadzoru martwych pól w obiektach fortyfikacji stałej rozwiązano przy pomocy optycznego peryskopu. Obiektyw peryskopu wysuwany był na zewnątrz obiektu poprzez skośnie osadzoną rurę w zewnętrznej ścianie schronu.
Zrzutnia posiada masywne uchylne zamknięcie, które chroniło obsługującego ją żołnierza przed obrażeniami w wyniku przedwczesnej eksplozji granatu. Klapę, zabezpieczającą wlot zrzutni, można było uchylić po wcześniejszym jej odryglowaniu poprzez przesunięcie w płaszczyźnie czoła zrzutni (po skosie w dół). Klapa, po opuszczeniu, opadała pod własnym ciężarem i samoczynnie ryglowała się dzięki zastosowaniu dwóch spiralnych sprężyn. Dlatego też podczas osadzania zrzutni granatów należało zachować odchylenie oś obrotu klapy od pionu mniejsze niż 45 stopni. Zamknięcie zrzutni osadzone było na staliwnej rurze o średnicy 100 mm. Zrzutnię granatów osadzano skośnie w ścianie zewnętrznej.
Opracowano dwa warianty zastosowania zrzutni granatów. Wariant W 1 (Rys. 01) dotyczył dwukondygnacyjnych schronów z rowem diamentowym. Ówczesna standardowa głębokość rowu w czechosłowackiej fortyfikacji stałej wynosiła 3,00 metry. Zrzutnię granatów osadzano w wybranym pomieszczeniu górnej kondygnacji na wysokości około 80 cm nad poziomem posadzki. Rura zrzutni granatów umieszczona była skośnie w ścianie pod kątem 45 stopni niezależnie od grubości ściany.
Wariant W 2 (Rys. 01) dotyczył zastosowania zrzutni granatów w schronach jednokondygnacyjnych. W tym przypadku osadzano ją na wysokości od 160 do 170 cm nad poziomem posadzki. Rura zrzutni granatów umieszczana była skośnie w ścianie o grubości w zakresie od 80 do 125 cm pod kątem 40 stopni. Tylko w przypadkach grubości ścian wynoszącej 150 cm stosowano 35 stopniowy kąt pochylenia. Wylot rury znajdował się około 50 cm nad poziomem gruntu. Tam też wykonywano betonową wylewkę. Była niezbędna dla inicjacji uderzeniowego zapalnika czechosłowackiego ręcznego granatu wz. 34 [02], jednego z dwóch typów będących na uzbrojeniu sił zbrojnych Czechosłowacji. Wlot zrzutni znajdował się wyjątkowo wysoko, tak aby granat wz.34 posiadał niezbędny czas na uzbrojenie się oraz osiągnięcia odpowiedniej prędkości, niezbędnej do inicjacji uderzeniowego zapalnika. Przeprowadzone próby ujawniły zawodność zastosowanego rozwiązania. Granat, wyjątkowo bezpieczny dla obsługującego, nie mógł być stosowany do walki na małych odległościach. Zastosowany zapalnik uderzeniowy nie gwarantował skutecznego zadziałania w przypadku zbyt małej prędkości lub uderzenia w miękki grunt.
Zaistniały problem rozwiązała opracowana na początku 1938 roku nowa konstrukcja granatu z pirotechnicznym zapalnikiem czasowym. Pomysłodawcą był czeski inżynier Jaroslav Velinsky. Granat wz. 38 wprowadzono na uzbrojenie w kwietniu 1938 roku.
Fot. 03. Zdjęcie pokrywy zrzutni granatów zamieszczone na portalu aukcyjnym „Aukro” (https://aukro.cz). Po prawej stronie dwie spiralne sprężyny powodujące ryglowanie się pokrywy w pozycji „zamknięte”.
Fot. 01. Schron obserwacyjny nr 104/41-W-I na dwa peryskopy został wzniesiony na wschód od miejscowości Jakać Młoda (64 -Zambrowski Rejon Umocniony).
Rys. 01. Rysunek schronu obserwacyjnego nr 104/41-W-I na dwa peryskopy został wykonany na podstawie wzoru i wymagań stosowanych przez Biuro Projektowo-Konstrukcyjne Głównego Zarządu Wojenno-Technicznego Armii Czerwonej.
Nowo budowana droga ekspresowa S61 na odcinku Ostrów Mazowicka – Łomża przechodzi przez pas umocnień, wzniesionych wzdłuż nowej zachodniej granicy państwowej między ZSRR a III Rzeszą [01]. Podczas prac w pobliżu miejscowości Jakać Dworna został odsłonięty jeden ze schronów (Fot. 02.). Zgodnie z katalogiem konstrukcji typowych, wydawanym przez Biuro Projektowo-Konstrukcyjne Głównego Zarządu Wojenno-Technicznego Armii Czerwonej, żelbetonowa konstrukcja schronu chroni punkt obserwacyjny dla dwóch peryskopów (ros. Одноэтажный пункт на два перископа). Schron posiada numer katalogowy 104/41 W-I.
Strop obiektu wysunięto nieznacznie ponad poziom gruntu (Fot. 01). Starano się w ten sposób wyeliminować zasypywania ziemią wylotów szybów na peryskopy podczas ostrzału artyleryjskiego. Strop schronu wyposażono w sztywne zabezpieczenie przeciwodłamkowe. Wykonane zostało z arkuszy stalowej blachy, rozłożonych pomiędzy belkami dwuteowymi. Do schronu prowadzi wejście bronione przez wewnętrzną strzelnicę. Zostało również zabezpieczone drzwiami kratowymi. Korytarz wejściowy posiada standardowe załamanie pod kątem 90 stopni, ale nie przewidziano zastosowania szczeliny przeciw-podmuchowej. Za gazoszczelnymi stalowymi drzwiami znajdują się dwa małe pomieszczenia. W pierwszym przechodnim pomieszczeniu znajduje się stanowisko obserwacyjne a w drugim kolejne stanowisko obserwacyjne z peryskopem optycznym i stanowisko obrony wejścia za wewnętrzną strzelnicą. W stropie obiektu pozostawiono dwa szyby o czworokątnym przekroju na peryskop. Ściany pomieszczeń wyłożono siatką przeciwodpryskową.
