Fot. 01. Uszkodzona kopuła bojowa 2 P7 w Pz.W. 867 grupy warownej „Lundendorff” (Front Forteczny Łuku Odry-Warty).
Fot. 02. Przestrzeń bojowa kopuły 2P7 w Pz.W. 867. Konstrukcja schronu nie pozwoliła na wykorzystanie wejścia, wykonanego w tylnej ścianie pancerza. Do przestrzeni bojowej można było dostać się poprzez pionowy szyb, zamykany prawdopodobnie uchylną klapą.
W uszkodzonej kopule Pz.W 866, należącym do grupy warownej „Lundendorff” Frontu Fortecznego Łuku Odry-Warty, zachowało się częściowo wyposażenie. Konstrukcja schronu nie pozwoliła na wykorzystanie wejścia, wykonanego w tylnej ścianie pancerza. Do przestrzeni bojowej można było dostać się poprzez pionowy szyb, zamykany prawdopodobnie uchylną klapą.
Zarówno trzy otwory strzelnic, jak i cztery szczeliny obserwacyjne (przezierniki obserwacyjne), zamykano za pomocą masywnych zasuw. Zasuwy prowadzone były pomiędzy poziomymi prowadnicami. Prowadnice mocowano do korpusu kopuły za pomocą śrub. Zastosowano ołowiane podkładki w celu zniwelowania odkształceń elementów pancernych w wyniku bezpośrednich uderzeń pocisków. Prowadnice dociskały filcową uszczelkę do powierzchni pancerza, aby po zaryglowaniu zasuw w położeniu „zamknięte” uzyskać gazoszczelność strzelnic i szczelin obserwacyjnych. W przypadku przeziernika docisk 2,5 cm zasuwy do filcowej uszczelki, nasączonej olejem, zapewniały dwa pokrętła, po jednym w każdej prowadnicy (Fot. 03). Stalowa zasuwa o grubości około 11,5 cm przysłaniała wyjątkowo duży otwór strzelnicy o wymiarach 20 x 32 cm (szerokość x wysokość) w świetle. Każda z prowadnic mocowana była dziewięcioma śrubami z gwintem zewnętrznym o średnicy wynoszącej około 6,8 cm. Otwory pod śruby rozmieszczono w dwóch rzędach. Walcowy łeb śruby posiadał średnicę około 9 cm, a jego wysokość wynosiła 3 cm.
W celu zachowania optymalnego zabezpieczenia stanowiska przed ostrzałem, niesymetryczne rozglifienie otworu strzelnicy zaczyna się dopiero po około 3 cm od wewnętrznej powierzchni pancerza. Grubość pancerza przy strzelnicy wynosiła około 29 cm. Wzmocnienie pancerza w strefie narażonej na bezpośredni ostrzał widoczne jest na fotografii 04.
Więcej informacji na temat omawianej kopuły znajduje się w opracowaniu: Kopuła bojowa 2 P7.
Fot. 03. Prowadnice zasuwy szczeliny obserwacyjnej. W pionowej osi szczeliny obserwacyjnej dwa otwory po dociskach zasuwy w pozycji „zamknięte”.
Fot. 04. Otwór strzelnicy 7,92 mm ciężkiego karabinu maszynowego MG 08 w kopule 2 P7.
Fot. 01. Widok w kierunku przedpola Pz.W. 677 (schron typu B1-26 z sześciostrzelnicową kopułą bojową i z pomieszczeniem dla drużyny piechoty). Od strony przedpola kopuła została osłonięta żelbetonową ścianą, chroniącą pancerz przed bezpośrednim ostrzałem z broni płaskotorowej. Tylna część kopuły 35 P8 została wycięta palnikiem acetylenowo – tlenowym.
Stanowisko bojowe w sześciostrzelnicowej kopule 35 P8, „młodszej siostry” 20 P7, reprezentuje idealną wprost formę stanowiska dla dwóch ciężkich karabinów maszynowych na przesuwnych między strzelnicami podstawach fortecznych. Kopuła pancerna w połowie lat trzydziestych zeszłego stulecia stanowiła trudny do zniszczenia cel. Przy wyjątkowo małych gabarytach mogła prowadzić skuteczną obronę w sektorze 360 stopni. Dlatego też zastosowanie sześciostrzelnicowych kopuł było zalecane tylko tam, gdzie ukształtowanie terenu umożliwiało ich optymalne wykorzystanie.
Fot. 02. Widok od strony przedpola w kierunku żelbetonowej ściany, chroniącej kopułę przed bezpośrednim ostrzałem z broni płaskotorowej.
Schron Regelbau B1-26 z sześciostrzelnicową kopułą bojową i z pomieszczeniem dla drużyny piechoty (niem. Stand mit 6-Schatten-Panzerturm u. Gruppe) otrzymał kopułę pancerną 35 P8. Pancerz wykonano w klasie odporności B1 na ostrzał. W katalogu konstrukcji standardowych Panzeratlas z 1942 roku grubość ściany pancerza określono na 120 mm. Niuanse konstrukcji pancerza widoczne są dopiero w przekroju wzdłużnym pancerza, a taki dostępny jest jedynie w Pz.W. 677. Schron znajduje się w południowej części Frontu Fortecznego Łuku Odry-Warty (niem. FF OWB), w pobliżu miejscowości Mostki. Kopuła została zniszczona, jej część wycięto przy pomocy palnika acetylenowo-tlenowego.
W strefie narażonej na bezpośredni ostrzał, czyli najbardziej zagrożonej podczas prowadzenia obrony, grubość pancerza na wysokości strzelnic dochodzi do 18 cm (Fot. 03). Tuż poniżej, na wysokości osadzenia w żelbetonowym stropie schronu, zmniejsza się do 13 cm. Przejście wykonano łagodnym łukiem w celu wyeliminowania zjawiska karbu. Tak zaprojektowana zmiana grubość pancerza kopuły była optymalna w połowie lat trzydziestych ze względu zapewnienie bezpieczeństwa załodze, konstrukcję strzelnic i koszty produkcji.
