Fot. 01. Blok bojowych nr 14 francuskiej grupy warownej Hochwald.
Pytanie – zagadka
Na zdjęciu jeden z bloków bojowych francuskiej grupy warownej Hochwald. W głębi dwie kopuły. Po lewej obserwacyjna VDP a po prawej obserwacyjno- bojowa GFM. Oba pancerze wystawiono wysoko ponad powierzchnię stropu bloku bojowego. Na pierwszym planie, w specjalnie ukształtowanym zagłębieniu, widoczna jest czasza pancerza wieży.
Jakiego typu uzbrojenie może posiadać tak posadowiona wieża? .
.
Na zdjęciu jeden z bloków bojowych francuskiej grupy warownej Hochwald. W głębi znajdują się dwie kopuły oraz pancerze zabezpieczających wyloty rur wentylacyjnych. Po lewej stronie widoczna jest wysoko osadzona w stropie kopuła VDP dla obserwatora artylerii. Na części cylindrycznej kopuły znajdują się trzy szczeliny obserwacyjne. Zapewniały łączny sektor obserwacji 210 stopni. Każda otrzymała optyczny przyrząd do obserwacji, działający na zasadzie diaskopu. W osi kopuły umieszczono peryskop typu N lub M do obserwacji okrężnej. Po prawej stronie znajduje się kopuła obserwacyjno-bojowa GFM model 1929. Zadaniem stanowiska w kopule, było prowadzenie obserwacji przedpola oraz obrony stropu bloku bojowego. Wyposażono ją w optyczne przyrządy do obserwacji. Do zwalczania siły żywej nieprzyjaciela przeznaczono 7,5 mm ręczny karabin maszynowy model 1924 M29 oraz 50 mm moździerz model 1935. Uzbrojenie osadzano zamiennie w strzelnicach za pomocą specjalnych modułów.
Na pierwszym planie widoczna jest czasza wieży , posadowiona w specjalnie ukształtowanym zagłębiu w stropie bloku bojowego. W ten prosty sposób wyeliminowano możliwość bezpośredniego ostrzału przy pomocy artylerii o płaskim torze wystrzelonego pocisku. Pancerz wieży o grubości 30 cm wieży chroni dwie 135 mm haubice model 1932. Długość lufy wynosi zaledwie 1,145 metra. Mogą być ustawiane w zakresie 90 do 450, co umożliwiało niszczenie celów w odległości 320-5600 metrów. Ogień prowadzony był jednocześnie z obu luf z szybkostrzelnością 12 strzałów/minutę.
Obsługę wieży stanowiło 21 żołnierzy. W przedziale bojowym średnicy 2,10 metra przebywał dowódca i ładowniczy.
Fot. 02. Wieża dla dwóch 135 mm haubic model 1932 – eksponat w muzeum grupy warownej Fermont (blaszak) po zdjęciu górnego pancerza.
Fot. 01. Blaszana wieża pozoracyjna dla dwóch armat kalibru 120 mm, wykonana dla fortu Eben-Emael (Fot. Kamil Tee).
Belgijski fort Eben Emael został wybudowany w pierwszej połowie lat trzydziestych dwudziestego wieku dla zabezpieczenia granicy belgijskiej. Zadaniem fortu była obrona strategicznie ważnych mostów nad Kanałem Alberta. Obronę pozycji miało zapewnić wyjątkowo silne uzbrojenie w broń artyleryjską. Skuteczne zwalczanie pojazdów miało zapewnić 12 armat przeciwpancernych kalibru 60 mm. Uzbrojenie artyleryjskie umieszczono w czterech blokach artyleryjskich po trzy armaty 75 mm i trzech wieżach obrotowych po dwie armaty. Wybudowano jedną wieżę dla dwóch armat kalibru 120 mm oraz dwie wieże dla dwóch armat kalibru 75 mm każda. Wieża artyleryjska prowadziła ogień w sektorze 350 stopni. W pozycji spoczynkowej widoczna jest tylko czasza pancerza kopuły. Średnica czaszy dla wieży dla armat 120 mm wynosi 575 cm a całkowita waga 450 ton. Do prowadzenia ognia wieże z działami 75 mm musiały unieść się na wysokość około 60 cm pond poziom stropu schronu.
W celu utrudnienia rozpoznania uzbrojenia fortu przez nieprzyjaciela wykonano wieże pozorne [01]. Wzniesiono trzy pozorne wieże artyleryjski. Dwie umieszczono w północnej części płaskowyżu fortecznego, jedną w południowej części, ale już poza rowem przeciwpancernym. Atrapy wież wykonano z blachy. Jedna z zachowanych wież pozornych eksponowana jest przy bloku wejściowym do fortu.