Schrony obserwacyjne nr 104/41-W-I na dwa peryskopy, znane autorowi niniejszego opracowania, nie zostały wyposażone.
Fot. 02. Schron obserwacyjny nr 104/41-W-I na dwa peryskopy, położony na północ od miejscowości Jakać Dworna (stan na dzień 19.11.2019) w pasie budowanej drogi ekspresowej S61 (64 -Zambrowski Rejon Umocniony).
Fot. 03. Schron obserwacyjny nr 104/41-W-I na dwa peryskopy, położony na północ od miejscowości Jakać Dworna (stan na dzień 19.11.2019) w pasie budowanej drogi ekspresowej S61 (64 -Zambrowski Rejon Umocniony).
Fot. 04. Schron obserwacyjny nr 104/41-W-I na dwa peryskopy, położony na północ od miejscowości Jakać Dworna (stan na dzień 19.11.2019) w pasie budowanej drogi ekspresowej S61 (64 -Zambrowski Rejon Umocniony).
Fot. 05. Schron obserwacyjny nr 104/41-W-I na dwa peryskopy, położony na północ od miejscowości Jakać Dworna (stan na dzień 19.11.2019) w pasie budowanej drogi ekspresowej S61 (64 -Zambrowski Rejon Umocniony).
Fot. 06. Strzelnica obrony wejścia.
Fot. 07. Jedna z izb schronu obserwacyjnego nr 104/41-W-I na dwa peryskopy.
[01] – Nowa granica pomiędzy III Rzeszą a ZSRR została wytyczona zgodnie z paktem Ribbentrop – Mołotow z dnia 23 sierpnia 1939 roku.
Fot. 01. Blok bojowy nr 1 grupy warownej Brehain (fr. Ouvrage du Bréhain). Od lewej strony: kopuła obserwacyjno-bojowa GFM typ A model 1929, pancerz chroniący wylot przewodu usuwającego zużyte powietrze z bloku bojowego, wieża dla broni maszynowej model 1935.
Wieża broni maszynowej model 1935 (fr. Tourelle de mitrailleuses modèle 1935) posiadała uzbrojenie składające się z dwóch sprzężonych 7,5 mm karabinów maszynowych Reibel MAC 31 typ T o lufach standardowo chłodzonych powietrzem. Dowódca wieży miał do dyspozycji celowniczego – podoficera w stopniu kaprala, 4 strzelców broni maszynowych i elektromechanika. Dla potrzeb wznoszonych fortyfikacji na wschodniej granicy Francji zostało zamówionych 61 wież. Ich produkcja została wykonana w kooperacji. Żadna z francuskich firm nie dysponowała tak bardzo zróżnicowanym parkiem maszynowym, który umożliwiałby samodzielną produkcję kompletnej wieży. Grubość pancerza wynosiła 30 cm przy średnicy zewnętrznej 198 cm.
Fot. 02. Wieża broni maszynowej model 1935 bloku bojowego dużej grupy warownej Brehain przygotowana do modernizacji ale niezmodernizowana.
Fot. 03. Otwory w pancerzu przygotowywanej do modernizacji wieży dla broni maszynowej (od lewej) na: lufę 7,5 mm karabinu maszynowego Reibel MAC 31 typ T, celownik optyczny APX L644, lufę działka przeciw-pancernego, lufę ciężkiego karabinu maszynowego Reibel MAC 31 typ T (wieża niezmodernizowana).
Modernizowana wieża dla broni przeciwpancernej i maszynowej zaistniała od marca 1937 pod nazwą Tourelle de Mitrailleuse modifie pour Arme Mixte. Istniejące uzbrojenie, składające się z karabinów maszynowych, wzmocniono o jedną 25 mm armatę ppanc. Wykorzystano skróconą lufę od 25 mm armaty przeciwpancernej AC Model 1934. Modernizację przeprowadzały znane zakłady Batignolles-Châtillon, które wcześniej odpowiedzialne były za opracowanie konstrukcji. Do prototypowych prac modernizacyjnych wytypowano wieżę broni maszynowej małej grupy warownej Sentzich (fr. Petit Ouvrage de Sentzich), pierwszy egzemplarz z 61 już wykonanych. Zgodnie z podpisaną umową prototypowa konstrukcja modernizowanej wieży mogła się różnic od pozostałych. Nie występowała 100% zamienność podzespołów. Do czerwca 1940 roku zakończono modernizację 8 wież [01], a dalsze 10 było w toku prac. Wszystkie egzemplarze wież były przygotowane do montażu nowego wyposażenia i miał być zmodernizowane do końca października 1941 roku.
Wieża broni maszynowej model 1935 do ognia okrężnego prowadziła ostrzał do celów lub w sektorach zgodnie z rozkazami punktu dowodzenia. Ze względu na hałas panujący podczas walki, rozkazy przekazywano za pomocą urządzenia elektromechanicznego M 37C firmy Carpentier. Wieża osiągała możliwość prowadzenia ognia po uniesieniu się na 93 cm ponad poziom gruntu (przedpancerza). Dopiero w tym położeniu celownicy mógł nadzorować wyznaczony cel za pomocą 2,9 krotnego celownika optycznego (fr. Lunette de visée APX L644) i prowadzić ogień. Zalecano naprzemienny ogień krótkimi seriami, gdyż karabin maszynowy Reibel MAC 31 typ T nie posiadał szybko wymiennej lufy. Zastosowano system schładzania lufy firmy Vermorel, które miało przeciwdziałać zbyt szybkiemu przegrzewaniu się broni. Za pomocą dyszy wtryskiwano wodę do przewodu lufy. Urządzenie było uruchamiane poprzez wciśnięcie pedału przez celowniczego.
Fot. 04. Widok przedpola bloku bojowego nr 1 grupy warownej Brehain.
