Fot. 01. Stanowisko polowe dla 3,7 cm armaty przeciwpancernej (3,7 cm Tankabwehrkanone – 3,7 cm Tak) w pobliżu schronu bojowego dla ckm i z garażem dla armaty przeciwpancernej nr 745 (MG-Schartenstand und Tak-Unterstellraum) przy drodze Pieski – Międzyrzecz.
Schron bojowy dla ckm i garaż dla armaty przeciwpancernej (niem. MG-Schartenstand und Tak-Unterstellraum)[01] wzniesiono w 1935 roku po południowej stronie drogi Pieski – Międzyrzecz w odległości 170 metrów na zachód od drewnianego mostu nad potokiem Jeziorna. Wyznaczona na wysokości skrzyżowani dróg główna linia walki (niem. Hauptkampflinie – H.K.L) znajdowała się w odległości około 420 metrów od stanowisk ckm w izbie bojowej i polowego 3,7 cm armaty przeciwpancernej (niem. 3,7 cm Tankabwehrkanone – 3,7 cm Tak). W zasięgu ognia znajdował się prostoliniowy odcinek drogi na dystansie około 800 metrów.
Armatę obsługiwał 7 osobowy działon, dowodzony przez podoficera. Na stanowisku po lewej stronie armaty zajmował miejsce działonowy i celowniczy, a po prawej stronie ładowniczy i dwóch amunicyjnych. Armata wytaczana była z garażu na stanowisko polowe, które znajdowało się w pobliżu schronu. Posiadało żelbetonowe przedpiersie, chroniące przed bezpośrednim ostrzałem. Garaż stanowił jednocześnie magazyny amunicji dla armaty. Dla 3,7 cm armaty przeciwpancernej na pierwsze wyposażenie przewidywano w 1937 roku zapas amunicji przeciwpancernej w ilości 220 sztuk.
Przed drewnianym mostem (Rys. 01, b) znajdowała się obrotowa zapora [02] przeciwpancerna (Rys. 01, a). Ten typ zapory mógł być zdalnie uruchamiany. Kolejna zapora drogowa (Rys. 01, c) znajdowała się w pobliżu schronu.
Rys. 01. Wycinek mapy z zadań obronnych dla schronu bojowego dla ckm z garażem dla armaty przeciwpancernej nr 745 (Kampanweisung CAMO 500 12460 84 0008 ze strony wwii.germandocsinrussia.org). a. obrotowa zapora przeciwpancerna, b. drewniany mostek, c. czterorzędowa zapora przeciwpancerna, d. zapora przeciwpancerna, e. stanowisko ogniowe dla 3,7 cm armaty przeciwpancernej (3,7 cm Tak).
Drogę blokowano za pomocą czterech rzędów belek dwuteowych, osadzonych w gniazdach w żelbetonowej płycie. Na odcinku pomiędzy zaporą z dwuteowych belek a drewnianym mostkiem wyjątkowo dobrze wykorzystano ukształtowanie terenu. Po południowej stronie drogi następował spadek terenu. Aby uniemożliwić zjazd pojazdom z zablokowanej drogi w kierunku północnym, wykonano wzdłuż drogi stałą zaporę z żelbetonowych słupków (Rys. 01, d). Zadaniem zapór było ukierunkowanie ruchu pojazdów i ich zatrzymanie w strefie, w której ogień z armaty przeciwpancernej był najskuteczniejszy. Na dystansie do 500 metrów tor pocisku przeciwpancernego, wystrzelonego z 3,7 mm armaty przeciwpancernej praktycznie pokrywał się z linią celowania. Właściwość ta często była wykorzystywana przez doświadczonych celowniczych. Ułatwiała prowadzenie ognia, podnosiła skuteczność ognia. Na tym dystansie 3,7 cm armata przeciwpancerna skutecznie niszczyła wszystkie typy czołgów, produkowane w 1935 i 1936 roku przez państwa ościenne.
Fot. 01. Strzelnica 37 mm armaty fortecznej wz. 38 w schronie o kryptonimie „Szyling”.
Fot. 02. Wnęka na podstawę forteczną dla 37 mm armaty fortecznej wz. 38 w schronie w pobliżu miejscowości Niezdara na Górnym Śląsku.
Schron bojowy o kryptonimie „Szyling”, wzniesiono jako jeden [01] z pięciu obiektów fortyfikacji stałej przewidzianych do obrony ważnego szlaku komunikacyjnego, prowadzącego od granicy państwowej ze Słowacją w kierunku Żywca. Schron wybudowano na wschodnim zboczu doliny potoku górskiego Krzyżówka, powyżej zabudowań południowej części miejscowości Krzyżowa.
Na uwagę zasługuje wyjątkowo silne uzbrojenie, jaki przewidziano dla omawianego obiektu. Schron miał posiadać jedno stanowisko 37 mm fortecznej armaty przeciwpancernej, trzy stanowiska broni maszynowej za strzelnicami ściennymi i prawdopodobnie jedno w kopule bojowej do ognia czołowego. Dwie strzelnice do ognia bocznego, o równoległych do siebie osiach strzelnic, ale o nietypowej konfiguracji, skierowano w kierunku doliny. Pierwszą od strony przedpola, chronioną bryłą schronu, przeznaczono dla ciężkiego karabinu maszynowego a drugą dla 37 mm armaty fortecznej wz. 38.
Stanowisko bojowe karabinu maszynowego
Stanowisko bojowe karabinu maszynowego w kopule pancernej lub za strzelnicą ścienną miało możliwość prowadzenia ognia z kątami podniesienia broni od – 150 do + 100. Sześćdziesięciostopniowy sektor ostrzału obejmował teren zbocza oraz dolinę wraz z drogą z dwoma mostami nad ciekami wodnymi. Właściwie zaprojektowane izby dla ciężkiego karabinu maszynowego na podstawie fortecznej umożliwiały zastosowanie do obrony zarówno 7,92 mm karabinu maszynowego wz. 08, jak i karabinu maszynowego wz. 30. Jedyne wątpliwości może budzić wysokość położenia strzelnicy do prowadzenia ognia w kierunku doliny Krzyżówki. Broń ustawiona na podstawie fortecznej posiadała punkt obrotu do zmiany kierunku ostrzału w osi strzelnicy, tuż przy płaszczyźnie stalowej płyty, osłaniającej stanowisko przed bezpośrednim ostrzałem. Przy prowadzenia ognia z ujemnymi katami podniesienia broni, tylna część karabinu maszynowego wraz celownikiem unosiła się do góry do 26 cm od położenia poziomego. Celowniczy zmuszony był do używania podestu.
