Fot. 01. Widok jazu na rzece Piławie od strony terenów zalewowych (Fot. Marek Kozłowski).
Fot. 02. Korona jazu na rzece Piławie od strony zachodniej. Widoczne są pionowe kanały na szndory spiętrzające wodę. (Fot. Marek Kozłowski).
Jaz został zaplanowany jako budowla hydrotechniczna o przeznaczeniu czysto militarnym na przewidzianym obszarze działań obronnych. Zadaniem jazu było wykonanie rozlewisk na terenach zalewowych o określonej wielkości oraz zabagnień po przez okresowe spiętrzenie wody rzeki Piławy. Położenie jazu zostało tak dobrane, aby powstałe rozlewiska utrudniały skuteczny atak nieprzyjaciela w celu przechwycenia przeprawy mostowej na Piławie i sprawny przemarsz jego wojsk. Most umożliwiał komunikację drogową (droga D1) pomiędzy położonymi na zachód od Piławy Starowicami a pobliskimi Nadarzycami (droga D2), czy też z Bornem-Sulinowo (droga D3). Przed mostem, po zachodniej stronie rzeki wykonano drogową zaporę przeciwpancerną.
Ze względu na przewidziane zadania zdecydowano się na wybudowanie żelbetonowego jazu ruchomego o najprostszej konstrukcji. Pomiędzy dwoma przyczółkami, położonymi w odległości zapewniającej przepływ wielkiej wody bez dodatkowego spiętrzenia, wykonano żelbetonową płytę denną z filarem po środku. Wymaganą wysokość spiętrzenia wody uzyskiwano po przez ułożenie odpowiedniej ilości drewnianych belek, poprzecznie do kierunku przepływu wody. Nazywano je szandorami. Belki wsuwano poziomo gniazda, wykonane na przeciw siebie w przyczółku i filarze. Pomiędzy każdym przyczółkiem a filarem można było ułożyć cztery rzędy szandorów. W zachodnim przyczółku jazu wykonano upust dolny. Umożliwiał kontrolowany przepływ wody. Przyczółki zabezpieczono przeszkodami przeciwpiechotnymi i przeciwpancernymi.
Fot. 03. Ruina schronu bojowego Br 04 o odporności B1 z pomieszczeniem dla drużyny piechoty.
Mapa 01. Graficzna prezentacja numerycznego model terenu części odcinka obrony Bruchmühle pozyskana ze strony www.geoportal.gov.pl.
Opis do Mapa 01. Graficzna prezentacja części odcinka obrony Bruchmühle, pozwala na precyzyjne określenie przebiegu umocnień, weryfikację położenia stanowisk ogniowych oraz ocenę wielkości terenów zalewowych przy aktualnym ukształtowaniu terenu. Na mapie: Br 03 – schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i stanowiskiem łączności optycznej, Br 04 – schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty, Br 05 – jednoizbowe schron bojowy, Br06 – schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i stanowiskiem łączności optycznej, Br 09 – jednoizbowy schron broni maszynowej z otwartym stanowiskiem obserwatora artylerii, Br 08 – schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i punktem łączności optycznej, Br 09 – jednoizbowy stanowiska ogniowe broni maszynowej, D1 – droga do Starowic przebiega pomiędzy schronami Br 06 i Br 07, D2 – droga do Nadarzyc, D3 – droga do Borne-Sulinowo po wschodniej stronie rzeki, J1- jaz na Piławie, M1- most drogowy z zaporą przeciwpancerną po zachodniej stronie rzeki na drodze do Starowic.
Budowę żelbetonowych schronów rozpoczęto w 1936 roku. Tworzyły trzon odcinka Bruchmühle Pozycji Pomorskiej. Trzy żelbetonowe schrony bojowe przeznaczono do
Fot. 04. Schron bojowy Br 04 o odporności C na ciężki karabin maszynowy z odcinka „Br” (niem. Bruchmüle) Pozycji Pomorskiej.
obrony jazu. Dwa z nich, oznaczone na mapie jako Br 03 i Br 04 [01], to standardowe schrony na ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty, były wznoszone na Pozycji Pomorskiej od 1935 roku. Wybudowano je w klasie odporności na ostrzał B1. W sektorze ognia 7,92 mm ciężkiego karabinu maszynowego sMG 08 obu schronów znajdował się jaz i jego bezpośrednie otoczenie. Centralnie zlokalizowany Br 04, oddalony od jazu o zaledwie 100 metrów, prowadził ogień czołowy wzdłuż korony jazu. Drużyna piechoty wpierała obronę ze stanowisko polowych. Stanowisko ogniowe Br 05, położone na północ od jazu, wykonano w klasie odporności na ostrzał C [02].
Koordynację działań obronnych umożliwiała łączność telefoniczna między schronami broniącymi przeprawy mostowej i jazu. Dodatkowo Br 03 wyposażono w stanowisko łączności optycznej, które umożliwiało komunikację ze schronem Br 06 [03].
Fot. 05. Jaz na rzece Piławie (Fot. Marek Kozłowski).
W listopadzie 1936 zakończono prace nad projektem nowych wytycznych i norm dla obiektów fortyfikacji stałej. Opracowano również dokumentację techniczną standardowych konstrukcji schronów dla umocnień wznoszonych w 1937 roku. Jednocześnie w corocznym opracowaniu „Doświadczenia z roku budowlanego 1936. Uwagi pokontrolne” (niem. Erfahrungen des Baujahres 1936. Besichtigungsbemerkungen) z dnia 2.12.1936 r. zwrócono uwagę na poprawność zastosowanych rozwiązań oraz ich wykonanie, mając na uwadze zmiany obowiązujących norm i wytycznych. W niniejszym rozdziale poruszone zostaną tylko rozwiązania dotyczące podniesienia bezpieczeństwa oraz obrony wejścia i zapola.
Fot. 12. Tylna ściana schronu do ognia czołowego B1-2a z typowymi elementami wprowadzonymi w 1937 roku.
Rys. 01. Rozwiązania obrony wejścia i zapola schronu przez dodatkową strzelnicę w wydzielonym pomieszczeniu, stosowane od 1936 roku. A. Obrona wejścia i zapola schronu do ognia czołowego i drużyny piechoty z 1936 roku (48P8) , B. Obrona wejścia i zapola schronu bojowo-obserwacyjnego B1-4/I z pomieszczeniem dla drużyny piechoty (403P9 – opcja bez wykorzystania przeziernika obserwacyjnego), C. Obrona wejścia i zapola schronu bojowego B1-2a z pomieszczeniem dla drużyny piechoty (opcja z wykorzystaniem przeziernika obserwacyjnego).
W zakresie zwiększenia bezpieczeństwa schronów bojowych przyjęto zasadę, że wszystkie nowo budowane obiekty fortyfikacji stałej, będą posiadały dodatkowe stanowisko obrony wejścia i zapola. Rozwiązanie to dedykowano dla schronów o klasie odporności B1 na ostrzał. Strzelnice obrony wejścia i zapola planowano wyposażyć w opracowany rok wcześniej pancerz 48P8 dla broni ręcznej. Dla wszystkich obiektów z dwoma wejściami przewidziano zewnętrzną strzelnicę obrony wejścia i zapola w dodatkowym pomieszczeniu. Oś strzelnicy poprowadzono pod kątem 15° do płaszczyzny ściany z wejściami. Uzyskano w ten sposób sektor ostrzału wynoszący 30°, identycznie jak przypadku schronu bojowego z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i zewnętrzną strzelnicą obrony w dodatkowym pomieszczeniu a wznoszonych w 1936 roku.