Fot. 03. Przekrój wzdłuży przez ścianę kopuły bojowej 35 P8, osadzonej w stropie Pz.W. 677 (standardowy schron typu B1-26). Wyraźnie widoczna jest zmiana grubości pancerza. Dwie strzelnice zostały całkowicie przysłonięte żelbetonową ścianą.
Szybki rozwój broni przeciwpancernej spowodował obniżenie wysoko szacowanych wartości obronnych kopuł pancernych. W roku 1944, w ramach modernizacji obiektów wchodzących w skład Fortecznego Frontu Łuku Odry-Warty, zdecydowano zabezpieczyć żelbetonową ścianą część kopuły narażonej na bezpośredni ostrzał od strony przedpola. Żelbetonowa ściana przysłoniła 2 sąsiadujące strzelnice. Schron mógł prowadzić ogień boczny i w kierunku zapola. W zależności od lokalizacji schronu schronu poddanego modernizacji i warunków terenowych uzyskano praktyczny sektor ostrzału około 198 stopni w przypadku Pz.W. 874 a dla Pz.W. 861 jeden z największych, wynoszący aż 245 stopni. Obrona opierała się na systemie ogni bocznych. Zmodernizowane schrony utraciły możliwość obrony bezpośredniej ogniem czołowym.
Rys. 01. Mapa prezentuje system ogni Pz.W. 877 po modernizacji. Zaznaczono sektor ognia z kopuły 35 P8 oraz dwóch stanowisk polowych typu Ringstand Rs-58c. Ogień ze stanowisk polowych likwiduje martwe pole na przedpolu Pz.W. 877. Zachowała się czytelna ruina schronu. (Dokument pochodzi ze strony wwii.germandocsinrussia.org).
W większości przypadku zmodernizowanych schronów typu B1-26 na Fortecznego Frontu Łuku Odry-Warty, brak możliwości oddziaływania bronią maszynową z kopuł w kierunku przedpola, rozwiązano przez dodanie polowych stanowisk broni maszynowej. W zależności od przebiegu linii obrony i ukształtowania terenu schrony B1-26 otrzymały do 3 trzech obiektów umocnień polowych do obrony okrężnej typu Ringstand Rs-58c. Zostały wzniesione w bezpośrednim sąsiedztwie zmodernizowanego schronu. Uzupełniony w ten sposób system ogni wyeliminował martwe pole na przedpolu schronu B1-26.
Fot. 01. Strzelnica obrony wejścia i zapola w schronie typu Regelbau B1-26 z sześciostrzelnicową kopułą bojową i z pomieszczeniem dla drużyny piechoty (niem. Stand mit 6-Schatten-Panzerturm u. Gruppe). Po lewej stronie zdjęcia widoczna jest jedna z dwóch czerpni powietrza. W bocznej ścianie rozglifienia strzelnicy znajduje się wylot przewodu odprowadzającego zanieczyszczone powietrze z przestrzeni kopuły i podszybia.
Gazoszczelna konstrukcja schronu z pomieszczeniami połączonymi układem wentylacji, pozwalała na utrzymanie niewielkiego nadciśnienia wewnątrz obiektu, które zapobiegało przenikaniu gazów bojowych. Sprawny układ wentylacji, wyposażony w filtry przeciwchemiczne, umożliwiał skuteczne napowietrzanie i odprowadzenie zanieczyszczonego powietrza na zewnątrz schronu.
Rys. 01. Schemat układu napowietrzającego dla schronu typu Regelbau B1-26 na podstawie Pz.W. 677. 1. Kopuła bojowa dla dwóch ckm-ów wraz z podszybiem, 2. Śluza, 3. Pomieszczenie gotowości bojowej, 4. Pomieszczenie obrony wejścia i zapola, 5. Śluza przeciwgazowa. a i b. czerpnie powietrza, c. Przewód doprowadzający powietrze do urządzenia napowietrzającego w izbie gotowości bojowej, d. Przewód doprowadzający powietrze do podszybia kopuły bojowej, e1 i e5 jednokierunkowy zawór nadciśnieniowy.
W schronie typu Regelbau B1-26 z sześciostrzelnicową kopułą bojową i z pomieszczeniem dla drużyny piechoty (niem. Stand mit 6-Schatten-Panzerturm u. Gruppe) zastosowano wyjątkowo starannie dopracowany projekt układu wentylacji. Pomieszczenia w schronie podzielono na dwie grupy. Do pierwszej należały izby bezpośrednio napowietrzane a do drugiej pośrednio napowietrzane.
Izby bezpośrednio napowietrzane
Każde z pomieszczeń w obiekcie zostało zabezpieczone drzwiami gazoszczelnymi. Pomieszczeniem bezpośrednio napowietrzanym przez filtrowentylatory była izba gotowości bojowej (pomieszczenie nr 3 na rysunku 01, dalej Rys. 01. 3) oraz przestrzeń kopuły (Rys. 01. 1) dla dwóch ciężkich karabinów maszynowych. Niezbędną ilość powietrza miały zapewnić filtrowentylatory, umieszczone po jednym w obu pomieszczeniach, oraz układ rur podających powietrze z dwóch czerpni powierza. Czerpnie osadzono na tylnej ścianie schronu. Zadaniem czerpni powierza była ochrona wlotów rur układu napowietrzania. Obie czerpnie połączono układem rur o średnicy 15 cm. Uzyskano w ten sposób skuteczne działanie wentylacji nawet w przypadku zasypania jednej z dwóch czerpni. Duża średnica rur pozwalała na obniżenia oporu przepływu powietrza.
Fot. 02. Pomieszczenie gotowości bojowej. Pod stropem rura doprowadzająca powietrze do kopuły bojowej i podszybia. Po prawej stronie nisza na wlot przewodu zabezpieczony jednokierunkowym zaworem nadciśnieniowym. Przewód odprowadzał powietrze z izby gotowości bojowej do śluzy.
Rys. 02. Schemat układu odprowadzającego skażone gazami prochowymi powietrze z przestrzeni kopuły na zewnątrz schronu typu Regelbau B1-26 (na podstawie Pz.W. 677). Zawór e5 utrzymuje stałe nadciśnienie w przestrzeni bojowej i umożliwia odprowadzenie skażonego powietrza na zewnątrz schronu. Wylot umieszczono w bocznej ścianie rozglifienia strzelnicy obrony wejścia i zapola. Wylot chroniono pancerzem f2.