Wieża broni maszynowej model 1935 prowadziła ogień okrężny (w każdym dowolnie wybranym kierunku, o ile pozwalały na to uwarunkowania terenowe i konstrukcyjne bloku bojowego). W celu „efektywnej” obrony bloku bojowego w trudnych warunkach atmosferycznych przy ograniczonej widoczności lub w przypadku bezpośredniego zagrożenia, opracowano specjalną metodę prowadzenia ognia okrężnego z wieży dla broni maszynowej model 1935. Polegała ona na prowadzeniu ognia ciągłego na wysokości kilkunastu centymetrów nad poziomem gruntu z jednoczesnym obrotem wieży wokół własnej osi. Ustawienie kąta podniesienia lufy karabinów maszynowych synchronizowano z obrotem wieży dzięki mechanizmowi krzywkowemu. Krzywkę – wzorzec ukształtowania terenu wykonywano indywidualnie dla każdej wieży. Metoda prowadzenia ognia była wyjątkowo prosta, a przy tym niezawodna i przerażająco skuteczna, sprawdzająca się w warunkach ograniczonej widoczności (np. w przypadku zadymiania pola walki przez nieprzyjaciela).
Załoga wieży broni maszynowej model 1935 nie miała możliwości obserwowania pola walki przy opuszczonej wieży (w stanie spoczynku). Dlatego też towarzyszyła jej kopuła obserwacyjno-bojowa GFM typu A [02] z 1929 roku. Obserwator nadzorował sektor obrony a dane przekazywał do punktu dowodzenia.
Fot. 06. Blok bojowy nr 2 grupy warownej Brehain (fr. Ouvrage du Bréhain). Od lewej strony: kopuła obserwacyjno-bojowa GFM typ A model 1929, pancerz chroniący wylot przewodu usuwającego zużyte powietrze z bloku bojowego, wieża dla broni maszynowej model 1935.
[01] – Zmodernizowano wieże broni maszynowej model 1935: mała grupa warowna Sentzich (wieża o numerze seryjnym nr 1), duża grupa warowana Rochonvillers (Blok 1, wieża o numerze seryjnym nr 20), duża grupa warowna Laudrefang (Blok 3 i 2, wieża o numerze seryjnym nr 20 i nr 47), mała grupa warowna Kerfent (wieża o numerze seryjnym nr 48), duża grupa warowna Bambesch (wieża o numerze seryjnym nr 49), mała grupa warowna Mottemberg (wieża o numerze seryjnym nr 50) i mała grupa warowna Téting (wieża o numerze seryjnym nr 57).
Wszystkich zainteresowanych Linią Maginot, organizacją grup
warownych, konstrukcją obiektów oraz wyposażeniem zapraszam na stronę internetową: https://wikimaginot.eu/
Fot. 01. Tylna ściana schronu biernego z 1934 roku z odcinka obrony pomiędzy jeziorami Dołgie i Bielsko (Pozycja Pomorska).
Rys. 01. Schron bierny z 1934 roku z odcinka obrony od jeziora Dołgie do jeziora Bielsko (Pozycja Pomorska). 1. wejście do schronu zamykane drzwiami starszego typu, 2. wyjście ewakuacyjne, 3. zamknięcie przewodu wentylacji grawitacyjnej odprowadzającego powietrze na zewnątrz schronu, 4. zamknięcie przewód kominowego, 5. nisza na złącze ziemnego kabla telefonicznego, 6. doprowadzenie kabla telefonicznej sieci polowej, 7. nisza oświetleniowa, 8. nisza na składany stół, 9. wnęka magazynowa w posadzce schronu.
Na odcinku obrony od jeziora Dołgie do jeziora Bielsko Pozycji Pomorskiej wybudowano 14 schronów biernych w 1934 roku. Wszystkie otrzymały sygnaturę „Br” i jednolitą numerację od 1 do 14 narastająco z południa na północ. Schrony bierne wykonano w klasie odporności C. Posiadają jedną izbę na planie czworokąta o wymiarach 297 x 397 cm. Na krótszej ścianie czworokąta (tylnej ścianie schronu) wykonano wejście. Zamykane było stalowymi drzwiami starszego typu 80 x 110 cm (szerokość x wysokość). Na tylnej ścianie, tuż nad posadzką, wykonano niszę na złącze kabla sieci telefonicznej oraz doprowadzenie kabla polowej sieci telefonicznej.
Schrony bierne nie otrzymały jednolitego wyposażenia. Tylko obiekty o numeracji od 1 do 4 [01], znajdujące się w południowej części odcinka między jeziorami Dołgie i Bielsko, wyposażono w wyjście ewakuacyjne [02] w tylnej ścianie (Fot. 02) oraz niszę magazynową na amunicję, wykonaną w posadzce schronu.
W pierwszym okresie eksploatacji opisywane schrony bierne wyposażono jedynie wentylację grawitacyjną. Wszystkie otrzymały przewód odprowadzający „zużyte” powietrze na zewnątrz schronu (Fot. 02). Przewód posiadał standardowo uniwersalne gazoszczelne [03] zamknięcie (Fot. 07).
Fot. 02. Tylna ściana schronu biernego z 1934 roku o sygnaturze Br 2. W ścianie umieszczono (od lewej): wyjście ewakuacyjne, przewód odprowadzający powietrze na zewnątrz schronu z napisem „Entlüftung”, poniżej zamknięcie przewodu kominowego z napisem „Ofenrohr”, nisza na złącze telefoniczne dla kabla ziemnego oraz doprowadzenie kabla łączności polowej, wejście do schronu.
Fot. 03. Naroże schronu biernego z 1934 roku o sygnaturze Br 2. W pierwotnym wyposażeniu znajdował się składany stół, chowany w niszy ściennej. Powyżej nisza oświetleniowa. W posadzce nisza magazynowa, przykrywana deskami podłogowymi.
Zamknięcie (Fot. 06) osadzano w górnej części ściany i oznaczano go napisem „Entlüftung”. Schrony o numeracji powyżej 4, otrzymały uzupełniający przewód doprowadzający powietrze (Fot. 04), zapewniający wentylację grawitacyjną w szczelnie zamkniętym pomieszczeniu. Oznaczano go napisem „Belüftung”. Z niezrozumiałych względów umieszczano go zaraz poniżej przewodu odprowadzającego powietrze na zewnątrz (Fot. 05). Podczas późniejszej modernizacji (najwcześniej w 1937 roku) schrony otrzymały urządzenia filtrowentylacyjne HES, zapewniające wymuszony obieg wentylacji. Urządzenie uruchamiano w cyklach 10 minutowych. W ścianie pozostały kotwy do mocowania podstawy tego urządzenia. Przewód z napisem „Entlüftung” wykorzystywano jako przewód doprowadzający powietrze do urządzenia filtrowentylacyjnego HES.