Kolejną zamianą, mającą na celu zwiększenie bezpieczeństwa było wprowadzenie standardowego okapu nad wejściem do schronu lub nad jednym z wejść. Okap świetnie chronił przed ostrzałem z broni stromotorowej i ewentualnym zasypaniem drzwi wejściowych. Nie zrezygnowano jednak z dotychczasowo stosowanego zabezpieczenia jakim były charakterystyczne wsporniki z rozpiętą miedzy nimi drucianą siatką. Osadzono je w ścianie nad wejściem do obiektu.
Ostateczne formę nowych wytycznych dopracowano w lutym 1937 roku. W niektórych przypadkach nastąpiły radykalne zmiany przygotowanych w listopadzie 1936 roku rozwiązań. Zadecydowano, że wszystkie nowo wznoszone obiekty ze stanowiskiem obserwacyjnym lub dowodzenia będą wyposażone w izbę bojową dla ciężkiego karabinu maszynowego.
Wprowadzoną na początku 1936 roku obronę wejścia i zapola przy pomocy stanowiska za strzelnicą z pancerzem 48 P8 jako nowatorskie rozwiązanie, a przewidzianą w listopadowym projekcie za podstawową dla wszystkich obiektów z dwoma wejściami, uznano za niespełniającą nowo określone wymagania. Nowym docelowym rozwiązaniem było zastosowanie do obrony wejścia i zapola w tych schronach stanowiska ręcznego karabinu maszynowego. Stanowisko, znajdujące się w wydzielonym pomieszczeniu, miało być początkowo chronione płytą stalową 403P9 lub starszy wariant płyty OB 3294 bez wykorzystania przeziernika obserwacyjnego dla stanowisk o ograniczonej możliwości obrony. Obserwację zapola oraz skuteczną obronę zapewniała duża strzelnica o wymiarach 310 x 280 (szer. x wys.) mm. Pozostawiono pierwotnie zakładany trzydziestostopniowy sektor ostrzału oraz okap nad jednym z wejść. Wykorzystanie strzelnicy i przeziernika do obrony zapola przewidziano w przypadku możliwości prowadzenia ognia w pełnym sektorze ostrzału i odległości.
Zastosowanie nowo opracowanej płyty 422 P01 (symetrycznej względem poziomej osi) ułatwiło projektantom skuteczne wykorzystanie ręcznego karabinu maszynowego o obrony wejścia i zapola schronu.
Fot. 13. Strzelnica obrony wejścia i zapola z wykorzystaniem przeziernika w schronie bojowym B1-2a z pomieszczeniem dla drużyny piechoty.
Fot. 14. Widok odcisku płyty w izbie obrony wejścia i zapola.
Fot. 01. Schron broni maszynowej ze stanowiskiem obserwatora piechoty lub artylerii bez pomieszczenia gotowości bojowej. Widok od strony zapola. Po lewej stronie nisza dla stanowiska obserwacyjnego.
Rys. 01. Schron broni maszynowej do ognia czołowego z otwartym stanowiskiem obserwatora piechoty lub artylerii (próba rekonstrukcji). 1. Izba bojowa, 2. Śluza przeciwgazowa, 3. Wyjście ewakuacyjne, 4. Wejście do schronu, 5. Stanowisko obserwatora artylerii.
Na szczególną uwagę zasługuje jeden z trzech schronów broniących przeprawy mostowej do Starowic na rzece Piławie. Został wybudowany w 1936 roku (na mapie oznaczony jako Br 07). W nomenklaturze niemieckiej określano go jako schron broni maszynowej bez pomieszczenia gotowości bojowej (niem. MG-Schartenstand ohne Breistschaftsraum). Został wybudowany w 1936 roku. Jego lokalizacja została bardzo starannie wybrana. W sektorze ognia stanowiska ciężkiego karabinu maszynowego znajdował się odległy zaledwie o 180 metrów most na Piławie, a obserwator artylerii posiadał łączność optyczną [01] z pozostałymi dwoma schronami Br 06 i Br 08. W tych obiektach stanowiska do łączności optycznej umieszczono w murze oporowym tylnej elewacji.
Schron Br 07 został wybudowany w klasie odporności na ostrzał B1. Otrzymał obustronny obsyp ziemny, chroniący przed ostrzałem artyleryjskim. Posiada częściowo zachowaną równię ogniową. Płyta stalowa 7P7 o grubości 10 cm stanowiła osłonę dla stanowiska bojowego karabinu maszynowego sMG 08. Osadzono ją
Fot. 02. Widok od strony izby bojowej w kierunku zniszczonej ściany działowej. Widoczny jest układ belek dwuteowych nad izbą bojową oraz bierną śluzą przeciwgazową.
Fot. o3. Nisza otwartego stanowiska obserwatora, chroniona drzwiami od strony zapola i blachą stalową, unoszoną pionowo do góry na dwóch wspornikach.
w osi symetrii izby bojowej. Wykonano standardowe, żelbetonowe przedpiersie chroniące pancerz przed ostrzałem, wnikaniem pocisków artyleryjskich pod fundament, a strzelnicę ckm przed zasypaniem.
Podczas powojennych prac saperskich, wewnętrzna eksplozja odrzuciła stalową płytę, lekko uniosła strop i zniszczyła ścianę działową pomiędzy izbą bojową a przedsionkiem. Zniszczenie ściany działowej spowodowało, że wyjątkowo dobrze widoczny jest układ belek dwuteowych, wzmacniających konstrukcję stropu. W części bojowej schronu belki ułożono prostopadle do osi schronu. Na całej powierzchni stropu, rozłożono pomiędzy belkami arkusze blachy stalowej. Chroniły załogę przed odłamkami betonu, które mogły tworzyć się podczas uderzeń pocisków większych kalibrów w strop.
W tylnej ścianie pomieszczenia bojowego umieszczono wewnętrzne stanowisko obrony wejścia. Strzelnica przeznaczona była dla broni ręcznej. Zachował się jedynie boczny fragment profilu przeciwrykoszetowego strzelnicy. Przedsionek, pełnił rolę biernej śluzy przeciwgazowej. W obiektach z 1936 roku nie był jeszcze ujmowany w układzie wentylacji. W nim też umieszczono wyjście ewakuacyjne.
Fot. 04. Schron broni maszynowej ze stanowiskiem obserwatora bez pomieszczenia gotowości bojowej. Widok od strony przedpola. Oznaczenie schronu na mapie. Odcinek Bruchmühle Pozycji Pomorskiej.
Wejście do schronu chroniły świetnie opracowane pod względem konstrukcyjnym drzwi stalowe 14P8.