Dwa przewody o średnicy 10 cm doprowadzały powietrze bezpośrednio do filtrowentylatorów w dwóch pomieszczeniach. Zakończenia tych przewodów mogły być początkowo zabezpieczane zaworem obrotowym 2ML.01 [01] a w późniejszym okresie zaworem z filtrami przeciw kurzowymi [02].
Podczas prowadzenia ognia przez ckm w kopule pancernej, wentylator w podszybiu pracował w cyklu stałym. Gazoszczelność pomieszczenia zapewniało nadciśnienie, utrzymywane na stałym poziomie przez wentylator oraz jednokierunkowy zawór nadciśnieniowy e5 [03]. Zawór otwierał się przy wcześniej ustawionym poziomie wartości nadciśnienia. Umożliwiał przepływ powietrza tylko w jednym kierunku. Powietrze z pomieszczeń bojowych, zgodnie z przyjętą zasadą, powinno być usuwane bezpośrednio na zewnątrz schronu. Wylot przewodu, usuwającego skażone gazami prochowymi powietrze umieszczono w bocznej ścianie rozglifienia strzelnicy obrony wejścia i zapola (Rys. 02. f2). Wylot chroniono pancerzem. Widoczny jest na tytułowym zdjęciu.
Fot. 03. Widok podszybia kopuły bojowej w schronie B1-26. Po obu stronach korytarza wejściowego widoczne są zakończenia rur układu wentylacji.
Rys. 03. Schemat układu odprowadzającego powietrze z izby gotowości bojowej na zewnątrz schronu typu Regelbau B1-26 (na podstawie Pz.W. 677). Pomieszczenia pośrednio napowietrzane w kolejności: 2. Śluza gazoszczelna, 4. Izba ze stanowiskiem obrony bezpośredniej wejścia oraz wejścia i zapola, 5. Śluza przeciwgazowa, e1-e4. Jednokierunkowe zawory nadciśnieniowe. Dodatkowo oznaczono zawór zamykający wlot przewodu kominowego – z1 oraz rurę kominową na tylnej ścianie schronu – k.
Wentylator w izbie gotowości bojował pracował cyklicznie w stałych odstępach godzinowych. Długość cyklu pracy uzależniona była od kubatury pomieszczenia i stanu osobowego załogi. Podobnie jak w przypadku podszybia, stałe nadciśnienie w izbie utrzymywał zawór nadciśnieniowy e1 (Rys. 03). Powietrze z izby gotowości bojowej mogło być wykorzystane do napowietrzania innych pomieszczeń.
Izby pośrednio napowietrzane
Izby pośrednio napowietrzane przez filtrowentylator, umieszczony w pomieszczeniu gotowości bojowej, to kolejno: śluza przeciwgazowa (Rys. 03. 2), izba ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola (Rys. 03. 4) oraz śluza przeciwgazowa (Rys. 03. 5). Przepływ pomiędzy pomieszczeniami umożliwiają rury osadzone w ścianach. Wlot każdej z rur został zabezpieczony jednokierunkowym zaworem nadciśnieniowym. Zawór tego typu umożliwiał przepływ powietrza tylko w jednym kierunku. Skuteczny układ wentylacji umożliwiał wymianę powietrza o zwiększonej zawartości tlenku węgla lub skażonego gazami prochowymi w przypadku pomieszczeń 2 i 4 oraz ewentualnie powietrza skażonego gazami bojowymi w śluzie przeciwgazowej (Rys. 03. 5). W pomieszczeniu 4 (Rys. 03) umieszczono dwie strzelnice. Pierwsza z nich obejmowała ogniem broni ręcznej śluzę przeciwgazową a druga zapewniała obronę wejścia i zapala schronu przy pomocy broni maszynowej. Przyjęta konfiguracja położenia przewodu napowietrzającego i odprowadzającego powietrze ze śluzy pozwalała na skuteczne jej przewietrzanie. Wlot rury odprowadzającego powietrze, zabezpieczonej jednokierunkowym zaworem nadciśnieniowym, znajduje się w niszy na bocznej ścianie wejścia do schronu. Wylot przewodu, umieszczono na tylnej ścianie schronu. Wylot zabezpieczono pancerzem (Rys. 03. f1).
Fot. 04. Pomieszczenie gotowości bojowej. Po lewej stronie otworu wejściowego wylot przewodu dostarczającego powietrze. Poniżej cztery kotwy do mocowania filtrowentylatora. Po prawej stronie otworu wejściowego zawór przewodu kominowego.
Odprowadzenie gazów spalinowych z pieca grzewczego
Od strony izby gotowości bojowej przewód odprowadzający gazy spalinowe z pieca grzewczego zabezpieczono zaworem odcinającym z przesuwną zasuwą z1 [04]. W pionowym kanale na ścianie tylnej umieszczono standardowy przewód kominowy.
Fot. 01. Jedna z zachowanych małych kopuł dla obserwatora piechoty Pozycji Odry. Schron został wkomponowany w wał przeciwpowodziowy.
Fot. 02. Cecha fabryczna, zwana powszechnie sygnaturą, małej kopuły dla obserwatora piechoty 9a P7 stanowiska obserwacyjnego z 1934 w Starym Osiecznie (wówczas Hochzeit) – Pozycja Pomorska. Zdjęcie zostało tak wykonane aby sygnaturka była łatwa do zlokalizowania. W dolnej części zdjęcia widoczna jest żelbetonowa ściana schronu.
Pierwsze małe kopuły 9 P7 dla obserwatora piechoty wyprodukowano w 1934 roku. Łącznie zamówiono dla nowo wznoszonych i planowanych fortyfikacji 260 [01] egzemplarzy małych kopuł. Głównym dostawcą był firma Eisen- und Stahlwerke Otto Gruson & Co [02] z Magdeburga-Buckau (dalej Gruson). Łącznie dostarczyła 209 sztuk małych kopuł obserwacyjnych pod oznaczeniem 9a P7. Zamówienie na 51 kopuł, o oznaczeniu 9b P7, zostało zrealizowane przez firmę F. Schichau, Maschinen- und Lokomotivfabrik, Schiffswerft und Eisengießerei GmbH z Elbląga (dalej Schichau).