.
Fot. 02. Blaszana wieża pozoracyjna dla dwóch armat kalibru 120 mm, wykonana dla fortu Eben Emael (Fot. Kamil Tee).
Fot. 01. Odkryte stanowisko obserwatora artylerii, wykonane na tylnej ścianie schronu z 1936 roku.
Podczas kolejnego wyjazdu na Pozycję Lidzbarską dotarłem do schronu dla obserwatora artylerii. Obiekt został wzniesiony około 400 metrów na wschód od drogi wojewódzkiej 507 z Ornety do Pieniężna a ówczesnej Reichstraße 126 z Wormitt do Mehlsack. Schron dla stanowiska obserwatora artylerii znajduje się po północnej stronie strumienia „Młyńska Struga”. Wybudowany został w 1936 roku w klasie odporności na ostrzał B1. Na tylnej ścianie obiektu wykonano otwarte stanowisko dla obserwatora artylerii. Zachowało się w świetnym stanie. Co ciekawsze w stropie schronu osadzono również kopułę pancerną dla obserwatora artylerii 44P8. Początkowo zakładano, że otwarte stanowisko obserwatora artylerii będzie rozwiązaniem tymczasowym. Już w 1934 roku opracowano i przyjęto na uzbrojenie małą kopułą 9P7, pierwszą z serii pancerzy do ochrony stanowiska obserwatora piechoty. Do końca 1935 roku zakończono kilka projektów kopuł obserwacyjnych. Dla obiektów o odporności B1 przewidziano kopułę obserwacyjną dla obserwatora artylerii 44P8.
Fot. 02. Odkryte stanowisko obserwatora artylerii a w głębi kopuła dla obserwatora artylerii 44P8.
Stanowisko chronione było pancerną ścianą o grubości 16 cm, wykonaną ze staliwa chromowo-molibdenowego. Kopuła została wyposażona w sprzęt optyczny do prowadzenia okrężnej i bliskiej obserwacji. Do okrężnej obserwacji pola walki, określania położenia wybranych celów i kierowania ogniem, przeznaczono peryskop umieszczony w pionowej osi kopuły. Jako pierwsze wyposażenie zatwierdzono do użytku peryskop typu Pz. B.F. 2 firmy Zeiss lub zamiennie SR-4 firmy Busch. Drugi peryskop spoczywał w skrzynce jako rezerwowy.
Do prowadzenia obserwacji bliskiego otoczenia kopuły wykorzystywano 6 peryskopów typu Pz. BWF 3 firmy Zeiss, umieszczonych w otworach na obwodzie cylindrycznej części kopuły. Trzy kolejne peryskopy stanowiły rezerwę.
Obserwator zajmował pozycję na siedzisku mocowanym do obrotowej platformy. Obrót platformy zapewniała przekładnia. Pokrętło przekładni znajdowało się w zasięgu prawej ręki obserwatora.
Fot. 03. Otwór na peryskop. Otwór wykonany w pionowej osi kopuły
Parę metrów od kopuły wykonano dodatkowo odkryte stanowisko obserwatora artylerii. Znajdowało się we wnęce, wykonanej na tylnej ścianie schronu.. Przeszkolony żołnierz obserwował pole walki za pomocą lornetki. Od strony zapola chroniły go stalowe drzwi 54P8, które kończyły się na wysokości płaszczyzny stropu.
Fot. 04. Obrotowa platforma kopuły obserwatora artylerii 44P8.
Fot. 01. Widok otworu na wkładkę, wypełniającą dolną część strzelnicy dla kopuły bojowej Zakładów Ostrowieckich. Kopuła z 1938 roku. Zdjęcie wykonano w Nowogrodzie nad Narwią. Kopuła osadzona w stropie schronu u podnóża wzgórza 133
Fot. 02. Widok strzelnicy z osadzoną wkładką, wypełniającą dolną część strzelnicy kopuły bojowej z 1937 roku Zakładów Ostrowieckich. Kopuła osadzona w stropie schronu przy moście nad Narwią.
Fot. 03. Widok strzelnicy z wkładką, wypełniającą cały otwór strzelnicy w najnowszym modelu kopuły bojowej Zakładów Ostrowieckich. Kopuła z 1938 roku. Zdjęcie wykonano w Dobieszowicach-Wesołej.