Na tylnej elewacji schronu wykonano niszę dla odkrytego stanowiska obserwatora. Chronione było stalowymi drzwiami 54P8 od strony zapola, a od góry stalową blachą na dwóch wysuwanych pionowo do góry wysięgnikach. Drzwi osadzono w płaszczyźnie tylnej ściany [01].
Załogę schronu stanowiła obsada ciężkiego karabinu maszynowego (dowódca schronu – broni z czterema żołnierzami) oraz obserwator artylerii. Zaplecze socjalne zostało ograniczone do minimum. Stosowano składane drewniane meble (stół i taborety) oraz składanych prycz. Pomieszczenie otrzymało instalację kominową oraz niszę w ścianie działowej na ustawienie pieca.
Fot. 01. Widok zagłębienia terenu przy tylnej ścianie schronu dla ciężkiego karabinu maszynowego i drużyny piechoty odcinka obrony „Groß Karzenburg” Pozycji Pomorskiej. Schron wzniesiono po północnej stronie drogi Sępolno Wielkie – Kołki.
Schron do ognia czołowego z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i strzelnicą obrony wejścia i zapola należy do obiektów o nowej generacji. Wznoszone je od 1936 roku. Niemieccy planiści, bazujący na zdobytych doświadczeniach w poprzednich latach, umiejętnie wykorzystywali ukształtowanie terenu przy opracowywaniu planów ogni broni głównej dla poszczególnych stanowisk ogniowych i ich lokalizacji. W okresie wdrażania schronu nowej generacji, ze strzelnicą obrony wejścia i zapola, nie umieli jednak optymalnie wykorzystać zalet nowego rozwiązania. Część schronów, jak obiekt wzniesiony po północnej stronie drogi Sępolno Wielkie – Kołki, otrzymała charakterystyczne zagłębienie terenu przy elewacji wejściowej (Fot. 01), typowe dla schronów budowanych we wcześniejszych latach. Oddziaływanie stanowiska do obrony wejścia i zapola ograniczało się zaledwie do kilku metrów najbliższego otoczenia ściany tylnej schronu.
W przypadku niektórych schronów, starano się odpowiednio zwiększyć zakres oddziaływania stanowiska obrony wejścia i zapola. Świetnym tego przykładem może być graficzna prezentacja numerycznego modelu terenu wokół schronu do ognia czołowego dla ckm i drużyny piechoty o sygnaturze Karz. 30 (na fot. 02 oznaczono -nr 1.) odcinka Groß Karzenburg Pozycji Pomorskiej. Nie jest to symulacja numeryczna ukształtowania terenu w 1936 roku lecz aktualny stan jego zachowania, zgodny z opracowaniami dostępnymi na stronie www.geoportal.gov.pl. Wyjątkowo łatwe do rozpoznania są regularne kształty wykonanej równi ogniowej stanowiska 7,96 mm ciężkiego karabinu maszynowego MG 08, prowadzącego ogień czołowy. Od strony zapola (Fot. 03) wykonano około 35 metrowej długości wykop w celu zwiększenia skuteczności ognia ze strzelnicy obrony wejścia i zapola schronu. Nadal elewacja schronu chroniona jest przed bezpośrednim ostrzałem przez odpowiednie zagłębienie schronu w otaczającym go terenie.
Fot. 02. Graficzna prezentacja numerycznego modelu terenu wokół schronu do ognia czołowego dla ckm i drużyny piechoty o sygnaturze Karz. 30. Na zdjęciu oznaczono jako -nr 1. Obiekt – nr 2 to schron bojowy bez pomieszczenia gotowości bojowej. Odległość między obiektami wynosi około 115 metrów (źródło: www.geoportal.gov.pl).
Fot. 03. Widok zapola schronu o sygnaturze Karz.30 z wykonanym wykopem (na fot. 10 oznaczono jako -1) w celu zwiększenia skuteczności obrony wejścia i zapola schronu.
Umiejętność doboru lokalizacji schronu oraz wkomponowanie jego bryły w otaczający teren staje się coraz ważniejsza. Pod koniec 1936 roku pojawiają się nowe projekty norm dla dzieł fortyfikacji stałej. Planuje się, że wszystkie schrony bojowe o kategorii odporności na ostrzał B1 otrzymają dodatkową strzelnicę ochrony wejścia i zapola. Okap, chroniący przed ostrzałem z broni stromotorowej ma stać się standardem nad jednym z wejść.
Fot. 01. Br06 – schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty ze stanowiskiem łączności optycznej (niem. MG-Schartenstand mit Einheitsgruppe).
Rys. 02. Schron broni maszynowej do ognia czołowego z otwartym stanowiskiem obserwatora artylerii (próba rekonstrukcji). 1. Izba bojowa, 2. Śluza przeciwgazowa, 3. Wyjście ewakuacyjne, 4. Wejście do schronu, 5. Stanowisko obserwatora artylerii.
Mapa 01. Graficzna prezentacja numerycznego model terenu części odcinka obrony Bruchmühle pozyskana ze strony www.geoportal.gov.pl. Numeracja obiektów odautorska.
Linię obrony odcinka Bruchmühle Pozycji Pomorskiej oparto o lewy brzeg Piławy. Budowę żelbetonowych schronów w 1936 roku, tworzących szkielet obrony, poprzedziły prace hydrotechniczne. W 1933 roku ukończono budowę jazu ( J1 na mapie), położonego 500 metrów na południowy zachód od przeprawy mostowej (M1). Spiętrzenie wód rzeki powodowało utworzenie rozlewisk i zabagnień, przeszkód trudnych do pokonania przez ludzi i pojazdy. Most drogowy umożliwiał komunikację drogową (droga D1) pomiędzy położonymi na zachód od Piławy Starowicami a pobliskimi Nadarzycami (droga D2), czy też z Bornem-Sulinowo (droga D3).
Do jego bezpośredniej obrony przewidziano trzy schrony broni maszynowej Br 06, Br 07 i Br 08. Obiekty Br 06 i Br 08 to schrony [01] dla ciężkiego karabinu maszynowego i drużyny piechoty (niem. MG-Schartenstand mit Einheitsgruppe). Br 06 został wzniesiony na lekkim wzniesieniu terenu po południowej stronie drogi do Starowic w odległości około 230 metrów od mostu. W sektorze ognia ciężkiego karabinu maszynowego znalazła się południowa strona mostu wraz przyczółkiem mostowym na wschodnim brzegu.
Północna część przyczółku, która zdaniem niemieckich projektantów była dogodniejszą pozycją wyjściową do forsowania rzeki niż południowa, nadzorowana była przez stanowiska ogniowe Br 07 oraz Br 08. Skuteczność planowanej obrony miały zwiększyć pokrywające się częściowo sektory ognia z obu schronów. Ważnym obiektem w planie obrony był jednoizbowy schron na ckm Br 09. Ogniem bocznym, wzdłuż koryta rzeki, wspierał obronę przyczółku mostowego. W zasięgu ognia skutecznego znalazły się przedpola obu stanowisk ogniowych Br 07 oraz Br 08 (położony w odległości około 530 metrów od Br 09).