Projekt małej kopuły dla obserwatora artylerii został opracowany przez konstruktorów Wojskowego Urzędu Uzbrojenia (niem. Heeresaffenamt) w Berlinie. Otrzymał oznaczenie 9 P7. Stanowił podstawę do opracowania dokumentacji technicznej dla producentów. Mała kopuła obserwacyjna o oznaczeniu 9 P7 oraz oba warianty kopuły, produkowane na podstawie dokumentacji technicznej firmy Gruson i Schichau, zostały umieszczone w katalogu konstrukcji standardowych „Panzer-Atlas” z 1942 roku. Kopuły różniły się konstrukcyjnie, ale zdaniem projektantów [03] posiadały taką samą odporność na ostrzał. Były przeznaczone dla obiektów wznoszonych zarówno w klacie odporności C jak i w B1 [04].
W celu identyfikacji pancerza wystarczy odszukać cechę fabryczną, zwaną powszechnie sygnaturką, Taką cechę fabryczną posiadał każdy egzemplarz małej kopuły obserwacyjnej. Tuż powyżej podstawy kopuły wybijany był znacznikiem numer pancerza, rok produkcji, oznaczenie producenta oraz stempel odbioru technicznego przez Urząd Uzbrojenia. Oznaczenie producenta w przypadku kopuł 9a P7 firmy Gruson nie było jednolite. W latach 1934-35 stosowano oznaczenie „O.G. & CO.” lub z uzupełnieniem o lokalizację zakładu „O.G. & CO. MAGDEBURG”. Część kopuł otrzymała rozszerzone opis, zawierający nazwę firmy i lokalizację producenta „OTTO GRUSON CO. MAGDEBURG”.
Dla pozycji obronnych, wzniesionych na wschodnich terenach III Rzeszy w okresie międzywojennym, przeznaczono łącznie 172 sztuk kopuł obserwacyjnych 9 P7. W zestawieniu z 1944 roku posłużono się określeniem 9 P7, stosowanym przez Urząd Uzbrojenia.
Autorowi niniejszego opracowania nie udało się dotrzeć do zachowanego egzemplarza kopuły 9b P7. Jedną z pierwszych wyprodukowanych małych kopuł przeznaczono dla stanowiska obserwatora artylerii w Starym Osiecznie na Pozycji Pomorskiej [05]. Należy do trzech zachowanych małych kopuł 9 P7 na Pozycji Pomorskiej. Z przeprowadzanych badań terenowych można wywnioskować, że część pancerzy musiała kilka lat przeleżeć w składach saperskich. Przykładem może być kopuła o numerze 25, wyprodukowana w 1934 roku przez firmę Gruson. Została osadzona prawdopodobnie w 1938 roku w stropie schronu bojowego B1-3 [06], wzniesionego w pobliżu miejscowości Kruklanki we wschodniej części Rejonu Umocnionego Giżycko (niem. Lötzener Seenstellung). Jest jedną z czterech zachowanych kopuł z 36 sztuk osadzonych w obiektach Rejonu Umocnionego Giżycko. W planach pozostaje dotarcie do jedynej zachowanej z kopuły 9 P7 na Trójkącie Lidzbarskim. Zgodnie z danymi z 1941 roku na Pozycji Lidzbarskiej i Pozycji Dejmy (niem. Deime Stellung) osadzono łącznie 33 kopuły typu 9 P7.
Fot. 02. Cecha fabryczna, zwana powszechnie sygnaturą, małej kopuły dla obserwatora piechoty 9a P7 stanowiska obserwacyjnego z 1934 w Starym Osiecznie (wówczas Hochzeit) – Pozycja Pomorska. Zdjęcie zostało tak wykonane aby sygnaturka była łatwa do zlokalizowania. W dolnej części zdjęcia widoczna jest żelbetonowa ściana schronu.
[01] – Zgodnie z zestawieniem niemieckich pancerzy na dzień 15.01.1941 r.
[02] – Firma Eisen- und Stahlwerke Otto Gruson & Co z siedzibą w Magdeburg-Buckau została założona w roku 1871 przez Otto Grusona a po jego śmierci przejęta w 1930 roku przez Maschinenfabrik Buckau R. Wolf AG również z siedzibą w Mgdeburgu.
[03] – Zgodnie z odpisem: Der Chef der Heeresleitung Az B 39 e T A In Fest III 470/34 g.Kdos. z 10.01.1935 r. Der Unterschied der beiden Bauteile liegt in der Konstruktion, nicht in der Sandstärke. Die Bauteile sind sowohl für C als auch für B1 Bauten zu verwenden. Die Festungsbaugruppen haben ihre Bauentwürfe mit Kleinstglockenentsprechend den im Januar 1935 zur Verteilung kommenden Bauteilen 9a beziehungsweise 9b P7 aufzustellen.
[04] – Obiekt o klasie odporności C posiadała grubość ścian – 50 cm, stropu – 60 cm i elementów pancernych – 6 cm a w przypadku klasy odporności B1 odpowiednio: grubość ścian – 80 cm, stropu – 100 cm i elementów pancernych – 10 cm.
Fot. 01. Zaryglowana strzelnica obrony wejścia w schronie bojowym R B1-1 na ciężki karabin maszynowy.
Rys. 01. Schemat schronu bojowego R B1-1 na ciężki karabin maszynowy. Kolorami zaznaczono przewody doprowadzające nieprzefiltrowane powietrze (żółty), odprowadzające zużyte powietrze lub gazy spalinowe (czerwony).