Stanowisko bojowe 37 mm armaty fortecznej
Dla stanowiska armaty przeciwpancernej przewidziano duże pomieszczenie o podstawie czworokąta 2,20 x 2,40 m. W ścianie izby wykonano niesymetryczną wnękę na ustawienie podstawy fortecznej. Armata przeciwpancerna prowadziła ogień w kierunku doliny, którą przebiegał ważny szlak komunikacyjny, droga od granicy państwowej ze Słowacją do Żywca. Wybrano bezpieczną, ale zdaniem niektórych znawców przedmiotu nie optymalną lokalizację dla stanowiska ogniowego. Armata ogniem bocznym miała zwalczać ruchome cele na dystansie do 1000 m i nieruchome w odległości do 1500 m. Doświadczona obsada armaty mogła prowadzić ogień w pierwszym przypadku z szybkostrzelnością do 12 strzałów na minutę a do celów stacjonarnych 15 strzałów na minutę. Termin „strzelanie na dużych odległościach” stosowany był już w przypadku, gdy dystans do celu wynosił ponad 500 m.
Fot. 03. Widok płyty stalowej, chroniącej stanowisko 37 mm armaty fortecznej wz. 38. Centralnie została umieszczona strzelnica z gniazdem na jarzmo kuliste zapewniające mocowanie i obrót lufy armaty.Fot. 04. Widok stanowiska 37 mm armaty fortecznej (źródło: Denkschrift über die polnische Landesbefestigung).
Wymuszony położeniem stanowiska i ukształtowaniem terenu sposób prowadzenia ognia wymagał od celowniczego precyzyjnego określenia odległości, prędkości i kierunku poruszania się celu. Dowódca stanowiska – działonowy wyznaczał cel. Celowniczy obserwował cel, utrzymując go na pionowej linii celownika optycznego. Następnie wprowadzał wielkość niezbędnej poprawki na wyprzedzenie i oczekiwał aż cel osiągnie przewidywaną pozycję, optymalną do oddania skutecznego strzału. Zalecane były takie wartości wyprzedzenia, przy których pocisk uderzał w środek celu. Pojazd opancerzony lub czołg, obserwowany ze stanowiska bojowego stanowił dobrze widoczny cel o dużej powierzchni, posiadający zazwyczaj słabsze boczne opancerzenie.
Należy zwrócić uwagę, że stanowisko ogniowe, prowadzące ogień boczny było znacznie trudniejsze do zlokalizowania przez obsługę wozów pancernych niż stanowisko prowadzące ogień czołowy.
Przeprowadzone analizy i badania
Na podstawie analizy zachowanej dokumentacji konstrukcyjnej 37 mm fortecznej armaty przeciwpancernej przyjęto sektor ostrzału w płaszczyźnie poziomej równy 500, mimo że we starszych publikacjach, dotyczących polskich fortyfikacji, szacowano jego wartość na 300. Standardowe stanowisko fortecznej armaty przeciwpancernej, za jakie uznano zastosowane w obiektach Górnego Śląska, pozwalało na prowadzenie ognia przy kątach podniesienia broni od – 50 do +150 [02].
Podczas inwentaryzacji schronu zostało określone przewidywane położenie osi głównej strzelnicy dla stanowiska 37 mm fortecznej armaty przeciwpancernej. Następnie wyznaczono przewidywany sektor ostrzału wynoszący 500 w płaszczyźnie poziomej, rozłożony symetrycznie po 250 względem osi głównej. Przy pomocy narzędzi, udostępnionych użytkownikom Geoportalu, wykonano profil terenu w trzech przekrojach, w płaszczyźnie pionowej osi strzelnicy oraz w płaszczyznach pionowych obu linii wyznaczających sektor ostrzału. Wykres profilu terenu umożliwia określenie odległości oraz różnicy wysokości pomiędzy stanowiskiem ogniowym a wskazanymi punktami w terenie. Te zaś wielkości pozwalają na obliczenie kąta celowania dla wskazanych punktów. W celu określenia wielkości kątów podniesienia lufy dla wskazanych w terenie punktów oraz z powodu braku dostępu do tabel strzelniczych dla 37 mm armaty przeciwpancernej wz. 36 autor niniejszego opracowania przyjął, że na dystansie do 500 metrów tor pocisku przeciwpancernego, wystrzelonego z 37 mm armaty przeciwpancernej wz. 36 pokrywa się z linią celowania. Uproszczenie to nie wprowadza dużego błędu, gdyż przeprowadzone badania balistyczne wykazały, że na dystansie 700 metrów przewyższenie toru lotu pocisku względem poziomej linii celowania wynosi zaledwie 0,70 metra i zwiększa się do 1,30 metra na dystansie równym 1000 metrów. W praktyce oznaczało to, że płaski tor pocisku przeciwpancernego, wystrzelonego z 37 mm armaty przeciwpancernej wz. 36 umożliwiał przy niezmiennym ustawieniu celownika „700” zwalczać cele w przedziale odległości 400 – 800 m.
Fot. 05. Numeryczny wzorzec ukształtowania terenu. A. Położenie schronu bojowego „Szyling” ze stanowiskiem 37 mm armaty fortecznej wz. 38. Na drodze z przejścia granicznego ze Słowacją w kierunku żywca określono punkty położenia celu dla armaty przeciwpancernej. B. Cel wjeżdża w przewidywany sektor ostrzału armaty przeciwpancernej, C. Cel znajduje się w osi strzelnicy dla 37 mm fortecznej armaty przeciwpancernej, D. Cel dojeżdża do mostu nad ciekiem wodny w prawej części sektora ostrzału armaty przeciwpancernej. Po prawej stronie znajduje się wykres profilu terenu wykonany wzdłuż pionowej płaszczyzny poprowadzonej przez oś główną strzelnicy. Oś pozioma wykresu określa odległość w metrach od stanowiska ogniowego. Oś pionowa wykresu określa wysokość położenia punktów. Najniższe punkty wykresu profilu terenu określają położenie koryta potoku „Krzyżówka” (numeryczny wzorzec terenu na podstawie https://mapy.geoportal.gov.pl).