Fot. 04. Rozmieszczenie elementów wentylacji grawitacyjnej na tylnej ścinie schronu o sygnaturze Br 9. Zachowały się haki do zawieszenia hamaków oraz zaczepy podtrzymujące składane prycze.
Prawdopodobnie podczas tej samej modernizacji (najwcześniej w 1937 roku) zamontowano piętrowe prycze dla 12 żołnierzy. Wyeliminowano podwieszane pod stropem hamaki. W części schronów zachowały się zarówno zaczepy na łańcuchy podtrzymujące prycze i haki hamaków (Fot. 04). Haki mocowano do stropu tuż przy ścianie schronu.
Stałym wyposażeniem schronu był piec okopowy. Wszystkie schrony otrzymały przewód kominowy z wewnętrznym zamknięciem. Przewód oznaczano napisem „Ofenrohr”. W ścianie schronu wykonano jedną lub trzy płytkie wnęki o głębokości około 9 cm. W dużej mieścił się składany stół a w dwóch małych składane ławy.
Fot. 05. Tylna ściana schronu biernego z 1934 roku o sygnaturze Br 5. W ścianie umieszczono (od lewej): zamknięcie przewodu kominowego z napisem „Ofenrohr”, nisza na złącze telefoniczne dla kabla ziemnego oraz doprowadzenie kabla łączności polowej, wejście do schronu. W bocznej ścianie umieszczono dwa przewody wentylacji grawitacyjnej z zamknięciami.
Fot. 06. Czołowa ściana schronu biernego Br 5 z 1934 roku z wnękami ma wyposażenie.
W 1934 roku schrony otrzymały nisze oświetleniowe (Fot. 03). Umieszczano w nich lampy karbidowe lub naftowe.
[01] – Schron bierny o sygnaturze Br 4 znajduje się po północnej stronie drogi Dołgie-Dyminek. Tu też następuje zmiana sygnatur schronów bojowych z „D” na „De”. Ostatni ze schronów odcinka D posiada numer 18. Pierwszy schron odcinka De posiada oznaczenie De 19.
[02] – Więcej na temat wyjścia ewakuacyjnego: Konstrukcję wyjścia ewakuacyjnego opisano w opracowaniu: Wyjście ewakuacyjne – Notausgang .
[03] – Więcej na temat uniwersalnego zamknięcia w opracowaniu: Zamknięcie przewodu wentylacyjnego lub kominowego
Fot. 01. Widok jednoizbowego schronu broni maszynowej o odporności C od strony przedpola (Pozycja Pomorska, odcinek obrony „D”).
Fot. 01. Schron bojowy o odporności C, 1. Żelazobetonowa podstawa pod stanowisko bojowe, 2. nisza oświetleniowa i wnęka na składany stół, 3. wyjście ewakuacyjne, 4. przewód kominowy, 5. nisza na złącze telefoniczne, 6. otwór na kabel telefonicznej sieci polowej, 7. rura doprowadzająca powietrze, 8. wyjście ewakuacyjne.
Jednoizbowe schrony bojowe o odporności C na ckm wznoszono na drugorzędnych kierunkach przewidywanego natarcia nieprzyjaciela, najczęściej na terenach zalesionych lub za trudnymi do pokonania dla wojsk pancernych przeszkodami terenowymi (takimi jak cieki wodne, rzeki i jeziora). Niewielkie rozmiary schronu pozwalały na doskonałe wkomponowanie w otaczający teren przy stosunkowo niskim nakładzie pracy. Drugim równie ważnym czynnikiem było zastosowanie płyty stalowej o wymiarach 196 x 150 x 4 cm [01] do ochrony bojowego stanowiska karabinu maszynowego. Tanią w produkcji płytę osadzano w połowie grubości ściany. Od zewnątrz wykonywano dodatkowe wzmocnienie z żelbetowego płaszcza ze strzelnicą profilem przeciw rykoszetowym. Płyta ta znalazła zastosowanie praktycznie w jednoizbowych schronach bojowych o odporności C na ciężki karabin maszynowy wznoszonych w dużej ilości do 1934 [02] roku włącznie a już sporadycznie do 1936 roku. W 1935 roku wprowadzane są w konstrukcji jednoizbowych schronów o odporności C na ckm zmiany konstrukcyjne. Nowo budowane obiekty otrzymują płytę stalową 10P7 o wymiarach 280 x 200 x 6 cm. Płyta osadzana jest w płaszczyźnie lica zewnętrznej ściany. W kolejnym roku schrony uzyskują „stałą grubość” ścian w miejscach [03], w których wykonano nisze (np. nisza na przyłącze telefoniczne).
Jednoizbowy schron bojowy o odporności C na ciężki karabin maszynowy z 1934 roku.
W najlepszym stanie zachowane są jednoizbowe schrony o odporności C na ciężki karabin maszynowy na odcinkach wznoszonych w 1934 roku w okolicach miejscowości Gwda Wielka i Dyminek. Izba schronu o podstawie czworokąta o wymiarach 250 x 300 cm, podporządkowana głównie funkcji bojowej, zapewniała załodze minimalny komfort socjalny.
Fot. 02. Widok od strony wejścia w kierunku stanowiska bojowego ckm za płytą stalową.
Stanowisko ciężkiego karabinu maszynowego chronione było 4 cm stalową płytą. Ciężki karabin maszynowy sMG 08 umieszczono na podstawie fortecznej na żelbetowej ławie w kształcie litery „T” (Fot. 02). Do prowadzenia ognia służyła duża strzelnica o wymiarach w świetle 28 x 21 cm (wysokość x szerokość) zamykana przesuwną zasuwą o grubości 8 cm. Po lewej stronie strzelnicy ckm znajdowała się wąska szczelina 1 x 15 cm (zamykana zasuwą o grubości 4 cm) do prowadzenia obserwacji w sektorze ostrzału przez dowódcę schronu. Amunicję do ciężkiego karabinu maszynowego przechowywano w niszy o podstawie prostokąta 205 x 105 cm, a wykonanej w posadzce schronu.