W opracowaniach zatytułowanych „Badania terenowe – Rejon Umocniony Giżycko – Front wschodni” [01] przedstawiono rozwiązania konstrukcyjne strzelnic, jakie zastosowano w stanowiskach obrony wejścia i zapola. Zgodnie z dokumentacją projektową schronów o konstrukcji standardowej, podstawowym pancerzem chroniącym stanowisko dla broni ręcznej, była płyta stalowa 48 P8 [02]. Wymiary strzelnicy w minimalnym przekroju poprzecznym wynosiły 12 x 8 cm Przeprowadzone w latach 2017 – 2019 przez autora niniejszego opracowania badania terenowe potwierdziły, że wyjątkowo często w obiektach wschodniej części Rejonu Umocnionego „Giżycko” (niem. Lötzener Seenstellung) osadzano płyty stalowe, pierwotnie stosowane wyłącznie do ochrony stanowiska ciężkiego karabinu maszynowego. W przypadku stanowisk obrony wejścia i zapola wykorzystywano duży otwór strzelnicy, ułatwiający skuteczną obronę, oraz w nielicznych przypadkach również szczelinę obserwacyjną. Płytę stosowano zarówno w schronach B1-1 bez izby gotowości bojowej jak i w obiektach z wydzielonym pomieszczeniem dla stanowiska obrony wejścia i zapola. W pierwszym przypadku do obrony można było zastosować broń ręczną a w drugim broń maszynową.
Fot. 02. Strzelnica obrony wejścia w schronie bojowym R B1-1 na ciężki karabin maszynowy z zachowaną zasuwą. Część płyty ze szczeliną obserwacyjną została osadzona w ścianie. Schron wypełniony ziemią poprzez zniszczone wyjście ewakuacyjne.
Rys. 01. Płyta stalowa, ze strzelnicą dla ciężkiego karabinu maszynowego i przeziernikiem do obserwacji sektora ognia, o grubości 2 cm z 1932 roku. 1. korpus płyty o grubości 2 cm, 2. strzelnica ckm, 3. zsuwa strzelnicy ckm z mechanizmem ryglującym, 3a. prowadnice zasuwy strzelnicy ckm, 3b. śruby mocujące prowadnice, 4. zasuwa przeziernika do obserwacji sektora ognia, 4a. prowadnice zasuwy przeziernika, 4b. pokrętła dociskające zasuwę przeziernika w pozycji „zamknięte”, 4c. śruby mocujące prowadnice zasuwy przeziernika, 5. otwory pod kotwy mocujące płytę do ściany schronu.
Fot. 03. Uszkodzone rozglifienie strzelnicy odsłoniło jedną z kotw mocujących płytę stalową według rysunku OB 3294.
Rozszerzenie dwukilometrowego odcinka umocnień, na który przeprowadzono badania terenowe, pozwoliło rozpoznać zastosowane płyty stalowe. Odcisk w ścianie schronu o wymiarach 128 x 63 cm sugerował możliwość zastosowania zarówno płyty stalowej 403 P9 jak i płyty starszego typu nie ujętej już w katalogu konstrukcji standardowych Panzer – Atlas z 1942 roku. Jednoznaczną identyfikację jednego z zastosowanych typów płyt, umożliwiły sporadycznie zachowane elementy pancerza. Załączone zdjęcia prezentują zachowaną płytę stalową w schronie bojowym B1-1 na ciężki karabin maszynowy (wschodni odcinek Lötzener Seenstellung). Wykonane pomiary wskazały na płytę starszego typu ze strzelnicą dla ckm i przeziernikiem dla obserwatora. Prawdopodobnie wykorzystano płytę według rysunku Wa.OB 3294 [03] z zamknięciem starego typu. Pancerz produkowany był na początku lat trzydziestych zeszłego wieku. Zachowane sygnatury wskazują na 1932 rok produkcji. Podczas budowy obiektów wschodniej części Lötzener Seenstellung w 1938 roku wykorzystano egzemplarze zalegające składy saperskie.
Grubość płyty wynosiła 2 cm. W niektórych przypadkach była trudna do pomiaru lub określona z dużym błędem ze względu na stan jej zachowania lub na sposób osadzania w ścianie schronu. Do wykonania zasuwy użyto blachę stalową o 2 cm grubości. Dlatego też otwory na śruby mocujące zostały wykonane jako przelotowe. Zasuwa nie posiadała zagłębienia od zewnętrznej strony, które miało uniemożliwić klinowanie się zasuwy w wyniku plastycznych odkształceń po uderzeniach pocisków. Wątpliwym rozwiązaniem mogło okazać się wykorzystanie oryginalnych prostych kotw do osadzenia płyty (Fot. 03).
Fot. 01. Widok dwusektorowego schronu broni maszynowej 702 Pozycji Odry (niem. Oder-Stellung) od strony przedpola. Ściany boczne oraz płyty stalowe, chroniące stanowiska ckm otrzymały nasyp ziemny [01].
Rzeźba terenu umożliwiała niemieckim planistom, planującym budowę odcinka obrony „Groß Karzenburg” Pozycji Pomorskiej [02], wyjątkowo łatwe wkomponowanie schronów w otaczający ich teren. Schrony zagłębiono w gruncie do poziomu górnej powierzchni stropu. Odsłonięto częściowo płytę ze strzelnicą, chroniącą stanowisko bojowe 7,92 mm ciężkiego karabinu maszynowego MG 08 na podstawie fortecznej. Tylna elewacja schronu z wejściem, zagłębiona w gruncie, nie była narażona na bezpośredni ostrzał. Część schronów, wznoszona w 1936 roku otrzymała dodatkową strzelnicę obrony wejścia i zapola. W sektorze ostrzału broni ręcznej znalazła się elewacja schronów oraz bezpośrednio przyległe do niej zagłębienie terenu.
Fot. 02. Tylna ściana schronu 702 z widocznym zabezpieczeniem przed wodami gruntowymi. Strzelnica obrony wejścia i zapola, położona wyjątkowo nisko nad poziomem gruntu. W ścianie pozostałości wsporników dla siatki chroniącej przed zasypywaniem elewacji.
Fot. 03. Strzelnica obrony wejścia i zapola została wykonana wyjątkowo nisko nad poziomem gruntu. Zrezygnowano z jednego, dolnego stopnia profilu przeciwrykoszetowego.