Przy pomocy standardowych narzędzi, dostępnych na geoportal.gow.pl oszacowano możliwość obrony ważnego traktu komunikacyjnego z granicy ze Słowacją do Żywca przez stanowisko 37 mm armaty ppanc w schronie na wschodnim stoku wzniesienia w miejscowości Krzyżowa:
– Cel poruszający się drogą z granicy państwowej od granicy państwowej ze Słowacją w kierunku Żywca wjeżdża w przewidywany sektor ostrzału armaty fortecznej w punkcie B (Fot. 05), oddalony był od stanowiska ogniowego A o 347 metrów. Różnica wysokości pomiędzy położeniem celu w punkcie B a stanowiskiem ogniowym A wynosi 57 m. Obliczony kąt pomiędzy linią celowania dla armaty przeciwpancernej a poziomem wynosi – 90 21’.
– Cel poruszający się po drodze od granicy państwowej w kierunku Żywca, a znajdujący się w osi strzelnicy armaty fortecznej (Fot. 05) w punkcie C, oddalony był od stanowiska ogniowego A o 350 metrów. Różnica wysokości pomiędzy położeniem celu w punkcie C a stanowiskiem ogniowym A wynosi 61 m. Obliczony kąt pomiędzy linią celowania a poziomem wynosi – 90 52’.
– Cel dojeżdżający drogą od strony przejścia granicznego do mostu nad ciekiem wodnym (Fot. 05, punkt C), oddalony był od stanowiska ogniowego o 501 metrów. Różnica wysokości pomiędzy położeniem celu w punkcie C a stanowiskiem ogniowym A wynosi 65 m. Obliczony kąt pomiędzy linią celowania a poziomem wynosi – 70 23’.
Analiza zachowanej dokumentacji konstrukcyjnej 37 mm armaty fortecznej wz. 38 wykazała możliwość prowadzenia ognia z kątami podniesienia broni od – 50 do +150. Natomiast wyznaczone cele w terenie można zniszczyć przy obliczonych kątach podniesienia broni o wartościach zawartych w przedziale od – 90 52’ do – 70 23’.
Zastosowane narzędzia pozwalają jedynie na oszacowanie wielkości kątów poniesienia lufy armaty przeciwpancernej. Można jednak przyjąć z dużym prawdopodobieństwem, że droga prowadząca z przejścia granicznego w kierunku Żywca nie znajdowała się lub przebiegała na wyjątkowo krótkim odcinku sektora ognia standardowej 37 mm fortecznej armaty przeciwpancernej schronu na zboczu wzgórza Krzyżowa.
Płyta pancerna, przeznaczona do ochrony stanowiska a jednocześnie mocująca jarzmo kuliste armaty przeciwpancernej, wymagała zmian konstrukcyjnych w celu dostosowania stanowiska do warunków terenowych.
[01] – Z planowanych 5 schronów bojowych do wybuchu wojny wybudowano 3 obiekty. Zostały częściowo wyposażone. Kryptonim schronu „Szyling” to współcześnie nadana nazwa schronu.
[02] – Do zgrubnego ustawiania fortecznej armaty przeciwpancernej służyła skala podniesień i skala kierunku.
Skala podniesień posiadała określone przedziały od 100 do 0 i od 0 do 300. Jedna podziałka odpowiadała 5 tysięcznym artyleryjskim (1280 podziałek na obwodzie koła). Czerwonym lakierem zaznaczono na skali rysy i cyfrę „0” oraz dwie graniczne „90” i „270”. Pozostałe rysy i cyfry naniesiono lakierem o żółtym kolorze. Zatem skraje wartości podniesienia lufy wynoszą od – 50 3,7’ do + 150 11’. Po przeprowadzeniu analizy konstrukcyjnej armaty określono możliwy maksymalny zakres prowadzenia ognia w zakresie od – 50 3,7’ do 170 30’ o ile pozwalało na to rozglifienie strzelnicy. Przyjęto łączny sektor ostrzału – 50 do 150 w płaszczyźnie pionowej.
Na skali kierunków w zakresie od 450 do 0 oraz od 0 do 450. Jedna podziałka odpowiadała 5 tysięcznym artyleryjskim (1280 podziałek na obwodzie koła). Na czerwono zaznaczono skraje rysy oraz cyfry „450” oraz „0”. Pozostałe rysy i cyfry lakierem żółtym. Zatem skraje wartości kierunkowego ustawienia lufy wynoszą od 250 18’ do 0 i od 0 do 250 18’. Przyjęto łączny sektor ostrzału w płaszczyźnie poziomej 500.
Fot 02. Telefon Liniowy (Linienfernsprecher 39) (źródło archiwum NARA).
Stanowisko łączności telefonicznej w Pz.W. 677, a w zasadzie ślady po mocowanym oprzyrządowaniu, zostały zarejestrowane i poddane analizie. Pz.W. 677 jest schronem o konstrukcji przejściowej do B1-26. W latach 1937-38 wzniesiono około 12 schronów tego typu na terenie Frontu Fortecznego Łuku Odry-Warty. Na wstępnym etapie badań autor niniejszego opracowania przyjął, że wyposażenie stanowiska łączności mogło być w późniejszym okresie modernizowane i doposażone. Kierunek badań obejmował przede wszystkim aspekty łączności pomiędzy dowódcą broni w sześciostrzelnicowej kopule 35 P8 a dowódcą obiektu. W rozważaniach brano pod uwagę zastosowanie telefonu liniowego (niem. Linienfernsprecher), który wprowadzano na wyposażenie od końca 1939 roku. Dwa aparaty telefoniczne zapewniały bezpośrednią łączność pomiędzy stanowiskami, a co ciekawsze układ nie wymagał wrażliwego na wilgoć zasilania bateryjnego.