Dowódca schronu miał zapewnioną łączność telefoniczną z punktem dowodzenia. W tylnej ścianie znajdowała się nisza na przyłącze telefoniczne. Jej tylną ścianę wykładano drewnianymi deskami, które ułatwiały mocowanie podzespołów telefonicznych. Przewidziano możność poprowadzenia sieci polowej. W ścianie schronu pozostawiono cylindryczny otwór (Fot. 06) i wykonano pionowy kanał na przewód telefoniczny (Fot. 03). Do unikalnych konstrukcji należał schron, którego ruina znajduje się na terenie Drawieńskiego Parku Narodowego. Możliwość prowadzenia obserwacji przedpola rozszerzono o odkryte stanowisko obserwatora [04], umieszczone na tylnej ścianie schronu. Stanowisko to nie posiadało ochronnych drzwi stalowych.
Fot. 03. Widok od strony stanowiska ckm w kierunku tylnej ściany. Od lewej: wejście do schronu, nisza na przyłącze telefoniczne, zamknięcie rury doprowadzającej powietrze do schronu i zamknięcie przewodu kominowego (nad niszą), wyjście ewakuacyjne.
Schron został wyposażony w wentylację grawitacyjną, która umożliwiała załodze normalne funkcjonowanie ale nie zapewniała odpowiednio szybkiej wymiany powietrza podczas prowadzenia ognia. Podstawa forteczna z ustawionym ciężkim karabinem maszynowym dosunięta była do stalowej płyty a lufa podczas prowadzenia ognia wysunięta przez strzelnicę. Skażenie powietrza powodowały zalegające na posadzce łuski wyrzucane z komory nabojowej po każdym strzale. Zawierały gazy prochowe, skażające powietrze w schronie.
Powietrze dostawało się do schronu przewodem o średnicy 10 cm, osadzonym w tylnej ścianie schronu (Fot. 03). Wlot powietrza chroniono stalową siatką. Przewód posiadał uniwersalne gazoszczelne wewnętrzne zamknięcie [05] (niem. Äußerer Abschluß für Ansauge- Rauch- und Lüftungsrohr), stosowane również w przewodach kominowych. W celu zapewniania obiegu powietrza w okresie pokoju pozostawiano okresowo otwartą strzelnicę z założoną blendą z perforowanej blachy [06]. Wymuszony obieg powietrza schron mógł otrzymać podczas modernizacji przeprowadzonej w późniejszym terminie. W niemieckich schronach bojowych na ckm stosowano wymuszony obieg powietrza praktycznie od początku 1937 roku, od wprowadzenia filtrowentylatora HES 0,6 a w późniejszym okresie filtrowentylatora HES 1,2 o zwiększony wydatku powietrza.
Fot. 04. Widok bocznej ściany z wnęką na składany stół. Nad wnęką nisza oświetleniowa.
Schron posiadał oświetlenie. Do tego celu przewidziano lamy karbidowe lub naftowe. Lampy ustawiano w dwóch niszach, wykonanych bocznych ścianach schronu. Do ogrzewania schronu zastosowano piec okopowy. Przewód kominowy wyprowadzono przez tylną ścianę schronu. Zaopatrzono go w uniwersalne zamknięcie.
Załoga schronu początkowo mogła otrzymać do dyspozycji hamaki, a podczas późniejszej modernizacji montowano piętrowe skalane prycze. Wyposażenie schronu uzupełniał składany stół.
Fot. 05. Tylna ściana schronu o odporności C z uszkodzoną ścianką wyjścia ewakuacyjnego.
W tylnej ścianie schronu, naprzeciwko stalowej płyty ze strzelnicą, wykonano wejście do schronu. Chronione było drzwiami stalowymi starego typu, wycofanych z produkcji i nieujętymi w wykazie niemieckich pancerzy z 1942 roku. W tylnej ścianie umieszczono również wyjście ewakuacyjne [07] Od strony elewacji chronione było otynkowaną cienką ścianką z cegieł. Od strony izby zakasowano standardowe dla odporności C jednorzędowe zamknięcie ze stalowych dwuteowych belek [08].
Fot. 06. Tylna ściana schronu o odporności C wejściem. Od lewej: Uszkodzona ścianka wyjścia ewakuacyjne-go, rura przewodu kominowego, rura przewodu łączności polowej, rura doprowadzająca powietrze do schronu, wejście do schronu.
[01] – Więcej w opracowaniu: Stahl-Schartenplatte 4 cm stark – 4 cm płyta stalowa ze strzelnicą na sMG 08 .
[02] – Płyta stosowana jest w dużych ilościach jest na Pozycji Lidzbarskiej w 1932 roku a sporadycznie na terenie Pozycji Pomorskiej. Relacja ilościowa zmienia się w 1934 roku.
[03] – Dariusz Pstuś, Pozycja Pomorska – odcinek „Pilowmühle”. Przyczynek do dyskusji na temat rozwoju konstrukcji niemieckich obiektów bojowych do roku 1936.
[04] – Krzysztof Michalak, Jakub Wajda, Fortyfikacje Pozycji Pomorskiej jako walor kulturowy Drawieńskiego Parku Narodowego, Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny Nr 18/2011, str. 135, Więcej o odkrytym stanowisku obserwatora w opracowaniu: Odkryte stanowisko obserwatora artylerii .
[05] – Więcej w opracowaniu Zamknięcie przewodu wentylacyjnego lub kominowego .
[06] – Nadzór eksploatacyjny nad wybudowanymi schronami w okresie pokoju prowadzili wałmistrzowie (niem. Wallmeister).
[07] – Nie wszystkie jednoizbowe schrony na ckm o odporności C otrzymały wyjście ewakuacyjne. Do nich należą schrony wznoszone na odcinku obrony, znajdującym się obecnie na terenie Drawieńskiego Parku Narodowego.
[08] – Konstrukcję wyjścia ewakuacyjnego opisano w opracowaniu: Wyjście ewakuacyjne – Notausgang .
Fot. 01. Mechanizm zrzutni granatów ręcznych w pozycji gotowej do użycia. Na uchwycie popychacza zawieszono zaczep do usuwania zawleczki granatu obronnego. Zaczep zawsze zamocowany był do metalowego łańcucha w pobliżu mechanizmu (Fot. Robert Haag).Fot. 02. Mechanizm zrzutni granatów z gniazdem zrzutowym gotowym do załadowania (Fot. Robert Haag).