Opis do Mapa 01. Graficzna prezentacja części odcinka obrony Bruchmühle, pozwala na precyzyjne określenie przebiegu umocnień, weryfikację położenia stanowisk ogniowych oraz ocenę wielkości terenów zalewowych przy aktualnym ukształtowaniu terenu. Na mapie: Br 03 – schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i stanowiskiem łączności optycznej, Br 04 – schron bojowy bez pomieszczenia gotowości bojowej, z otwartym stanowiskiem obserwatora, Br 05 – schron bojowy bez pomieszczenia gotowości bojowej, Br 06 – schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i stanowiskiem łączności optycznej, Br 09 – schron broni maszynowej bez pomieszczenia gotowości bojowej z otwartym stanowiskiem obserwatora, Br 08 schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i punktem łączności optycznej, Br 09 – schron bojowy na ckm, D1 – droga do Starowic, D2 – droga do Nadarzyc, D3 – droga do Borne-Sulinowo, J1 – jaz na Piławie, M1 – most drogowy.
Jednoizbowy schron Br 07 do ognia czołowego (niem. MG-Schartenstand ohne Bereischaftsraum) wzniesiono zaledwie około 180 metrów od mostu. Podobnie jak B 06 i 08, został wybudowany w klasie B1 odporności na ostrzał. W tylnej ścianie wykonano niszę odkrytego stanowiska dla obserwatora artylerii [02]. Jego położenie zapewniało dogodne warunki do obserwacji przedpola i oceny sytuacji na polu walki. Dowódca stanowiska bojowego w schronie bojowym z omawianego okresu mógł nadzorować jedynie sektor ostrzału po przez wąski przeziernik w płycie ze strzelnicą ckm. Wsparcie artylerii było niezbędne dla skutecznej obrony przeprawy mostowej.
Fot. 02. Schron broni maszynowej ze stanowiskiem obserwatora artylerii bez pomieszczenia gotowości bojowej. Widok od strony zapola. Po lewej stronie nisza dla stanowiska obserwacyjnego.
Rys. 02. Jednoizbowy schron bojowy o odporności C z 1936 roku. 1. stanowisko bojowe 7,9 mm ckm sMG 08 na podstawie fortecznej, 2. rury układu wentylacji grawitacyjnej z zamknięciem od strony izby, 3. nisza oświetleniowa, 4. rura przewodu kominowego z zamknięciem od strony izby, 5. nisza złącza telefonicznego, 6. Wejście do schronu, 8. miejsce do spania (prycza lub hamak).
Współdziałanie schronów broniących przeprawy mostowej zapewniała łączność telefoniczna. Kolejność wprowadzania poszczególnych schronów do walki nie została określona. Nietypowym rozwiązaniem w niemieckiej fortyfikacji stałej okresu międzywojennego, jakie zastosowano na odcinku Bruchmühle, było wykorzystanie stanowisk łączności optycznej [03]. Takie stanowiska otrzymały ważne w taktycznym planie obrony schrony Br 08, Br 06 oraz schron (Br 03) na ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty, który wzniesiono do obrony strategicznego jazu (J1). Szczególną lokalizację otrzymał schron Br 07. Żołnierz w otwartym stanowisku obserwacyjnym prawdopodobnie posiadał łączność optyczną z bezpośrednio sąsiadującymi obiektami Br 06 i Br 08.
Jaz
Jaz został zaplanowany jako budowla hydrotechniczna o przeznaczeniu czysto militarnym na przewidzianym obszarze działań obronnych. Zadaniem jazu było wykonanie rozlewisk na terenach zalewowych o określonej wielkości oraz zabagnień po przez okresowe spiętrzenie wody rzeki Piławy. Położenie jazu zostało tak dobrane, aby powstałe rozlewiska utrudniały skuteczny atak nieprzyjaciela w celu przechwycenia przeprawy mostowej na
Fot. 03. Widok jazu ruchomego spiętrzającego wody Piławy (Fot. Karol Dalidowicz).
Piławie i sprawny przemarsz jego wojsk. Ze względu na przewidziane zadania zdecydowano się na wybudowanie żelbetonowego jazu ruchomego o najprostszej konstrukcji. Pomiędzy dwoma przyczółkami, położonymi w odległości zapewniającej przepływ wielkiej wody bez dodatkowego spiętrzenia, wykonano żelbetonową płytę denną z filarem po środku. Wymaganą wysokość spiętrzenia wody uzyskiwano po przez ułożenie odpowiedniej ilości drewnianych belek, poprzecznie do kierunku przepływu wody. Nazywano je potocznie szandorami. Belki wsuwano poziomo w dwa pionowe kanały, wykonane na przeciw siebie w przyczółku i filarze. Pomiędzy każdym przyczółkiem a filarem można było ułożyć cztery rzędy szandor.
Fot. 05. Ruina schronu bojowego Br 04 o odporności B1 z pomieszczeniem dla drużyny piechoty.
Fot. 06. Schron bojowy o odporności C na ciężki karabin maszynowy z odcinka „Br” (niem. Bruchmüle) Pozycji Pomorskiej.
W zachodnim przyczółku jazu wykonano upust dolny. Umożliwiał kontrolowany przepływ wody. Budowę jazu ukończono w 1933 roku. Przyczółki zabezpieczono przeszkodami przeciwpiechotnymi i przeciwpancernymi.
Budowę żelbetonowych schronów rozpoczęto w 1936 roku. Tworzyły trzon odcinka Bruchmühle Pozycji Pomorskiej. Trzy żelbetonowe schrony bojowe przeznaczono do obrony jazu. Jeden z nich, oznaczone na mapie jako Br 03, to standardowy typ schronu na ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty, który był wznoszony na Pozycji Pomorskiej od 1935 roku. Wybudowano go w klasie odporności na ostrzał C. Drużyna piechoty wpierała obronę ze stanowisk polowych. Centralnie zlokalizowany Br 04, oddalony od jazu o zaledwie 100 metrów, prowadził ogień czołowy wzdłuż korony jazu. Posiada identyczną konstrukcję jak schron Br 02. Stanowisko ogniowe Br 05, położone na północ od jazu, wykonano w klasie odporności na ostrzał C [04].
Koordynację działań obronnych umożliwiała łączność telefoniczna między schronami broniącymi przeprawy mostowej i jazu. Dodatkowo Br 03 wyposażono w stanowisko łączności optycznej, które umożliwiało komunikację ze schronem Br 04 lub Br 06 [03]. Jednoznaczne określenie odbiorcy sygnałów świetlnych ze stanowiska przy schronie Br 03 wymaga dodatkowych badań.
Fot. 01. Elewacja wejściowa schronu bojowego Br 08 odcinka Bruchmühle Pozycji Pomorskiej. Po prawej stronie, w murze oporowym znajduje się stanowisko dla łączności optycznej. Schron o odporności na ostrzał B1
Mapa 01. Graficzna prezentacja numerycznego model terenu części odcinka obrony Bruchmühle pozyskana ze strony www.geoportal.gov.pl.
Kluczowe schrony bojowe odcinka „Bruchmühle” Pozycji Pomorskiej, prowadzące obronę mostu drogowego, zostały oprócz standardowej łączności telefonicznej wyposażone również w łączność optyczną [01]. Schrony wzniesiono w 1936 roku. Most nad rzeką Piławą umożliwiał komunikację drogową pomiędzy położonymi na zachód Starowicami a pobliskimi Nadarzycami, czy też z Bornem-Sulinowo.