Słuchawka telefonu, jak i metalowy korpus, mieszczący układ elektryczny, została wykonana metodą odlewania, wyjątkowo ekonomiczną przy produkcji seryjnej. Oba elementy połączono giętkim kablem w gumowej osłonie. W słuchawce umieszczono dźwignię urządzenia przywoławczego, mikrofon oraz głośnik. Wywołanie abonenta uzyskiwano się przez energiczne wciśnięcie dźwigni urządzenia wywoławczego. Wygenerowany mechanicznie impuls prądu przemiennego o częstotliwości 100 Hz zmieniany był na sygnał dźwiękowy przez drugi współpracujący w sieci aparat. Praca układu bez zasilania bateryjnego była możliwa w wyniku zastosowania czułych elementów elektromagnetycznych przetwarzających fale głosowe na sygnał elektryczny.
Mimo starań, nie udało się podczas inwentaryzacji zlokalizować dwóch kotw lub odszukać śladów po kotwach o rozstawie 128 mm w pionie. W takiej odległości znajdowały się dwa otwory do mocowania korpusu telefonu o szerokości 118 mm i wysokości 80 mm.
Rys. 01. Korpus telefonu liniowego z wymiarami gabarytowymi.
Fot. 01. Strzelnica obrony wejścia i zapola w schronie typu Regelbau B1-26 z sześciostrzelnicową kopułą bojową i z pomieszczeniem dla drużyny piechoty (niem. Stand mit 6-Schatten-Panzerturm u. Gruppe). Po lewej stronie zdjęcia widoczna jest jedna z dwóch czerpni powietrza. W bocznej ścianie rozglifienia strzelnicy znajduje się wylot przewodu odprowadzającego zanieczyszczone powietrze z przestrzeni kopuły i podszybia.
Gazoszczelna konstrukcja schronu z pomieszczeniami połączonymi układem wentylacji, pozwalała na utrzymanie niewielkiego nadciśnienia wewnątrz obiektu, które zapobiegało przenikaniu gazów bojowych. Sprawny układ wentylacji, wyposażony w filtry przeciwchemiczne, umożliwiał skuteczne napowietrzanie i odprowadzenie zanieczyszczonego powietrza na zewnątrz schronu.
Rys. 01. Schemat układu napowietrzającego dla schronu typu Regelbau B1-26 na podstawie Pz.W. 677. 1. Kopuła bojowa dla dwóch ckm-ów wraz z podszybiem, 2. Śluza, 3. Pomieszczenie gotowości bojowej, 4. Pomieszczenie obrony wejścia i zapola, 5. Śluza przeciwgazowa. a i b. czerpnie powietrza, c. Przewód doprowadzający powietrze do urządzenia napowietrzającego w izbie gotowości bojowej, d. Przewód doprowadzający powietrze do podszybia kopuły bojowej, e1 i e5 jednokierunkowy zawór nadciśnieniowy.
W schronie typu Regelbau B1-26 z sześciostrzelnicową kopułą bojową i z pomieszczeniem dla drużyny piechoty (niem. Stand mit 6-Schatten-Panzerturm u. Gruppe) zastosowano wyjątkowo starannie dopracowany projekt układu wentylacji. Pomieszczenia w schronie podzielono na dwie grupy. Do pierwszej należały izby bezpośrednio napowietrzane a do drugiej pośrednio napowietrzane.
Izby bezpośrednio napowietrzane
Każde z pomieszczeń w obiekcie zostało zabezpieczone drzwiami gazoszczelnymi. Pomieszczeniem bezpośrednio napowietrzanym przez filtrowentylatory była izba gotowości bojowej (pomieszczenie nr 3 na rysunku 01, dalej Rys. 01. 3) oraz przestrzeń kopuły (Rys. 01. 1) dla dwóch ciężkich karabinów maszynowych. Niezbędną ilość powietrza miały zapewnić filtrowentylatory, umieszczone po jednym w obu pomieszczeniach, oraz układ rur podających powietrze z dwóch czerpni powierza. Czerpnie osadzono na tylnej ścianie schronu. Zadaniem czerpni powierza była ochrona wlotów rur układu napowietrzania. Obie czerpnie połączono układem rur o średnicy 15 cm. Uzyskano w ten sposób skuteczne działanie wentylacji nawet w przypadku zasypania jednej z dwóch czerpni. Duża średnica rur pozwalała na obniżenia oporu przepływu powietrza.
Fot. 02. Pomieszczenie gotowości bojowej. Pod stropem rura doprowadzająca powietrze do kopuły bojowej i podszybia. Po prawej stronie nisza na wlot przewodu zabezpieczony jednokierunkowym zaworem nadciśnieniowym. Przewód odprowadzał powietrze z izby gotowości bojowej do śluzy.
Rys. 02. Schemat układu odprowadzającego skażone gazami prochowymi powietrze z przestrzeni kopuły na zewnątrz schronu typu Regelbau B1-26 (na podstawie Pz.W. 677). Zawór e5 utrzymuje stałe nadciśnienie w przestrzeni bojowej i umożliwia odprowadzenie skażonego powietrza na zewnątrz schronu. Wylot umieszczono w bocznej ścianie rozglifienia strzelnicy obrony wejścia i zapola. Wylot chroniono pancerzem f2.
Dwa przewody o średnicy 10 cm doprowadzały powietrze bezpośrednio do filtrowentylatorów w dwóch pomieszczeniach. Zakończenia tych przewodów mogły być początkowo zabezpieczane zaworem obrotowym 2ML.01 [01] a w późniejszym okresie zaworem z filtrami przeciw kurzowymi [02].