Zrzutnia ręcznych granatów obronnych (fr. Goulotte à grenade) miała zapewnić skuteczną obronę schronu podczas bezpośredniego ataku. Stosowano ją z powodzeniem od 1932 roku [02] we francuskiej fortyfikacji stałej okresu międzywojennego. Zrzutnie granatów ręcznych służyły do bezpośredniej obrony tylnej ściany schronu i rowu diamentowego. Wyjątkowo prosta w obsłudze a zarazem bezpieczna dla obsługi schronu zrzutnia granatów wyeliminowała stosowane początkowo w obiektach Linii Maginot strzelnice broni maszynowej. Strzelnice broni maszynowe komplikowały konstrukcję obiektów fortecznych i podnosiły koszt ich wykonania. Angażowały obsadę schronu do stałego nadzoru bardzo wąskiego sektora obrony.
Stalowa rura (Rys. 01. 1) wraz z mechanizmem zrzutu ręcznych granatów była osadzona w zewnętrznej ścianie schronu. Jej kąt pochylenia 45 stopni gwarantował swobodny spadek granatów pod wpływem siły grawitacji. Wylot rury znajdował się nad poziomem gruntu lub rowem diamentowym. Zwłoka zapalnika wynosi około 4 sekund. Mechanizm zrzutni dostosowany był do ręcznych grantów obronnych F1 wz. 15 [03].
Na gwintowanym zakończeniu stalowej rury osadzony został mechanizm zrzutni granatów. Zdjęcie 01 prezentuje mechanizm zrzutni granatów w pozycji gotowej do użycia. Gniazdo zrzutni jest zaryglowane.
Dostęp do gniazda zrzutni uzyskuje się po odblokowaniu zatrzasku (Rys. 01. 5) i obrocie górnej części mechanizmu – rygla (Rys. 01. 3). Zdjęcie 02 prezentuje mechanizm zrzutni z gniazdem zrzutowym gotowym do załadowania. Granat wsuwany jest do gniazda tak, aby dźwignia spustowa znalazła się w czworokątnym kanale docisku (Fot. 03). Granat podtrzymywany jest przez docisk (Rys. 01. 9) ze sprężyną (Rys. 01. 10). Granat odbezpieczany jest ręcznie przy pomocy zaczepu. Do tego celu służy boczny otwór (Rys. 01. 7) w korpusie zrzutni (Fot. 05). Granat z unieruchomioną, ale odbezpieczoną dźwignią spustową, nadal podtrzymywany jest przez docisk. Zaczep zwyczajowo mocowany był do korpusu zrzutni za pomocą łańcuszka.
Zamknięcie gniazda zrzutni następuje poprzez obrót górnej części mechanizmu do pozycji, jak na zdjęciu 01. Mechanizm rygla znajduje się w pozycji „zamknięte”. Zrzut granatu, w dowolnie wybranym przez obsługę momencie, następuje przez dynamiczne przesunięcie uchwytu popychacza (Rys. 01. 4) w dół. Zwolnienie dźwigni spustowej przez docisk inicjuje zapalnik granatu. Granat spada rurą zrzutni na zewnątrz schronu. Po wypchnięciu granatu z gniazda zrzutni sprężyna powoduje samoczynny powrót popychacza do pierwotnego położenia.
Fot. 03. Załadowane gniazdo zrzutowe z dociskiem (z kanałkiem na dźwignię spustową zapalnika) (Fot. Robert Haag).Fot. 04. Widok zrzutni granatów z bocznym otworem do usuwania zawleczki granatu (Fot. Robert Haag).Fot. 05. Widok otworu do usuwania zawleczki granatu (Fot. Robert Haag).Fot. 06. Strzelnica do obrony rowu diamentowego w bloku bojowym małej grupy warownej „Sentzich” (poniżej strzałki).
[01] – Tymczasowa instrukcja dotycząca uzbrojenia w schronach bojowych piechoty w rejonach umocnionych z 12 sierpnia 1937 r (fr. l’instruction provisoire sur l’arment en service dans les casemates d’infanterie de région fortifiée du 12 aout 1937).
[02] – Wcześniej budowane obiekty Linii Maginot otrzymały strzelnice broni ręcznej. Przykładem może być mała grupa warowna A 16 Sentzich (A16 Petit ouvrage de Sentzich), sektora ufortyfikowanego „Thionville” Linni Maginot.
[03] – Użycie ręcznych granatów obronnych D37 wykluczał zapalnik Mle 35 zastosowany w tym modelu granatu.
Merci à Mr Robert Haag pour
avoir pris et partagé des photos.
Lekki pancerz polowy dla stanowiska bojowego ckm M.7/12 (Schwarzlose)
Opracował: Franz Aufmann
Rys. 01. Przekrój wzdłużny poprzez lekki (odłamkoodporny) pancerz polowy (niem. Leichter Wirkungspanzer für MG) na 8,0 mm ciężki karabin maszynowy M.7/12 (Schwarzlose) [03] .Rys. 02. Przekrój poprzeczny poprzez lekki pancerz polowy (niem. Leichter Wirkungspanzer für MG) na ciężki karabin maszynowy. Przekrój poprzeczny stanowiska bojowego do ognia czołowego. Na rysunku zaznaczono istnienie kotw, stabilizujących ustawienie pancerza [03].
Rys. 03. Przekrój poprzeczny poprzez lekki pancerz polowy (niem. Leichter Wirkungspanzer für MG) na ciężki karabin maszynowy. Przekrój poprzeczny stanowiska bojowego do ognia bocznego. Dodatkowy pancerz (niem. Vorsatzpanzer) ustawiono od strony przewidywanego ataku nieprzyjaciela [03].
Drugim pancerzem [01], ujętym w „Tymczasowej instrukcji o pancerzach polowych” (niem. Provisorische Instruktion über Feldpanzer) był lekki dwuczęściowy pancerz polowy (niem. Leichter Wirkungspanzer für MG), którego zadaniem było zapewnienie ochrony stanowiska ciężkiego karabinu maszynowego przed oddziaływaniem granatów średniego kalibru i pojedynczych trafień z dział górskich i polowych o kalibrze do 10 cm. Podstawowym uzbrojeniem stanowiska bojowego był 8,0 mm ciężki karabin maszynowy M.7/12 (Schwarzlose), zasilany taśmami parcianymi po 100 i 250 naboi. Ckm umieszczono na podstawie fortecznej. Praktyczna szybkostrzelność wynosiła 400 strzałów/min.