Zgodnie z zaleceniami z 1935 roku, które zabraniały dodatkowego osłabiania zewnętrznych ścian schronów, zdecydowano się umieścić stanowisko dla łączności optycznej na zewnątrz obiektu. Zlokalizowano je w zagłębieni terenu przy elewacji wejściowej schronu. Dwie rury, niezbędne do prowadzenia łączności optycznej, osadzono w murze oporowym przedłużającym ścianę obiektu. W schronach o odporności B1 na ostrzał wykonano niszę od strony stanowiska. Każda z rur posiadała średnicę wewnętrzną równą 100 mm. Jedna z nich służyła do nadawania informacji za pomocą sygnałów świetlnych a druga do odbierania wiadomości. Zastosowanie rur uniemożliwiało wykrycie lokalizacji nadajników sygnału ze stanowisk obserwatorów, które mógł utworzyć nieprzyjaciel na przedpolu pozycji. W przypadku schronów o odporności na ostrzał C nie wykonano nisz.
Wiadomości nadawano alfabetem Morse’a przy pomocy nadajnika świetlnego. Ze względu na zastosowaną średnicę rur oraz ich położenie względem niszy przewidywano prawdopodobnie zastosowanie urządzenia typu K-Blink. Był to najmniejsze urządzenie do sygnalizacji świetlnej, wyposażone w paraboliczne lustro o średnicy zewnętrznej wynoszącej 90 mm. Lustro, chronione blaszaną obudową, zapobiegało rozpraszaniu się światła. Sygnały nadawane przy wykorzystaniu standardowej lampy o mocy 1 Wata posiadały zasięg 1000 metrów w dzień i 2000 metrów w nocy. Po zwiększeniu mocy żarówki do 3 W uzyskiwano przy dobrej widoczności zasięg do około 1800 metrów w dzień i do około 3000 metrów w nocy.
Rury stanowiska do łączności optycznej osadzono w murach oporowych schronów Br 06 i Br 08 prowadzących bezpośrednią obronę mostu drogowego. Schron Br 06 wybudowano na lekkim wzniesieniu terenu po południowej stronie drogi do Starowic. Odległość pomiędzy Br 06 i B 08 wynosi po około 540 metrów. Stanowiska łączności optycznej w obu obiektach zlokalizowano za murem oporowym schronu Br 06. Chronione były przed bezpośrednim ostrzałem ze strony przedpola bryłą schronu. Mogły utrzymywać stałą łączność.
Świetnie zachowało się stanowisko łączności optycznej w schronie Br 03, jednym z trzech prowadzących obronę korony jazu na Piławie. Rury do łączności optycznej skierowane na północny-wschód, w kierunku, oddalonego o 250 metrów schronu Br 04 z zewnętrznym stanowiskiem obserwatora lub w tym samym kierunku, ale oddalonego o około 580 metrów schronu Br 06. W obecnych warunkach, utrudnione jest określenie odbiorcy sygnałów świetlnych, nadawanych ze schronu Br 03. Teren został zalesiony. Kąt pomiędzy liniami, wyznaczonymi ze stanowiska, mieszczonego w murze oporowym Br 03 w kierunku wyznaczonych punktów obiektów Br 04 i Br 06 wynosi zaledwie rzędu 5-7 stopni. Schron Br 05 nie posiada stanowiska nadawczego dla łączności świetlnej a stan zachowania elewacja Br 04 nie ułatwia poprawnego rozpoznania. W celu jednoznacznego odbiorcy sygnałów ze stanowiska przy schronie Br 03 należałoby przeprowadzić dodatkowe badania terenowe.
Fot. 02. Elewacja wejściowa schronu bojowego Br 06 odcinka Bruchmühle Pozycji Pomorskiej. Widoczna jest nisza z osadzonymi w murze oporowym dwiema rurami do łączności optycznej. Schron o odporności na ostrzał B1.
Fot. 03. Nisza z osadzonymi rurami do łączności optycznej w murze oporowym schronu o odporności na ostrzał B1.
Fot. 01. Bryła schronów 94/ 95 schowana za filarem mostu kolejowego. Foto: Cezary (Alkali) Piotrowski.
W planach niemieckich strategów, główną linię obrony III Rzeszy przed atakiem ze wschodu, stanowił Front Forteczny Łuku Odry-Warty (niem. Festungsfront im Oder-Warthe Bogen) zamykający najkrótszą drogę do Berlina. Front Forteczny Łuku Odry-Warty zabezpieczały przed atakiem i obejściem ze skrzydeł dwie pozycje, od północy Pozycja Pomorska (niem. Pommernstellung) oraz od południa Pozycja Odry (niem. Oderstellung). Pozycje te miały również za zadanie osłonić koncentrację oddziałów niemieckich na czas mobilizacji oraz umożliwić kontratak ze skrzydeł w celu okrążenia wojsk agresora, próbującego przełamać Front Forteczny Łuku Odry-Warty. Na Pozycji Odry wybudowano ok. 650 (z planowanych ok. 780) żelbetowych schronów bojowych, obserwacyjnych lub biernych. Jednym z ciekawszych obiektów wchodzący w skład Pozycji Odry jest obiekt przeznaczony dla dwóch ciężkich karabinów maszynowych o numerze 94/95, wzniesiony pod mostem kolejowym w Brzegu Dolnym (do 1945 r. – Dyhernfurth). Pod numerem 94/95 [01] kryją się dwa osobne schrony bojowe, specyficznie ze sobą połączenie. Prawy, o numerze 94 wzniesiono w 1930, a lewy o nr 95 w 1932 roku. Oba schrony przeznaczone są dla broni maszynowej, prowadzącej ogień boczny. Podstawowym uzbrojeniem obu obiektów był 7,92 mm karabin maszynowy MG 08. Konstrukcja schronów powstała w oparciu o instrukcję „Budowa pozycji obronnej” (niem. Stellungsbau) z 4 sierpnia 1930 roku. W zasadzie nie odbiega od wzorcowego projektu schronu na ckm (niem. Unterstand für ein M.G. mit Schartenplatte) za stalową płytą, chroniącą stanowisko bojowe.
Fot. 02. Widok z wału przeciwpowodziowego schronów 94/95 obrazujący ich nietypowe umiejscowienie pod mostem kolejowym. Foto: Tomasz Zamysłowski.