Podczas prowadzenia ognia przez ckm w kopule pancernej, wentylator w podszybiu pracował w cyklu stałym. Gazoszczelność pomieszczenia zapewniało nadciśnienie, utrzymywane na stałym poziomie przez wentylator oraz jednokierunkowy zawór nadciśnieniowy e5 [03]. Zawór otwierał się przy wcześniej ustawionym poziomie wartości nadciśnienia. Umożliwiał przepływ powietrza tylko w jednym kierunku. Powietrze z pomieszczeń bojowych, zgodnie z przyjętą zasadą, powinno być usuwane bezpośrednio na zewnątrz schronu. Wylot przewodu, usuwającego skażone gazami prochowymi powietrze umieszczono w bocznej ścianie rozglifienia strzelnicy obrony wejścia i zapola (Rys. 02. f2). Wylot chroniono pancerzem. Widoczny jest na tytułowym zdjęciu.
Fot. 03. Widok podszybia kopuły bojowej w schronie B1-26. Po obu stronach korytarza wejściowego widoczne są zakończenia rur układu wentylacji.
Rys. 03. Schemat układu odprowadzającego powietrze z izby gotowości bojowej na zewnątrz schronu typu Regelbau B1-26 (na podstawie Pz.W. 677). Pomieszczenia pośrednio napowietrzane w kolejności: 2. Śluza gazoszczelna, 4. Izba ze stanowiskiem obrony bezpośredniej wejścia oraz wejścia i zapola, 5. Śluza przeciwgazowa, e1-e4. Jednokierunkowe zawory nadciśnieniowe. Dodatkowo oznaczono zawór zamykający wlot przewodu kominowego – z1 oraz rurę kominową na tylnej ścianie schronu – k.
Wentylator w izbie gotowości bojował pracował cyklicznie w stałych odstępach godzinowych. Długość cyklu pracy uzależniona była od kubatury pomieszczenia i stanu osobowego załogi. Podobnie jak w przypadku podszybia, stałe nadciśnienie w izbie utrzymywał zawór nadciśnieniowy e1 (Rys. 03). Powietrze z izby gotowości bojowej mogło być wykorzystane do napowietrzania innych pomieszczeń.
Izby pośrednio napowietrzane
Izby pośrednio napowietrzane przez filtrowentylator, umieszczony w pomieszczeniu gotowości bojowej, to kolejno: śluza przeciwgazowa (Rys. 03. 2), izba ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola (Rys. 03. 4) oraz śluza przeciwgazowa (Rys. 03. 5). Przepływ pomiędzy pomieszczeniami umożliwiają rury osadzone w ścianach. Wlot każdej z rur został zabezpieczony jednokierunkowym zaworem nadciśnieniowym. Zawór tego typu umożliwiał przepływ powietrza tylko w jednym kierunku. Skuteczny układ wentylacji umożliwiał wymianę powietrza o zwiększonej zawartości tlenku węgla lub skażonego gazami prochowymi w przypadku pomieszczeń 2 i 4 oraz ewentualnie powietrza skażonego gazami bojowymi w śluzie przeciwgazowej (Rys. 03. 5). W pomieszczeniu 4 (Rys. 03) umieszczono dwie strzelnice. Pierwsza z nich obejmowała ogniem broni ręcznej śluzę przeciwgazową a druga zapewniała obronę wejścia i zapala schronu przy pomocy broni maszynowej. Przyjęta konfiguracja położenia przewodu napowietrzającego i odprowadzającego powietrze ze śluzy pozwalała na skuteczne jej przewietrzanie. Wlot rury odprowadzającego powietrze, zabezpieczonej jednokierunkowym zaworem nadciśnieniowym, znajduje się w niszy na bocznej ścianie wejścia do schronu. Wylot przewodu, umieszczono na tylnej ścianie schronu. Wylot zabezpieczono pancerzem (Rys. 03. f1).
Fot. 04. Pomieszczenie gotowości bojowej. Po lewej stronie otworu wejściowego wylot przewodu dostarczającego powietrze. Poniżej cztery kotwy do mocowania filtrowentylatora. Po prawej stronie otworu wejściowego zawór przewodu kominowego.
Odprowadzenie gazów spalinowych z pieca grzewczego
Od strony izby gotowości bojowej przewód odprowadzający gazy spalinowe z pieca grzewczego zabezpieczono zaworem odcinającym z przesuwną zasuwą z1 [04]. W pionowym kanale na ścianie tylnej umieszczono standardowy przewód kominowy.
Fot. 01. Zaryglowana strzelnica obrony wejścia w schronie bojowym R B1-1 na ciężki karabin maszynowy.
Rys. 01. Schemat schronu bojowego R B1-1 na ciężki karabin maszynowy. Kolorami zaznaczono przewody doprowadzające nieprzefiltrowane powietrze (żółty), odprowadzające zużyte powietrze lub gazy spalinowe (czerwony).
W opracowaniach zatytułowanych „Badania terenowe – Rejon Umocniony Giżycko – Front wschodni” [01] przedstawiono rozwiązania konstrukcyjne strzelnic, jakie zastosowano w stanowiskach obrony wejścia i zapola. Zgodnie z dokumentacją projektową schronów o konstrukcji standardowej, podstawowym pancerzem chroniącym stanowisko dla broni ręcznej, była płyta stalowa 48 P8 [02]. Wymiary strzelnicy w minimalnym przekroju poprzecznym wynosiły 12 x 8 cm Przeprowadzone w latach 2017 – 2019 przez autora niniejszego opracowania badania terenowe potwierdziły, że wyjątkowo często w obiektach wschodniej części Rejonu Umocnionego „Giżycko” (niem. Lötzener Seenstellung) osadzano płyty stalowe, pierwotnie stosowane wyłącznie do ochrony stanowiska ciężkiego karabinu maszynowego. W przypadku stanowisk obrony wejścia i zapola wykorzystywano duży otwór strzelnicy, ułatwiający skuteczną obronę, oraz w nielicznych przypadkach również szczelinę obserwacyjną. Płytę stosowano zarówno w schronach B1-1 bez izby gotowości bojowej jak i w obiektach z wydzielonym pomieszczeniem dla stanowiska obrony wejścia i zapola. W pierwszym przypadku do obrony można było zastosować broń ręczną a w drugim broń maszynową.
Fot. 02. Strzelnica obrony wejścia w schronie bojowym R B1-1 na ciężki karabin maszynowy z zachowaną zasuwą. Część płyty ze szczeliną obserwacyjną została osadzona w ścianie. Schron wypełniony ziemią poprzez zniszczone wyjście ewakuacyjne.