Równie dobrze radzono sobie na podmokłym terenie Pozycji Odrzańskiej. W uzasadnionych przypadkach schron umieszczano w wannie, zabezpieczającej przed przenikaniem wód gruntowych. Ściany boczne otrzymały nasyp ziemny, a tylną ścianę schronu z wejściem miał chronić specjalnie uformowany wał ziemny. Dobrym przykładem takiego rozwiązania może być dwusektorowy schron o numerze 702, wzniesiony w 1936 roku na pozycji ryglowej w pobliżu miejscowości Cigacice (niem. Tschicherzig) a dokładniej Leśnej Góry. Schron wykonano w klasie odporności B1.
Nowo wprowadzaną w 1936 roku zewnętrzną strzelnicę obrony wejścia i zapola, jako rozwiązanie mające podnieść efektywność obrony, umieszczono wyjątkowo nisko nad poziomem gruntu. Dlatego też zrezygnowano z jednego, dolnego stopnia profilu przeciw-rykoszetowego. Stanowisko broni ręcznej chroniła 4 cm płyta stalowa 48 P8 z zamknięciem. Powierzchnie ścian, ze strzelnicą i dwoma wejściami do obiektu, tworzą kąt około 105 stopni. W tych warunkach skutecznym byłby już symetryczny sektor ostrzału o rozwartości 30 stopni w płaszczyźnie poziomej dla strzelnicy o osi prostopadłej do powierzchni ściany. Przeprowadzone pomiary strzelnicy wykazały, że jej rozglifienie umożliwiało prowadzenia ognia w sektorze 45 stopni.
Podobnie jak w przypadku schronów odcinka „Groß Karzenburg” Pozycji Pomorskiej, w sektorze ostrzału broni ręcznej znalazła się elewacja schronów oraz bezpośrednio przyległy do niej teren. Obustronnie wykonano wał ziemny. Miał za zadanie chronić tylną ścianę oraz strzelnicę obrony wejścia i zapola przed bezpośrednim ostrzałem. Zgodnie z planem ogni zapole schronu znalazło się w sektorze ognia 7,92 mm ciężkiego karabinu maszynowego MG 08 schronu 697 pozycji tyłowej.
Fot. 04. Tylna ściana schronu 702 z wejściami i strzelnicą obrony wejścia i zapola. Obustronnie wykonano wał ziemny chroniący przed bezpośrednim ostrzałem.
Fot. 01. Izba bojowa schronu bojowego typu B1-1 (nr. 01 na mapie). Strzelnica obrony wejścia chroniona płytą stalową z zamknięciem typu 48 P8. Płyta, skośnie osadzona w ścianie schronu, zapewniała maksymalny sektor ostrzału z broni ręcznej.
Fot. 02. Lokalizacja schronów bojowych fortyfikacji stałej uwzględnionych w badaniach terenowych. Każdemu obiektowi przypisano numer kolejny. Po północnej stronie drogi oznaczono czarnym kółkiem bez numeru lokalizację schronu B1-13. 01. B1-1, 02. B1-03, 03. B1-13, 04. B1-3, 05. B1-3, 06. B1-4/I, 07. B1-1, 08. B1-3, 09. B1-5, 10. B1-3, 11. B1-5, 12. B1-3, 13. B1-1.
Stalową płytę 48 P8, chroniącą stanowisko obrony wejścia i zapola, zastosowano w dwóch spośród trzech zidentyfikowanych schronach bojowych typu B1-1 [01] na badanym odcinku obrony. Płyta zamknięcia strzelnicy 48 P8, zgodnie z podstawowym projektem, została skośnie osadzona w ścianie tak, aby uzyskać maksymalny sektor ostrzału z broni ręcznej. Na podstawie wykonanych pomiarów sektor ten, mierzony w płaszczyźnie poziomej, został oszacowany na około 40 stopni. Taką strzelnicę obrony wejścia otrzymał schron nr 01 na mapie. Aktualne zachowanie rzeźby terenu nie umożliwia oszacowania zasięgu obrony tej strzelnicy. Nie jest możliwe określenie, czy w sektorze jej ognia mogła znajdować się droga Miechy (Münchenfelde na mapie) – Czyprki oraz zapole schronu typu B1-13. Schron ten został zlokalizowany po północnej stronie drogi. Na mapie został oznaczony czarnym kółkiem bez numeru.
Jeden ze schronów typu B1-1, o numerze 13 na mapie, otrzymał stalową płytą, stosowaną dotychczas do ochrony stanowiska karabinu maszynowego. Nie wykorzystano przeziernika, znajdującego się po lewej stronie stanowiska obrony wejścia, do prowadzenia obserwacji sektora obrony zapola. Został przysłonięty przez żelbetonową ścianę.
Zachowana strefa wejścia do schronu jest obecnie głęboko osadzona (Fot. 02). Pozwalała na obronę przy pomocy broni ręcznej w ograniczonym zakresie, zaledwie na dystansie kilku metrów.
Fot. 03. Strefa wejścia do schronu B1-1 bez pomieszczenia gotowości bojowej (nr 13 na mapie). Strefa wejścia, głęboko osadzona, pozwalała na obronę na dystansie zaledwie kilku lub kilkunastu metrów.
Fot. 04. Strzelnica obrony wejścia schronu B1-1 (nr 13 na mapie), chroniona płytą dla broni maszynowej.
Fot. 01. Tylna elewacja schronu bojowego Sp. 97. Czerpnie powietrza umieszczono po prawej stronie strzelnicy obrony wejścia i zapola oraz po prawej stronie drzwi wejściowych (bez okapu). Po lewej stronie tych samych drzwi znajduje się wylot przewodu odprowadzającego zanieczyszczone powietrze ze schronu. Wylot tego przewodu również chroniony jest pancerzem czerpni powietrza.
Fot. 02. Elewacja dwusektorowego schronu B1-6 z izbą dla 3,7 cm armaty przeciwpancernej lub zamiennie dla 7,92 mm ckm MG 08. Po prawej stronie pionowy kanał na przewód kominowy oraz czerpnia powietrza.