Zadania ogniowe
W wyniku doświadczeń wyniesionych z pól bitewnych I wojny światowej wyciągnięto wnioski, że najbardziej efektywnym rodzajem ognia prowadzonym przez ckm, jest ogień boczny. Ogień czołowy stosowany w pierwszych latach wojny uznano za mniej efektywny. Strzelanie na większe odległości ogniem pośrednim, chociaż forsowane na początku wojny, wynikało głownie z słabości artylerii wałczących stron oraz niewystarczającej ilości amunicji zmagazynowanej przed konfliktem. Tym samym próbowano za pomocą ognia ckm realizować zadania ogniowe przewidziane dla artylerii co skutkowało bardzo dużym zużyciem amunicji karabinowej. Zauważono, że przy prowadzeniu ognia pośredniego w wybrany punkt terenowy, skutkuje rozrzutem pocisków w kształcie elipsy. Rozrzut ten jest większy na odległości niż na kierunku ognia. Zjawisko to przy ogniu czołowym jest wadą natomiast przy ogniu bocznym staje się zaletą. Ustawiając ckm bokiem w stosunku do nacierającej tyralierą piechoty sprawia, że zjawisko rozrzutu w odległości, wpływa korzystnie na pokrycie większej ilości celów (wzdłuż tyraliery). Jednym ckm-em można przy ogniu boczny pokryć szeroki pas natarcia, co przy ogniu czołowy należało by zrealizować za pomocą kilku ckm-ów. Stanowiska do ognia bocznego są w mniejszym stopniu narażone na bezpośredni ostrzał wroga . Kolejnym wnioskiem wyciągniętym z pól bitewnych jest wykonanie płaskich zapór ogniowych tuż nad poziomem gruntu. Niemal płaska trajektoria lotu pocisku ułatwiała celny ostrzał. Celowniczy ckm w takim wypadku nie był zmuszony do ciągłej korekty nastawy odległości ognia ckm a jedynie poszerzanie lub przenoszenie go w kierunku. Ogień ten był wyjątkowo skuteczny na płaskim terenie. Istotną niedogodnością ognia bocznego w stosunku do ognia czołowego, był brak możliwości ostrzeliwania pozycji wyjściowej atakującego nieprzyjaciela.
Fot. 03. Widok na schron 94 z zachowaną płytą stalową o grubości 8 cm. Foto: Tomasz Zamysłowski.
Obrona przyczółku
Koncepcji ognia bocznego oraz płaskich zapór ogniowych znakomicie wpisywała się w obronę koryta Odry. Przeżywalność środków ogniowych dodatkowo zwiększono, umieszczając je w schronach odpornych na ostrzał broni piechoty i artylerii. Schrony do ognia bocznego, zwrócone do rzeki ścianą obsypaną płaszczem ziemnym oraz ze strzelnicami nie wystawionymi na bezpośredni ostrzał, były łatwiejsze do zamaskowania oraz bardziej odporne na ogień wroga. Jako najdogodniejsze miejsce do sforsowania Odry w okolicy Brzegu Dolnego wytypowano rejon mostu kolejowego. Północny brzeg w tym rejonie posiadał łagodne stoki a wały przeciwpowodziowe w tym miejscu są oddalone od koryta rzeki na odległość dochodzącą do 250 m. W celu zabezpieczenia przeprawy mostowej wybudowano w 1930 roku dwa obiekty bojowe o numerach 94 oraz 96.
Aby maksymalnie zwiększyć efektywność ostrzału, zdecydowano się wybudować schrony na terenach zalewowych, poniżej poziomu wałów przeciwpowodziowych, maksymalnie blisko koryta rzeki. Do bezpośrednich schronu nr 94 należała obrona koryta Odry za pomocą płaskiej zapory ogniowej, kładzionej tuż nad lustrem wody. Schrony miały prowadzić ogień boczny wzdłuż koryta rzeki. W sektorze ostrzału schronu nr 94 znalazło się koryto Odry oraz jej tereny zalewowe miedzy wałami przeciwpowodziowymi po prawej stronie mostu, w kierunku schronu nr 93 (wybudowany w 1932 roku). Funkcja obrony samego wiaduktu oraz przedpola schronu nr 94 realizowana była przez schron nr 96. Konstrukcja schronu nr 96 oraz nr 94 nie odbiega zasadniczo od wzorcowego projektu z instrukcji „Budowa pozycji obronnej” z 4 sierpnia 1930 roku. Obiekt nr 96 otrzymał orilion, chroniący strzelnicę ckm przed bocznym ostrzałem. W przypadku nr 94 pełnił tę rolę filar mostu, za którym wybudowano schron.
Mapa 01. Mapa 01. Położenie schronów i kierunki ognia schronów bojowych: nr 94. nr 95, nr 96 i nr 97. Schrony nr 94 i 96 wzniesiono w 1930 roku a nr 95 i 97 w 1932 roku.
Położenie zabudowań Brzegu Dolnego, które miejscami znajdowały się tuż nad brzegiem Odry, sprzyjało skrytej koncentracji oddziałów wyznaczonych do sforsowania rzeki oraz zapewniało im osłonę przed bezpośrednim ogniem. W celu wyeliminowania możliwości ataku z tego kierunku w roku 1932 wybudowano schrony nr 97 oraz nr 95. Obiekty te nie odbiegały konstrukcyjnie od wybudowanych w 1930 roku, nie zmieniała się również koncepcja prowadzonego ognia. Zadaniem schronu nr 97 był ostrzał zakola Odry oraz zabudowań znajdujących się w tym miejscu na jej północnym brzegu. Natomiast schron nr 95 realizował zadanie ogniowe analogiczne jak schron nr 94 lecz po jego lewej stronie wiaduktu. Obiekt nr 95 wybudowano również za filarem wiaduktu łącząc go jedną ze ścian z obiektem nr 94. Dodatkową funkcją ogniową schronu nr 95 było pokrycie ogniem przedpola schronów nr 96 , 97 oraz ich bezpośrednia obrona w razie sforsowania w tym miejscu Odry przez oddziały wroga.
W ten sposób za pomocą czterech obiektów nr 94, 95, 96 oraz 97 zrealizowano kompleksowo obronę mostu kolejowego oraz podejść do niego. W roku 1936 postanowiono wzmocnić ten odcinek budując dwusektorowy schron z stanowiskiem obserwacyjnym w kopule (niem. Regelbau B1-7 -MG-Doppelschartenstand mit Kleinstglocke) odmienny konstrukcyjnie od wybudowanych wcześniej obiektów. Obiekt przeznaczony był do prowadzenia ognia skośnego.
Fot. 04. Ruina schronu nr 96. Foto: Tomasz Zamysłowski,
Stan zachowania
Schrony nr 94/95 uniknęły wysadzenia przez saperów w roku 1945, jak większość schronów Pozycji Odry w okolicy Brzegu Dolnego, tylko dlatego, że tego typu operacja zagrażałaby przebiegającym bezpośrednio nad nimi przęsłem mostu. Podczas inwentaryzacji umocnień fortyfikacyjnych, prowadzonych przez Wojsko Polskie w roku 1949, komisja zakwalifikowała ponownie obiekty do zniszczenia. Prawdopodobnie z tych samych przyczyn co w 1945 roku odstąpiono od tego.
Obecnie schrony są mocno zdewastowane. Zdemontowano wszelkie możliwe elementy, które udało się odkręcić. Schron nr 95 posiada uszkodzoną palnikiem płytę (częściowo upalona), brakuje wszystkich futryn drzwi. Bryły schronów „zdobią” obecnie grafity. W schronie nr 95 zachowało się cześć oryginalnych napisów eksploatacyjnych. Od jakiegoś czasu w mediach pojawiają się informację o planowanej od lat przebudowie wiaduktu (wcześniej zakładano jego remont), tym samym przyszłość zachowanych obiektów wydaje się niepewna. Schrony nr 96 i 97 został wysadzone i stanowią obecnie dosyć czytelne ruiny.