Rys. 01. Płyta stalowa, ze strzelnicą dla ciężkiego karabinu maszynowego i przeziernikiem do obserwacji sektora ognia, o grubości 2 cm z 1932 roku. 1. korpus płyty o grubości 2 cm, 2. strzelnica ckm, 3. zsuwa strzelnicy ckm z mechanizmem ryglującym, 3a. prowadnice zasuwy strzelnicy ckm, 3b. śruby mocujące prowadnice, 4. zasuwa przeziernika do obserwacji sektora ognia, 4a. prowadnice zasuwy przeziernika, 4b. pokrętła dociskające zasuwę przeziernika w pozycji „zamknięte”, 4c. śruby mocujące prowadnice zasuwy przeziernika, 5. otwory pod kotwy mocujące płytę do ściany schronu.
Fot. 03. Uszkodzone rozglifienie strzelnicy odsłoniło jedną z kotw mocujących płytę stalową według rysunku OB 3294.
Rozszerzenie dwukilometrowego odcinka umocnień, na który przeprowadzono badania terenowe, pozwoliło rozpoznać zastosowane płyty stalowe. Odcisk w ścianie schronu o wymiarach 128 x 63 cm sugerował możliwość zastosowania zarówno płyty stalowej 403 P9 jak i płyty starszego typu nie ujętej już w katalogu konstrukcji standardowych Panzer – Atlas z 1942 roku. Jednoznaczną identyfikację jednego z zastosowanych typów płyt, umożliwiły sporadycznie zachowane elementy pancerza. Załączone zdjęcia prezentują zachowaną płytę stalową w schronie bojowym B1-1 na ciężki karabin maszynowy (wschodni odcinek Lötzener Seenstellung). Wykonane pomiary wskazały na płytę starszego typu ze strzelnicą dla ckm i przeziernikiem dla obserwatora. Prawdopodobnie wykorzystano płytę według rysunku Wa.OB 3294 [03] z zamknięciem starego typu. Pancerz produkowany był na początku lat trzydziestych zeszłego wieku. Zachowane sygnatury wskazują na 1932 rok produkcji. Podczas budowy obiektów wschodniej części Lötzener Seenstellung w 1938 roku wykorzystano egzemplarze zalegające składy saperskie.
Grubość płyty wynosiła 2 cm. W niektórych przypadkach była trudna do pomiaru lub określona z dużym błędem ze względu na stan jej zachowania lub na sposób osadzania w ścianie schronu. Do wykonania zasuwy użyto blachę stalową o 2 cm grubości. Dlatego też otwory na śruby mocujące zostały wykonane jako przelotowe. Zasuwa nie posiadała zagłębienia od zewnętrznej strony, które miało uniemożliwić klinowanie się zasuwy w wyniku plastycznych odkształceń po uderzeniach pocisków. Wątpliwym rozwiązaniem mogło okazać się wykorzystanie oryginalnych prostych kotw do osadzenia płyty (Fot. 03).
Fot. 01. Izba bojowa schronu bojowego typu B1-1 (nr. 01 na mapie). Strzelnica obrony wejścia chroniona płytą stalową z zamknięciem typu 48 P8. Płyta, skośnie osadzona w ścianie schronu, zapewniała maksymalny sektor ostrzału z broni ręcznej.
Fot. 02. Lokalizacja schronów bojowych fortyfikacji stałej uwzględnionych w badaniach terenowych. Każdemu obiektowi przypisano numer kolejny. Po północnej stronie drogi oznaczono czarnym kółkiem bez numeru lokalizację schronu B1-13. 01. B1-1, 02. B1-03, 03. B1-13, 04. B1-3, 05. B1-3, 06. B1-4/I, 07. B1-1, 08. B1-3, 09. B1-5, 10. B1-3, 11. B1-5, 12. B1-3, 13. B1-1.
Stalową płytę 48 P8, chroniącą stanowisko obrony wejścia i zapola, zastosowano w dwóch spośród trzech zidentyfikowanych schronach bojowych typu B1-1 [01] na badanym odcinku obrony. Płyta zamknięcia strzelnicy 48 P8, zgodnie z podstawowym projektem, została skośnie osadzona w ścianie tak, aby uzyskać maksymalny sektor ostrzału z broni ręcznej. Na podstawie wykonanych pomiarów sektor ten, mierzony w płaszczyźnie poziomej, został oszacowany na około 40 stopni. Taką strzelnicę obrony wejścia otrzymał schron nr 01 na mapie. Aktualne zachowanie rzeźby terenu nie umożliwia oszacowania zasięgu obrony tej strzelnicy. Nie jest możliwe określenie, czy w sektorze jej ognia mogła znajdować się droga Miechy (Münchenfelde na mapie) – Czyprki oraz zapole schronu typu B1-13. Schron ten został zlokalizowany po północnej stronie drogi. Na mapie został oznaczony czarnym kółkiem bez numeru.
Jeden ze schronów typu B1-1, o numerze 13 na mapie, otrzymał stalową płytą, stosowaną dotychczas do ochrony stanowiska karabinu maszynowego. Nie wykorzystano przeziernika, znajdującego się po lewej stronie stanowiska obrony wejścia, do prowadzenia obserwacji sektora obrony zapola. Został przysłonięty przez żelbetonową ścianę.
Zachowana strefa wejścia do schronu jest obecnie głęboko osadzona (Fot. 02). Pozwalała na obronę przy pomocy broni ręcznej w ograniczonym zakresie, zaledwie na dystansie kilku metrów.
Fot. 03. Strefa wejścia do schronu B1-1 bez pomieszczenia gotowości bojowej (nr 13 na mapie). Strefa wejścia, głęboko osadzona, pozwalała na obronę na dystansie zaledwie kilku lub kilkunastu metrów.
Fot. 04. Strzelnica obrony wejścia schronu B1-1 (nr 13 na mapie), chroniona płytą dla broni maszynowej.
Fot. 01. Tylna ściana schronu bojowego M6 z 1936 roku. (Odcinek „Sępólno Wielkie” Pozycji Pomorskiej).