Schron otrzymał nowoczesne rozwiązanie układu wentylacyjnego. Zgodnie z obowiązującymi wytycznymi zastosowano bezpośrednie i pośrednie napowietrzanie izb. Wykorzystano standardowe elementy wyposażenia, typowe dla niemieckich konstrukcji projektowanych w 1938 roku. Filtro-wentylatory HES utrzymywały w pomieszczaniach obiektu stałe nadciśnienie, które nawet przy nieszczelnościach zapobiegało przenikaniu do wnętrza gazów bojowych. Do pomiaru ciśnienia w obiekcie służył manometr wodny w kształcie litery „U”. Nadciśnienie określano w milimetrach słupka wody. Powietrze, w zależności od potrzeb, mogło być oczyszczane chemicznie przez filtry urządzenia napowietrzającego HES.
Pomieszczenia bezpośrednio napowietrzane
W izbach bezpośrednio napowietrzanych znajdowało się urządzenie filtrowentylacyjne HES (13). Urządzenie to tłoczyło w 10 minutowych cyklach pracy powietrze do pomieszczenia, tworząc w nim nadciśnienie. Powietrze do filtro-wentylatora HES dostarczały przewody (oznaczone żółtym kolorem). Ich wloty, umieszczone na tylnej elewacji schronu, zabezpieczono czerpniami powietrza (11). Wylot przewodu dostarczającego powietrze zabezpieczano od strony izby zaworem [01] obroto-
Rys. 01. Dwusektorowy schron broni maszynowej B1-6 (po lewej) z niezbędnymi zmianami oraz przyległa izba bojowa (po prawej) dla 3,7 cm armaty przeciwpancernej PaK lub zamiennie dla 7,92 mm ckm MG 08. Kolorem żółtym oznaczono przewody doprowadzające powietrze z czerpni, kolorem niebieskim przewody rozprowadzające powietrze po izbie a kolorem czerwonym przewody dla zużytego powietrza. 1. Izba bojowa dla 7,92 mm ckm MG 08, prowadząca ogień wzdłuż osi drogi, 2. Izba bojowa ckm dla 7,92 mm ckm MG 08 rozszerzająca sektor ognia broni maszynowej do 118 stopni, 3. Korytarz, 4. Izba gotowości bojowej, 5. Wartownia, 6. Śluza przeciwgazowa, 7. Izba bojowa dla 3,7 cm armaty przeciwpancernej PaK, 8. Magazyn amunicyjny, 9. Wyjście ewakuacyjne, 10. Wejście do schronu. 11. czerpnia powietrza, 12. ciśnieniowy zawór jednokierunkowy, 13. urządzenie filtro-wentylacyjne HES, 14. Zawór obrotowy, 15. wylot przewodu wyrzucającego zużyte powietrze, 16. Zawór kominowy, 17. Przewód kominowy.
wym 2ML.01 (14). W przypadku ataku gazowego umożliwiały szybkie zamknięcie dopływu powietrza.
Pomieszczenia bezpośrednio napowietrzane to izby bojowe oraz izba załogi (niem. Bereitschaftsraum). Powietrze z izb bojowych nie mogło służyć do napowietrzania innych izb schronu. Wraz z gazami prochowymi opuszczało pomieszczenie poprzez otwarte strzelnice na zewnątrz schronu dzięki panującemu nadciśnieniu w izbie bojowej. Podczas prowadzenia ognia filtro-wentylatory w izbach bojowych pracowały w ciągłym cyklu.
Pomieszczenia pośrednio napowietrzane
Pomieszczenia pośrednio napowietrzane przez filtro-wentylator umieszczony w izbie załogi to kolejno: korytarz (3), wartownia (5) oraz śluza przeciwgazowa (6). Pomieszczenia te były napowietrzane szeregowo w podanej kolejności poprzez rury umieszczone w ścianach pomiędzy izbami. Rury te oznaczono na rysunku kolorem czerwonym. Kierunek przepływu, zgodnie z malejącym nadciśnieniem w kolejnych pomieszczeniach, wymuszały jednokierunkowe zawory [02] nadciśnieniowe firmy Dräger (12) z Lubeki. Zamocowano je na wlotach rur napowietrzających. Wlot rury z zamontowanym zaworem znajdował się zawsze w pomieszczeniu o wyższym nadciśnieniu. Cechą charakterystyczną jednokierunkowego zaworu nadciśnieniowego była możliwość ustawienia progu zadziałania, czyli minimalnego nadciśnienia przy którym zawór otwierał się.
Fot. 03. Czerpnia powietrza po lewej stronie strzelnicy broni maszynowej do obrony wejścia i zapola.
Ogrzewanie
Przy niższych temperaturach komfort załodze miał zapewnić piec grzewczy. Służył o ogrzewania pomieszczenia oraz do podgrzewania posiłków. Od strony izby załogi przewód kominowy zabezpieczono uniwersalnym zaworem [03] odcinającym (16), stosowanym dla przewodów wentylacyjnych i kominowych. Przewód kominowy (17), zgodnie z wytycznymi, poprowadzono w pionowym kanale, wykonanym na tylnej ścianie schronu.
Fot. 01. Tylna ściana schronu bojowego M6 z 1936 roku. (Odcinek „Sępolno Wielkie” Pozycji Pomorskiej).
Fot. 02. Miejsce składowania zdjętych z płyty grzewczej fajerek w schronie M6 z 1936 roku. (Odcinek „Sępolno Wielkie” Pozycji Pomorskiej).
Konstrukcję profesjonalnego pieca Wt80 [01], przeznaczonego do ogrzewania pomieszczeń obiektów fortyfikacji stałej przy zachowaniu warunku gazoszczelności, opracowano dopiero w 1937 roku. Uznanym producentem pieca była firma W. Ernst Haas & Sohn z siedzibą w miejscowości Sinn w Hesji. Podzespoły wykonywano w odlewni żeliwa „Neuhoffnungshütte”. Cechą charakterystyczną pieca, ze względu na wymagany warunek gazoszczelności, była jednolita płyta grzewcza (wersja pieca Wt80K) bez fajerk.