Fot. 05. Widok z rejonu schronu nr 96 w kierunku schronów nr 94/95. Foto: Tomasz Zamysłowski.
[01] – Na potrzeby opracowania posłużono się numeracją pochodzącą z mapy Arbeits der Ia-Abteilung des Kommandanten der Festungsdienststelle Breslau: Karten verschiedene Festungsbauwerke und Verteidigungsstellungen im Raum Breslau / Golgau und an der Oder, Stand 12. Oktober 1944, M 1: 25.000. Wcześniej stosowana numeracja wymienionych w tekście schronów to: Bauwerksnummer 1944/ Bauwerksnummer1930/ Abschnittssingnatur ab Dez.1930 – 94/S21/D1 ; 95/X/D1a ; 93/X/W5; 96/S20/D2; 97/X/D3
[02] – W wielu armiach w okresie międzywojennym nadal w podręcznikach walki oddziałów ckm przewidywano daleki ogień pośredni, wynikało to z świadomości posiadania słabej artylerii.
[03] – W późniejszym okresie obserwuje się odejście w niemieckich fortyfikacjach od koncepcji ognia bocznego ,na rzecz ognia skośnego lub czołowego, można to zaobserwować na przykładzie schronów Pozycji Odry. Na innych umocnieniach wznoszonych w późniejszych latach starano się zapewnić możliwość obrony okrężnej. Podczas II wojny światowej okazało się że najsłabszymi elementami fortyfikacji są pionowe elementy pancerne wystawione na bezpośredni ostrzał armat przeciwpancernych. W celu wyeliminowania tego zagrożenia doraźnie je wzmacniano np.: betonowe maski kopuł 20P7 FFOWB zabezpieczającymi je przed ogniem czołowym , co de facto stanowiło powrót do ognia bocznego.
Źródła :
„Oderstellung w latach 1928-1932 protoplasta wschodnich umocnień granicznych III Rzeszy” Krzysztof Motyl , Lubuskie Materiały Konserwatorskie t.2, Zielona Góra 2004
„Der friedensmäßige Oderausbau im Bereich der Festungskommandant Breslau In den Jahren 1930 bis 1933” Dariusz Pstuś, Sascha Sabien, Fortifikation 33/2019
Fot. 04. Rozmieszczenie elementów wentylacji grawitacyjnej na tylnej ścinie schronu schronu biernego z 1934 roku Pozycji Pomorskiej.
Zdjęcie prezentuje jedną ze ścian schronu biernego dla drużyny piechoty, wzniesionego na Pozycji Pomorskiej w 1934 roku. W tylnej ścianie schronu osadzono przewody wentylacyjne. Zwyczajowo zostały zabezpieczone zaworami [01], w tym wypadku nie ujętymi w katalogu konstrukcji typowych. Po lewej stronie znajduje się rura kominowa (niem. Ofenrohr). Po prawej stronie widoczne są dwa przewody wentylacyjne. Jeden z nich dostarcza powietrze do schronu a drugi umożliwia wypływ zanieczyszczonego powietrza (np. z większą zwartością dwutlenku węgla).
Analizę przepływu powietrza ułatwi nam piec grzewczy. Podczas ogrzewania pomieszczenia schronu powietrze rozpręża się i unosi się do góry (jako lżejsze). Wypływa górnym przewodem na zewnątrz schronu. W pomieszczeniu tworzy się podciśnienie, które powoduje zasysanie przez dolny przewód chłodniejszego powietrza (cięższego) z zewnątrz schronu. Istotne jest aby temperatura wewnątrz schronu była wyższa niż na zewnątrz [02]. Wentylacja grawitacyjna zaczyna pracować przy różnicy temperatur minimum 12 stopni. Efektywność wymiany powietrza określa ciąg grawitacyjny. Jest to objętość powietrza przepływająca przez przewód wentylacyjny w jednostce czasu.
Opis przewodów na ścianie schronu jest prawidłowy. Górny przewód odprowadza powietrze na zewnątrz. Opisany jest jako „Enlüftung”. Dolny przewód dostarcza powietrze do pomieszczenia w schronu. Opisany jest jako „Belüftung”.
Opis przewodów może ulec zmianie po zastosowaniu wymuszonego obrotu powietrza w schronie. Obieg powietrza wymusza filtro-wentylator HES (niem. Heeres-Einheits-Schutzlüfter). Na ścianie zachowały się kotwy do mocowania podstawy tego urządzenia. Rura, dostarczająca bezpośrednio powietrze do filtrowentylatora, podłączana była do wylotu górnego przewodu. Czyli następuje zmiana funkcji obu przewodów osadzonych w ścianie schronu.
Fot. 01. Elewacja schron 3-AB6 z rozbudowaną strefą wejścia (lokalizacja na południe od Mingajn). Otwory rur wentylacyjnych chronione pancerzami oraz nisze na przyłącza polowej sieci telefonicznej wykonano symetrycznie względem wejścia.
Część schronów ze stanowiskiem obserwatora artylerii w kopule 44P8 [02], wzniesionych w 1936 roku na Pozycji Lidzbarskiej, nie otrzymała pomocniczego stanowiska obserwacyjnego w niszy. Zachowano w schronie konfigurację pomieszczeń. Natomiast istotną równicą było wprowadzenie rozbudowanej strefy wejścia (Rys. 01). Schron bez pomocniczego stanowiska obserwatora uzyskał dodatkowe pomieszczenie – przedsionek. Zostało zaprojektowane na planie czworokąta o wymiarach 2,00 x 1,70 m. Wysokość pomieszczenia ze standardowej 2,10 m wzrosła do około 3,30 m. Grubość ścian jest zgodna z wymaganiami odporności na ostrzał B1. Przy wejściu, chronionym drzwiami 14P7, znajdował się prawdopodobnie mały pomost z krótką schodnią lub drabiną. Zachowały się jedynie w niektórych schronach dwa wsporniki, osadzone w ścianie. Wejście z przedsionka do śluzy przeciwgazowej chronione było wysokimi drzwiami dwudzielnymi.
Fot. 02. Uszkodzona eksplozją rozbudowana strefa wejścia schronu 3-AB12 o lokalizacji na północ od Runowa.Rys. 01. Konfiguracja pomieszczeń w schronie ze stanowiskiem dla obserwatora artylerii w kopule 44P8. Po lewej stronie schron dla obserwatora artylerii w kopule, z rozbudowaną strefą wejścia a po prawej z pomocniczym stanowiskiem obserwatora w niszy na tylnej elewacji. 1. Szyb kopuły dla obserwatora artylerii, 2. Pomieszczenie operacyjne. 3. Izba gotowości bojowej, 4. Pomieszczenie dowódcy, 5. Śluza przeciwgazowa, 6. Odkryte stanowisko obserwatora artylerii, 7. Wejście do schronu, 8. Wyjście ewakuacyjne, 9. Strzelnica obrony wejścia, 10. Nisza oświetleniowa, 11. Element układu wentylacji, 12. Nisza złącza polowej sieci telefonicznej, 13. Przedsionek.