Fot. 02. Miejsce składowania zdjętych z płyty grzewczej fajerek w schronie M6 z 1936 roku. (Odcinek „Sępólno Wielkie” Pozycji Pomorskiej).
Konstrukcję profesjonalnego pieca Wt80 [01], przeznaczonego do ogrzewania pomieszczeń obiektów fortyfikacji stałej przy zachowaniu warunku gazoszczelności, opracowano dopiero w 1937 roku. Uznanym producentem pieca była firma W. Ernst Haas & Sohn z siedzibą w miejscowości Sinn w Hesji. Podzespoły wykonywano w odlewni żeliwa „Neuhoffnungshütte”. Cechą charakterystyczną pieca, ze względu na wymagany warunek gazoszczelności, była jednolita płyta grzewcza (wersja pieca Wt80K) bez fajerk.
Fajerki stanowiły integralną część niegazoszczelnych pieców grzewczych, stosowanych do ogrzewania pomieszczeń fortecznych i posiłków dla załogi obiektów fortyfikacji stałej, wzniesionych przed 1937 rokiem. Standardowe fajerki wykonywano jako odlewy żeliwne w kształcie obręczy. Umieszczono je w płycie grzewczej w górnej części pieca. Środkowa fajerka posiadała otwór, aby można było uchwycić ją za pomocą pogrzebacza. Fajerki umożliwiały dopasowanie otworu w płycie grzewczej do wymiarów garnka, w celu ogrzewani go bezpośrednio przez palenisko pieca. Metoda ta pozwalała na bardziej efektywne podgrzanie lub przygotowanie gorącego wyżywienia załogi schronu
Podczas badań terenowych na odcinku „Sępolno Wielkie Pozycji Pomorskiej (niem. Groß Karzenburg) stwierdzono, że niektóre obiekty posiadają wyznaczone miejsce składowania zdjętych z pieca fajerek. Na ścianie w pobliżu pieca umieszczono zaczep na zdjęte fajerki. W celu wyeliminowania możliwości zabrudzenia na biało malowanej ściany przez fajerki pokryte sadzą, wykonano wokół zaczepu czarne koło. Oczywiście zaczep z czarnym kołem otrzymał odpowiedni napis eksploatacyjny „Für Ofenringe”.
Fot. 03. Boczna ściana schronu bojowego M6 z 1936 roku. (Odcinek „Sępólno Wielkie” Pozycji Pomorskiej) z oznaczonym miejscem do składowania fajerek pieca grzewczego. Pod stropem zawór przewodu kominowego.
Rys. 01. Schemat schronu zaporowego Sp. 63 na armatę przeciwpancerną i ckm (konstrukcja wg rys. 842 B2) w Czarnym Piecu (Pozycja Olsztynecka). Sektor ostrzału dla karabinu maszynowego MG 08 i MG 34 mocowanego w zastępczym zestawie do mocowania broni 642 S2 (niem. Behelfsmäßiges Lager für Laffettenaufsatzstück) płytą stalową 422 P01.
Broń maszynową do obrony wejścia i zapola przewidywano osadzać w zastępczym zestawie mocującym według rysunku 642 S2 (niem. Behelfsmäßiges Lager für Laffettenaufsatzstück) (Rys. 02) lub na lekkiej podstawie fortecznej [01]. W pierwszym przypadku karabin maszynowy na wysięgniku, ustawionym w pionowej osi strzelnicy (niem. Lafettenaufsatzstück), zamocowany był przy pomocy dwóch wsporników zastępczego zestawu 642 S2. W drugim przypadku karabin maszynowy na lekkiej podstawie fortecznej spoczywał na saniach mocowanych do standardowego blaszanego stolika. Ten sam stolik był stosowany w fortyfikacji stałej dla podstawy fortecznej 08.
Do obrony wejścia i zapola schronu brano pod uwagę 7,92 mm karabin maszynowy starszego wzoru MG 08 lub jego lżejszą wersję MG 08/15 oraz nowoczesny MG 13 i MG 34. Zastosowanie karabinu maszynowego MG 08 pozwalało na zachowanie jednolitości uzbrojenia, ale przy konieczności uwzględnienia ograniczeń wynikających z rozwiązania sposobu chłodzenia lufy. Dlatego też w celu uzyskania warunków optymalnej obrony dla danego stanowiska określano przewidziany wzór karabinu maszynowego. Napis eksploatacyjny, informujący o dopuszczonym uzbrojeniu dla stanowiska obrony wejścia i zapola mógł być umieszczony w pobliżu strzelnicy. Jest nadal czytelny w świetnie zachowanej izbie załogi schronu zaporowego Sp. 63 na armatę przeciwpancerną i ckm (konstrukcja wg rys. 842 B2) w Czarnym Piecu (Fot. 02).
Ograniczenia wynikające z konstrukcji broni możemy określić na przykładzie stanowiska obrony wejścia i zapola chronionego przy pomocy płyty stalowej 422 P01 a wyposażonego w zastępczy zestaw mocujący 642 S2. Dla karabinów maszynowych MG 08, MG 08/15, MG 13 oraz MG 34 za strzelnicą o wymiarach 22 x 30 cm określono sektor ostrzału w płaszczyźnie pionowej i poziomej [02].
karabin maszynowy MG 08 na wysięgniku 08/15 uzyskał sektor ostrzału:
– w płaszczyźnie poziomej wynoszący – 400
– w płaszczyźnie pionowej w zakresie – od +70do -200
karabin maszynowy MG 08/15 na wysięgniku 08/15 uzyskał sektor ostrzału:
– w płaszczyźnie poziomej wynoszący – 480 w płaszczyźnie pionowej w zakresie – od +200 do -250
karabin maszynowy MG 13 na wysięgniku 08/15 z adapterem uzyskał sektor ostrzału wynoszący:
– w płaszczyźnie poziomej wynoszący – 540 – w płaszczyźnie pionowej w zakresie – od +210 do -300
karabin maszynowy MG 34 na wysięgniku 08/15 z adapterem uzyskał sektor ostrzału wynoszący:
– w płaszczyźnie poziomej wynoszący – 540
– w płaszczyźnie pionowej w zakresie – od +190 do -280
karabin maszynowy MG 34 na wysięgniku 34 uzyskał sektor ostrzału wynoszący:
– w płaszczyźnie poziomej wynoszący – 540
– w płaszczyźnie pionowej w zakresie – od +120 do -80
W praktyce należało również uwzględnić kąt rozglifienia strzelnicy w obu płaszczyznach.