Konstrukcja lekkiego pancerza dla stanowiska ckm
Konstrukcje obu lekkich pancerzy dla ckm i obserwatora zostały zunifikowane. Te same półfabrykaty ze stali niestopowej mogły być stosowane do produkcji obu pancerzy. Lekki pancerz dla ckm również składał się z dwóch podstawowych części, mocowanych do siebie za pomocą złącza kołnierzowego (Rys. 01). Podział pancerza na dwie podatkowe części ułatwiał jego transport. Górna część ważyła 2000 kg (bez dodatkowego zabezpieczenia przed ostrzałem) a dolna 1000 kg.
Cylindryczna część górnego pancerza, wykonana z walcowanej blachy o grubości 4,5 cm, została przykryta stropem z dwóch warstw tłoczonej blachy o grubości 3,5 cm każda. W osi czaszy wykonano otwór na peryskop do prowadzenia obserwacji okrężnej. Obrotowo osadzony w otworze peryskop pozwalał na obserwację w sektorze 400 w płaszczyźnie poziomej i w zakresie od + 15° do 15° w płaszczyźnie pionowej, dzięki zastosowaniu uchylnego lustra.
Jedna czworokątna strzelnica znajduje się na cylindrycznej części pancerza. Strzelnica o wymiarach 23,5 x 15,0 (szerokość x wysokość) cm w płaszczyźnie wewnętrznej powierzchni pancerza, zapewniała sektor ostrzału 800 przy umieszczonej w niej lufie ckm wraz z chłodnicą wodną (Rys. 01). Oś strzelnicy znajduje się na wysokości 147,5 cm przy całkowitej wysokości pancerza równej 207,5 cm.
Strzelnica nie posiadała zamknięcia. Średnica wewnętrzna, mierzona na wysokości strzelnicy, wynosi 100 cm.
Zgodnie z założeniami taktycznymi pola walki stanowisko bojowe ckm mogło prowadzić ogień boczny i czołowy. W celu zapewnienia optymalnej ochrony przewidziano zastosowanie dodatkowego pancerza (niem. Vorsatzpanzer) z blachy o grubości 3 cm. Pancerz ten zawsze nocowany był do górnej i dolnej części od strony przewidzianego ataku wroga (Rys. 02 i 03). Dodatkowy pancerz dla górnej części ważył 160 kg a dla dolnej 200 kg.
W dolnej części pancerza wykonano otwór wejściowy o wymiarach 60 x 80 (szerokość x wysokość) cm. Nie zabezpieczono go za pomocą uchylnych drzwi. Na przeciwko wejścia zamocowano małą półkę na zataśmowaną amunicję oraz niezbędne pomoce do zabezpieczenia funkcjonowania stanowiska bojowego. W przypadku 8,0 mm ciężkiego karabinu maszynowego M.7/12 (Schwarzlose) mógł być to dodatkowy pojemnik z olejem. Olej stosowano w automatycznej oliwiarce, integralnego podzespołu w ckm. Zwilżone olejem łuski nabojów nie miały tendencji do pękania i zakleszczania się w komorze nabojowej po oddanym strzale.
Tymczasowa instrukcja dla lekkich pancerzy polowych nie obejmuje sposobu wentylacji przestrzeni bojowej podczas prowadzenia ognia. Pod koniec lat trzydziestych przeprowadzono w Wojsku Polskim próby prowadzenia ognia z 7,92 mm ckm wz.30 z dwustrzelnicowej kopuły obserwacyjno-bojowej, której wartość średnicy wewnętrznej (mierzonej na wysokości strzelnic) zbliżona była do austro-węgierskiego pancerza polowego. Podczas prowadzenia ognia w kopule przebywało dwóch żołnierzy; karabinowy w pozycji półstojącej i taśmowy w pozycji kucznej. Do wentylacji stanowiska bojowego zastosowano dwa wentylatory. Pierwszy z nich służył do napowietrzania kopuły. Drugi miał za zadanie usuwać gazy prochowe na zewnątrz kopuły. Wentylator zasysał gazy prochowe ze zbiornika na łuski oraz gazy prochowe spod komory zamkowej ckm. Do tego celu wykorzystano giętki przewód, podwieszony pod komorą zamkową ckm. Przewód ten służył do zrzutu łusek do pojemnika. który znajdował się w podszybiu kopuły. Pozytywnie oceniono pracę układu wentylacyjnego. W przypadku wyłączenia wentylatora napowietrzającego:
„po oddaniu serii 25 strzałów strzelający skarżył się na lekki szum w głowie i niewielki otumanienie. Wentylator wyciągający CO ze skrzynki z łuskami działał widocznie bardzo dobrze” [02]
Informacja o zastosowaniu wspomnianego układu wentylacyjnego nie zawierała danych technicznych zastosowanych wentylatorów. Nie poruszono konieczności prowadzenia walki w maskach przeciwgazowych.
[01] – Pancerz dla stanowiska obserwatora opisano w opracowaniu: Lekki pancerz polowy dla stanowiska obserwatora
[02] – Sprawozdanie z doświadczeń z 60 mm wieżyczką ckm w dniu 30.12.1938 r.
[03] – Rysunek pochodzi z artykułu Provizorische Instruktion über Feldpanzer, Änder Bruns, Fortifikation 28/2014.
Fot. 01. Widok stanowiska bojowego ciężkiego karabinu maszynowego w schronie w pobliżu miejscowości Śmiłowice. Po prawej stronie zrzutnia granatów z uchylonymi stalowymi drzwiczkami. Zdjęcie wykonano w 2005 roku.
Rys. 01. Rysunek zrzutni granatów, opracowany przez pana Janusza Miniewicza na podstawie pomiarów z 1975 roku, pochodzi z opracowania pt. „OŚRODEK OPORU WĘGIERSKA GÓRKA 1939” Poznań 2000. B – kanał zrzutni, C – uchylna pytka.
Schrony fortyfikacji stałej, wznoszone na terenie Polski w 1939 roku, zaczęto wyposażać w zrzutnie granatów ręcznych. Zrzutnie służyły do likwidowania martwych pół występujących w bezpośredniej obronie schronu. Przykładowe położenie zrzutni granatów prezentuje zdjęcie schronu bojowego przy moście w Nowogrodzie nad Narwią. Zrzutnie o odmiennej konstrukcji były już wcześniej stosowane w schronach budowanych na wschodnich terenach Polski.