Fajerki stanowiły integralną część niegazoszczelnych pieców grzewczych, stosowanych do ogrzewania pomieszczeń fortecznych i posiłków dla załogi obiektów fortyfikacji stałej, wzniesionych przed 1937 rokiem. Standardowe fajerki wykonywano jako odlewy żeliwne w kształcie obręczy. Umieszczono je w płycie grzewczej w górnej części pieca. Środkowa fajerka posiadała otwór, aby można było uchwycić ją za pomocą pogrzebacza. Fajerki umożliwiały dopasowanie otworu w płycie grzewczej do wymiarów garnka, w celu ogrzewania go bezpośrednio przez palenisko pieca. Metoda ta pozwalała na bardziej efektywne podgrzanie lub przygotowanie gorącego wyżywienia załogi schronu
Podczas badań terenowych na odcinku „Sępolno Wielkie Pozycji Pomorskiej (niem. Groß Karzenburg) stwierdzono, że niektóre obiekty posiadają wyznaczone miejsce składowania zdjętych z pieca fajerek. Na ścianie w pobliżu pieca umieszczono zaczep na zdjęte fajerki. W celu wyeliminowania możliwości zabrudzenia na biało malowanej ściany przez fajerki pokryte sadzą, wykonano wokół zaczepu czarne koło. Oczywiście zaczep z czarnym kołem otrzymał odpowiedni napis eksploatacyjny „Für Ofenringe”.
Fot. 03. Boczna ściana schronu bojowego M6 z 1936 roku. (Odcinek „Sępolno Wielkie” Pozycji Pomorskiej) z oznaczonym miejscem do składowania fajerek pieca grzewczego. Pod stropem zawór przewodu kominowego.
Fot. 01. Tylna elewacja schronu Sp. nr 68 z wjazdem do izby bojowej armaty przeciwpancernej, wejściem do schronu i strzelnicą obrony zapola.
Broń maszynową do obrony wejścia i zapola przewidywano osadzać w zastępczym zestawie mocującym według rysunku 642 S2 (niem. Behelfsmäßiges Lager für Laffettenaufsatzstück) (Rys. 02) lub na lekkiej podstawie fortecznej [01]. W pierwszym przypadku karabin maszynowy na wysięgniku, ustawionym w pionowej osi strzelnicy (niem. Lafettenaufsatzstück), zamocowany był przy pomocy dwóch wsporników zastępczego zestawu 642 S2. W drugim przypadku karabin maszynowy na lekkiej podstawie fortecznej spoczywał na saniach mocowanych do standardowego blaszanego stolika. Ten sam stolik był stosowany w fortyfikacji stałej dla podstawy fortecznej 08.
Rys. 01. Schemat schronu zaporowego Sp. 63 na armatę przeciwpancerną i ckm (konstrukcja wg rys. 842 B2) w Czarnym Piecu (Pozycja Olsztynecka). Sektor ostrzału dla karabinu maszynowego MG 08 i MG 34 mocowanego w zastępczym zestawie do mocowania broni 642 S2 (niem. Behelfsmäßiges Lager für Laffettenaufsatzstück) płytą stalową 422 P01.
Do obrony wejścia i zapola schronu brano pod uwagę 7,92 mm karabin maszynowy starszego wzoru MG 08 lub jego lżejszą wersję MG 08/15 oraz nowoczesny MG 13 i MG 34.
Zastosowanie karabinu maszynowego MG 08 pozwalało na zachowanie jednolitości uzbrojenia, ale przy konieczności uwzględnienia ograniczeń wynikających z rozwiązania sposobu chłodzenia lufy. Dlatego też w celu uzyskania warunków optymalnej obrony dla danego stanowiska określano przewidziany wzór karabinu maszynowego. Napis eksploatacyjny, informujący o dopuszczonym uzbrojeniu dla stanowiska obrony wejścia i zapola mógł być umieszczony w pobliżu strzelnicy. Jest nadal czytelny w świetnie zachowanej izbie załogi schronu zaporowego Sp. 63 na armatę przeciwpancerną i ckm (konstrukcja wg rys. 842 B2) w Czarnym Piecu (Fot. 02).
Ograniczenia wynikające z konstrukcji broni możemy określić na przykładzie stanowiska obrony wejścia i zapola chronionego przy pomocy płyty stalowej 422 P01 a wyposażonego w zastępczy zestaw mocujący 642 S2. Dla karabinów maszynowych MG 08, MG 08/15, MG 13 oraz MG 34 za strzelnicą o wymiarach 22 x 30 cm określono sektor ostrzału w płaszczyźnie pionowej i poziomej [03].
1. karabin maszynowy MG 08 na wysięgniku 08/15 uzyskał sektor ostrzału:
– w płaszczyźnie poziomej wynoszący – 400
– w płaszczyźnie pionowej w zakresie – od +70do -200
2. karabin maszynowy MG 08/15 na wysięgniku 08/15 uzyskał sektor ostrzału:
– w płaszczyźnie poziomej wynoszący – 480 w płaszczyźnie pionowej w zakresie – od +200 do -250
3. karabin maszynowy MG 13 na wysięgniku 08/15 z adapterem uzyskał sektor ostrzału wynoszący:
– w płaszczyźnie poziomej wynoszący – 540 – w płaszczyźnie pionowej w zakresie – od +210 do -300
4. karabin maszynowy MG 34 na wysięgniku 08/15 z adapterem uzyskał sektor ostrzału wynoszący:
– w płaszczyźnie poziomej wynoszący – 540
– w płaszczyźnie pionowej w zakresie – od +190 do -280
5. karabin maszynowy MG 34 na wysięgniku 34 uzyskał sektor ostrzału wynoszący:
– w płaszczyźnie poziomej wynoszący – 540
– w płaszczyźnie pionowej w zakresie – od +120 do -80
W praktyce należało również uwzględnić kąt rozglifienia strzelnicy w obu płaszczyznach.
Fot. 02. Stan zachowania stanowiska ręcznego karabinu maszynowego MG 08/15 lub MG 34 do obrony wejścia i zapola, za stalową płytą 422 P01 w schronie bojowym Sp. 93 (Pozycja Olsztynecka) z 1938 roku. Karabin maszynowy na wysięgniku mocowanym za pomocą dwóch wsporników poniżej strzelnicy.
Rys 02. Zastępczy zestaw mocujący 642 S2 dla karabinu maszynowego na pionowym wysięgniku (archiwum NARA).