Fot. 03. Widok rozbudowanej strefy wejścia do schronu. W żadnym ze schronów nie zachowała się schodnia. Na zdjęciu widoczne ślady wsporników pod mały pomost.
Wprowadzenie przedsionka umożliwiło głębsze posadowienie schronu w gruncie. Ułatwiało również skuteczne ukrycie przed rozpoznaniem z powietrza. Nie wykorzystano jednak wprowadzonej zmiany konstrukcyjnej do podniesienia bezpieczeństwa schronu poprzez zastosowanie czynnej obrony wejścia i zapola. Takie rozwiązanie pojawiło się dopiero w projekcie schronu B1-28, Schron otrzymał stanowisko obrony wejścia i zapola schronu, chronione stalową płytą 422P01 [03].
Autorowi niniejszego opracowania nie jest znana przyczyna zmiany konstrukcji strefy wejściowej do schronu. Jednym z czynników, który mógł być głównym powodem wprowadzenia zmian, mogła być konieczność poprawienia wydajności wentylacji grawitacyjnej, stosowanej podczas nieobecności załogi. W obiektach o bardziej złożonej konfiguracji pomieszczeń zaplanowano wymuszony obieg powietrza, który w opisywanym przypadku nie sprawdzał się. Radykalna zmiana jakości wentylacji w niemieckich schronach fortyfikacji nastąpiła w 1937 roku wraz z pojawieniem się filtro-wentylatorów HES.
Fot. 01. Wysadzona część ściany schronu (D) przy starej grobli. Po prawej stronie widoczny odcisk dwóch rur stanowiska sygnalizacji świetlnej. Wyraźnie widoczny jest zarys wykonanego kanału technologicznego w celu precyzyjnego osadzenia rur.
Fot. 02. Kanał technologiczny wykonany w celu precyzyjnego osadzenia rur do sygnalizacji świetlnej.
Sygnalizacja świetlna (łączność optyczna), zaliczana w Wojsku Polskim do pomocniczych środków łączności, miała być zastosowana w polskich schronach, wzniesionych w 1939 roku w Nowogrodzie nad Narwią. Zaplanowano, że stanowiska sygnalistów będą mieściły się w schronach a nadawanie i odbiór sygnałów w wyznaczonym kierunku umożliwią dwie rury osadzone w zewnętrznej ścianie schronu. Od strony stanowiska sygnalisty wloty rur umieszczono w małej niszy zamykanej przy pomocy gazoszczelnych, stalowych drzwiczek.
Precyzyjne osadzenie rur w przewidzianym kierunku nie było możliwe w procesie betonowania schronu. Ubijanie kolejnych warstw betonu aż do pojawienia się na powierzchni cementowego mleczka, mogło spowodować ich przemieszczenie. Dlatego też w wyznaczonych miejscach wykonano kanały technologiczne o czworokątnym przekroju. Dopiero w procesie wyposażania schronów, po precyzyjnym ustawieniu rur, kanały zalewano betonem. W obiektach Nowogrodu zaistniały oba wspomniane przypadki. Na tytułowym zdjęciu widoczny jest czworokątny zarys kanału technologicznego i odciski dwóch rur do sygnalizacji świetlnej w uszkodzonej eksplozją ścianie schronu (D) przy starej grobli. Rury skierowane były w kierunku schronu przy moście (L). Dwa niewypełnione betonem kanały technologiczne istnieją w schronie przy moście (L), dwa w ruinie schron bojowego w lesie (E) i jeden w tradytorze artyleryjskim [01] (F). Przegląd zachowanej sowieckiej dokumentacji obiektów pod Nowogrodem wykazał wykonanie stanowiska z sygnalizacją świetlną w schronie (A) u podnóża wzniesienia „Lepak”.
Fot. 01. Mapa fortyfikacji z zaznaczonymi schronami odcinka „Nowogród”, które będą opisane w kolejnych opracowaniach. A-G, O i T – schrony fortyfikacji stałej, P01 – P03 – schrony pozorno-bojowe, O – schron obserwacyjny, P – schron fortyfikacji polowej, T – schron dla armaty polowej.
Przeprowadzone badania terenowe [02] w 2013 roku wykazały, że kluczowym schronem dla sygnalizacji świetlnej w Nowogrodzie był schron (E) położony w lesie. Posiadał łączność ze schronami pierwszej linii obrony A i D oraz schronem dowodzenia B. W przypadku utraty schronu E, pozostałe obiekty traciły możliwość nawiązania łączności świetlnej.
Wykonano również eksperyment, który polegał na lokalizacji sygnałów świetlnych, wysyłanych ze schronu (D) przy starej grobli. W istniejącym odcisku rury do łączności świetlnej została umieszczona rura z PCV z latarką w środku. Obserwator, oddalony od czoła rury o 200 metrów w kierunku zachodnim określił położenie punktu obserwacyjnego, z którego sygnał świetlny był w jego odczuciu najsilniejszy. Przyjęto, że pomiary wykonane po zapadnięciu zmierzchu pozwolą na precyzyjne wytyczne kierunku sygnału świetlnego. Pomiar powtórzono kilkukrotnie a położenie punktów obserwacyjnych zapisywano za pomocą lokalizatora GPS firmy Garmin. Po odrzuceniu skrajnych pomiarów uzyskano w przybliżeniu kierunek schronu (L) przy moście z tendencją do odchylenia w kierunku południowym. Odległość miedzy schronami wynosi około 1500 metrów. Należy jednak pamiętać o nieistniejącym już schronie z punktem obserwacyjnym (O) na terenie skansenu. Autorowi niniejszego opracowania nie jest znana jego rzeczywista lokalizacja. Bez wykonania dokładniejszych pomiarów można domniemywać, że wspomniany schron obserwacyjny (O) posiadał łączność optyczną ze obiektami L i D. Zwiększenie dokładności można uzyskać poprzez oddalenie punktu pomiarowego od rur sygnalizacji świetlnej. W wyniku zurbanizowania terenu wspomniane schrony utraciły możliwość prowadzenia sygnalizacji świetlnej między sobą.
Fot. 03. Widok ściany schronu (D) przy starej grobli z osadzonymi rurami do łączności świetlnej.
Fot. 04. Schron przy moście (L – na mapie) w Nowogrodzie. Widok od strony zachodniej strzelnicy ciężkiego karabinu maszynowego do ognia bocznego. Wylot kanału technologicznego na rury do sygnalizacji świetlnej znajduje się pomiędzy wejściem do schronu a zewnętrzną strzelnicą obrony wejścia i zapola.
Fot. 05. Tylna ściana w zachodniej części schronu. Prostokątny otwór jest zarysem szybu technologicznego na rury do łączności świetlnej. U góry dwa otwory odprowadzające zanieczyszczone powietrze z izby bojowej ckm (lewy) i z izby załogi. Czerpnia powietrza zasilającego piec została ulokowana nad poziomem gruntu. Po prawej stronie otwór wejściowy do schronu.
[01] – Zachowany kanał technologiczny umożliwiał łączność ze stanowiskiem obserwatora artylerii.
[02] – Problem określenia kierunku sygnalizacji świetlnej w Nowogrodzie poruszony był w temacie „Nowogród- łączność świetlna” na Forum Zbuntowanych Poszukiwaczy.