Konstrukcja zrzutni jest wyjątkowo prosta. Składała się z kanału zrzutowego (Rys. 01, B), uchylnej płytki (Rys. 01, C) i stalowych drzwiczek zamykających wlot zrzutni. Kanał zrzutowy umieszczany był w ścianie zewnętrznej schronu. Jego wylot znajdował się nad poziomem gruntu. Zabezpieczony był od strony wnętrza schronu stalowymi drzwiczkami oraz uchylną płytą. Stalowe drzwiczki posiadały gazoszczelne zamknięcie, konstrukcyjnie rozwiązane jak w przypadku strzelnic dla broni ręcznej z 1939 roku. Uchylna płytka, opadająca samoczynnie i zamykająca kanał pod wpływem siły ciężkości, eliminowała oddziaływanie odłamków lub fali uderzeniowej w przypadku wcześniejszego rozerwania się granatu.
Fot. 02. Zrzutnia granatów z uchylonymi stalowymi drzwiczkami. Brak uszczelki (z elementami dociskowymi), zapewniającej gazoszczelność zamknięcia. Zdjęcie wykonano w 2005 roku.
Fot. 03. Widok drzwiczek zrzutni granatów. Brak uszczelki (z elementami dociskowymi), zapewniającej gazoszczelność zamknięcia. Zdjęcie wykonano w 2005 roku.
Fot. 04. Widok drzwiczek zrzutni granatów z ryglem.
Żołnierz obsługujący zrzutnię granatów musiał otworzyć drzwiczki zamykające wlot rzutni. Odbezpieczyć granat. Wprowadzić go do kanału zrzutowego po wcześniejszym odchylenie płytki. Granat pokonywał kanał zrzutni pod wpływem siły grawitacji. Uchylna płytka powracała na swoje wcześniejsze miejsce i zamykała wlot rzutni granatów. Granat, po opuszczeniu zrzutni, miał się rozerwać przed ścianą schronu.
Fot. 05. Widok zrzutni granatów z zamkniętą płytką, zabezpieczającą przed odłamkami lub falą detonacyjną. Brak drzwiczek.
Fot. 06. Widok zrzutni granatów z uchyloną płytką, zabezpieczającą przed odłamkami lub falą detonacyjną. Brak drzwiczek.
Fot. 01. Elewacja dwuizbowego schronu biernego, wzniesionego w 1938 roku w ramach rozbudowy Pozycji Olszty-neckiej (niem. Hohensteinstellung).
Dwuizbowe schrony bierne, wzniesione w 1938 roku w ramach rozbudowy Pozycji Olsztyneckiej (niem. Hohensteinstellung), zostały wyposażone w standardowy układ wentylacji, zapewniający wymuszony obieg powietrza. Czerpnia powietrza była umieszczona na elewacji obiektu. Przewód doprowadzający powietrze z czerpni do filtrowentylatora HES zabezpieczono obrotowym zaworem 2ML.01 (niem. Derehschieber 2ML.01) (Fot. 02). Zawór [01] umożliwiał odcięcie dopływu powietrza do schronu w przypadku ataku gazowego. Poniżej znajdował się filtrowentylator HES 1,2, ustawiony na stalowym wsporniku (mocowany do ściany tylnej czterema kotwami). Filtrowentylator HES 1,2 połączony został z zaworem odcinającym za pomocą giętkiego przewodu.
Fot. 02. Widok izby w kierunku wejścia do schronu. Po prawej stronie znajduje się obrotowy zawór odcinający 2ML.01. Poniżej widoczne są cztery kotwy mocujące wspornik filtrowentylatora HES 1,2 (fot. Arkadiusz Mitura).
Zadaniem filtrowentylatora było dostarczenie niezbędnej ilości zdatnego do użytku powietrza dla żołnierzy przebywających w schronie. Urządzenia pracowało w kilkuminutowym cyklu co godzinę. Wydajność wynosiła 1,2 m3/min. Wentylator tłoczył powietrze przewodem, podwieszonym pod stropem izby. Wylot przewodu znajdował się w pobliżu przeciwległej ściany izby (czołowej ściany schronu). Jeden filtrowentylator HES 1,2 napowietrzał oba pomieszczenia. Przepływ powietrza do drugiego pomieszczenia zapewniał łącznik o przekroju czworokąta o wymiarach 60 x 80 cm (szerokość x wysokość), położony przy tylnej ścianie izby. W celu zapewnienia optymalnego wykorzystania przepływu powietrza, umieszczono wlot przewodu odprowadzającego zużyte powietrze w drugiej izbie w pobliżu czołowej ściany schronu.
Fot. 03. Druga izba schronu biernego z przewodem odprowadzającym zużyte powietrze. Po prawej stronie łącznik o czworokątnym przekroju, łączący obie izby (fot. Arkadiusz Mitura).Fot. 03. Druga izba schronu biernego z przewodem odprowadzającym zużyte powietrze. Po prawej stronie łącznik o czworokątnym przekroju, łączący obie izby (fot. Arkadiusz Mitura).
Przewód odprowadzający zużyte powietrze poprowadzono pod sklepieniem (Fot. 03). Wlot przewodu zabezpieczono przy pomocy jednokierunkowego zaworu nadciśnieniowego 4ML.01 [02] firmy Drägerwerk z Lubeki. Zawór umożliwiał tylko wypływ powietrza z izby na zewnątrz schronu przy zachowaniu wymaganego nadciśnienia w obiekcie. Wielkość nadciśnienia mogła być regulowana w zakresie od 5 do 15 mm słupka wody.
Fot. 04. Przewód odprowadzający zużyte powietrze ze schronu. Na rurze mieszczono strzałkę określającą położenie jednokierunkowego zaworu nadciśnieniowego 4ML.01. (fot. Arkadiusz Mitura).
Przewody wentylacyjne mocowane były do stropu za pomocą uchwytów. Sposób mocowania prezentuje fotografia 05. Na przewodzie oprowadzającym zużyte powietrze umieszczono strzałkę określającą położenie jednokierunkowego zaworu nadciśnieniowego 4ML.01.