Fot. 02. Stan zachowania stanowiska ręcznego karabinu maszynowego MG 08/15 lub MG 34 do obrony wejścia i zapola, za stalową płytą 422 P01 w schronie bojowym Sp. 93 (Pozycja Olsztynecka) z 1938 roku. Karabin maszynowy na wysięgniku mocowanym za pomocą dwóch wsporników poniżej strzelnicy.
Rys 02. Zastępczy zestaw mocujący 642 S2 dla karabinu maszynowego na pionowym wysięgniku (archiwum NARA).
Fot. 01. Wejście do schronu Regelbau R105c. Schron wzniesiony w 1940 roku w pobliżu miejscowości Kozioł (Pozycja Pisy – Galindestellung).
Fot. 02. Widok ściany z niszą na przyłącze polowej sieci telefonicznej (położenie niszy zaznaczono strzałką).
W 1938 roku rozpoczęto prace nad nowymi konstrukcjami schronów bojowych. Prace te były związane z planowanym wprowadzeniem nowej odporności dzieł fortecznych na ostrzał, określanej jako B neu. Powstałe konstrukcje obiektów fortecznych nazwano serią projektową „100”. Obiekty tej serii oznaczano trzycyfrowymi numerami a każdy zaczynał się do „1”.
W serii projektowej „100” wprowadzono zmiany w zakresie przyłącza kabla polowej sieci telefonicznej. Niszę ulokowano w korytarzu wejściowym, chronionym drzwiami kratowymi i wewnętrzną strzelnicą obrony wejścia. W niszy znajdują się wyloty dwóch rur, którymi prowadzono kable telefoniczne. Jedna z rur została skośnie osadzona w ścianie. Jej wylot znajduje w płaszczyźnie tylnej ściany schronu, na niższej wysokości niż położenie niszy. Służyła do doprowadzenia kabla sieci polowej. Druga z rur, osadzona pionowo w ścianie, chroniła wewnętrzny kabel telefoniczny.
Fot. 03. Widok ściany z niszą na przyłącze polowej sieci telefonicznej.
Fot. 01. Widok zagłębienia terenu przy tylnej ścianie schronu dla ciężkiego karabinu maszynowego i drużyny piechoty odcinka obrony „Groß Karzenburg” Pozycji Pomorskiej. Schron wzniesiono po północnej stronie drogi Sępolno Wielkie – Kołki.
Schron do ognia czołowego z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i strzelnicą obrony wejścia i zapola należy do obiektów o nowej generacji. Wznoszone je od 1936 roku. Niemieccy planiści, bazujący na zdobytych doświadczeniach w poprzednich latach, umiejętnie wykorzystywali ukształtowanie terenu przy opracowywaniu planów ogni broni głównej dla poszczególnych stanowisk ogniowych i ich lokalizacji. W okresie wdrażania schronu nowej generacji, ze strzelnicą obrony wejścia i zapola, nie umieli jednak optymalnie wykorzystać zalet nowego rozwiązania. Część schronów, jak obiekt wzniesiony po północnej stronie drogi Sępolno Wielkie – Kołki, otrzymała charakterystyczne zagłębienie terenu przy elewacji wejściowej (Fot. 01), typowe dla schronów budowanych we wcześniejszych latach. Oddziaływanie stanowiska do obrony wejścia i zapola ograniczało się zaledwie do kilku metrów najbliższego otoczenia ściany tylnej schronu.
W przypadku niektórych schronów, starano się odpowiednio zwiększyć zakres oddziaływania stanowiska obrony wejścia i zapola. Świetnym tego przykładem może być graficzna prezentacja numerycznego modelu terenu wokół schronu do ognia czołowego dla ckm i drużyny piechoty o sygnaturze Karz. 30 (na fot. 02 oznaczono -nr 1.) odcinka Groß Karzenburg Pozycji Pomorskiej. Nie jest to symulacja numeryczna ukształtowania terenu w 1936 roku lecz aktualny stan jego zachowania, zgodny z opracowaniami dostępnymi na stronie www.geoportal.gov.pl. Wyjątkowo łatwe do rozpoznania są regularne kształty wykonanej równi ogniowej stanowiska 7,96 mm ciężkiego karabinu maszynowego MG 08, prowadzącego ogień czołowy. Od strony zapola (Fot. 03) wykonano około 35 metrowej długości wykop w celu zwiększenia skuteczności ognia ze strzelnicy obrony wejścia i zapola schronu. Nadal elewacja schronu chroniona jest przed bezpośrednim ostrzałem przez odpowiednie zagłębienie schronu w otaczającym go terenie.
Fot. 02. Graficzna prezentacja numerycznego modelu terenu wokół schronu do ognia czołowego dla ckm i drużyny piechoty o sygnaturze Karz. 30. Na zdjęciu oznaczono jako -nr 1. Obiekt – nr 2 to schron bojowy bez pomieszczenia gotowości bojowej. Odległość między obiektami wynosi około 115 metrów (źródło: www.geoportal.gov.pl).
Fot. 03. Widok zapola schronu o sygnaturze Karz.30 z wykonanym wykopem (na fot. 10 oznaczono jako -1) w celu zwiększenia skuteczności obrony wejścia i zapola schronu.
Umiejętność doboru lokalizacji schronu oraz wkomponowanie jego bryły w otaczający teren staje się coraz ważniejsza. Pod koniec 1936 roku pojawiają się nowe projekty norm dla dzieł fortyfikacji stałej. Planuje się, że wszystkie schrony bojowe o kategorii odporności na ostrzał B1 otrzymają dodatkową strzelnicę ochrony wejścia i zapola. Okap, chroniący przed ostrzałem z broni stromotorowej ma stać się standardem nad jednym z wejść.