Część polskich kopuł, wykonanych przez Zakłady Ostrowieckie, posiada zachowaną konstrukcyjną numerację strzelnic. Numeracja ta, w odróżnieniu od taktycznej, miała usprawnić proces produkcyjny pancerza oraz ułatwić wzajemne spasowanie i skompletowanie podzespołów jego wyposażenia. Konieczność spasowania i sparowania elementów wynikała z jednostkowego charakteru produkcji staliwnych korpusów kopuł. Ze względu na problemy występujące przy odlewaniu korpusów kopuł, niemożliwe było wprowadzenie zamienności części, zasady typowej dla produkcji seryjnej. Zakłady Ostrowieckie, jako jedyna z polskich firm do 1938 roku, posiadała możliwości techniczne do produkcji odlewów ze stali chromowo-niklowej o wadze do 15 ton i ich dalszej obróbki mechanicznej. Udało się do 1936 roku opanować proces technologiczny korpusów kopuł w takim stopniu, że osiągano grubość pancerza z dokładnością do 10 mm a wymiary gabarytowe mieściły się w 1% błędzie. Dokładność części obrobionych mechanicznie wynosiła +/- 1 mm [01].
Podana dokładność obróbki części mechanicznej była jednak zbyt mała aby wprowadzić pełną zamienność odpowiedzialnych podzespołów jakimi były wkładki wypełniające otwór strzelnicy. Wkładka zabezpieczała broń i celowniczego przed bezpośrednim ostrzałem pociskami karabinowymi. W polskich kopułach bojowych wkładka wypełniała dolną część otworu strzelnicy (Fot. 02). Bezpośrednio w korpusie wkładki lub w późniejszym okresie w jarzmie kulistym mieszczono lufę ciężkiego karabinu maszynowego. Górna część otworu strzelnicy służyła do celowania. Od 1938 roku
Fot. 04. Widok zamknięcia strzelnicy i jarzma kulistego z wkładką, wypełniającą całą strzelnicę dla najnowszego modelu kopuły bojowej Zakładów Ostrowieckich. Klin osadzony poziomo poniżej jarzma kulistego dla lufy ckm. Kopuła z 1938 roku. Zdjęcie wykonano w Dobieszowicach.
Fot. 05. Położenie numeru strzelnicy bojowej kopuły bojowej z 1938 roku Zakładów Ostrowieckich. Zdjęcie wykonano w Nowogrodzie nad Narwią. Kopuła osadzona w stropie schronu u podnóża wzgórza 133.
Zakłady Ostrowieckie zaczęły w 1938 roku produkcję nowego typu kopuły bojowej [02]. Wkładka wypełniała zarówno dolną, jaki i górną część strzelnicy (Fot. 03). Rozwiązanie konstrukcyjne dolnej części pozostawiona bez zmian. Lufa ckm, przy zmianie strzelnicy, była każdorazowo wsuwana w jarzmo kuliste. Górna część zamykana była mechanicznie za pomocą stalowego cylindra z przeziernikiem (zabezpieczonym klejonym szkłem).
Wkładka, wypełniająca dolną część strzelnicy, musiała idealnie pasować do wykonanego otworu w ścianie kopuły. Każdą z osobna pasowano do wybranego dla niej czworokątnego otworu strzelnicy o zbieżności w kierunku wnętrza kopuły. Montaż wkładki polegał na wsunięciu jej od zewnątrz do przeznaczonego dla niej otworu i zablokowaniu przy pomocy kształtowego klina o wewnętrzną powierzchnię pancerza.
Fot. 06. Numer strzelnicy bojowej kopuły bojowej z 1938 roku Zakładów Ostrowieckich. Zdjęcie wykonano w Nowogrodzie nad Narwią. Kopuła osadzona w stropie schronu u podnóża wzgórza 133.
Niezbędne było wykonanie w dolnej części wkładki kanałka na klin w odpowiedniej odległości od czoła wkładki. Czoło wkładki, poprawnie spasowanej do otworu strzelniczego, pokrywało się z zewnętrznym zarysem kopuły. Wprowadzona numeracja pozwalała również uniknąć problemów podczas eksploatacji i po demontażu wkładek w celu ich konserwacji. Strzelnicze w kopule jaki i przeznaczone dla nich wkładki otrzymały kolejne numery. Każdej strzelnicy przypisano numer kolejny. Został umieszczony nad strzelnicą. Znak wykonywano znacznikiem (stemplem) na zewnętrznej powierzchni kopuły, powyżej strzelnicy. Na części zachowanych kopuł są nadal widoczne (Fot. 05).
Podczas badań terenowych na terenie 08 Przemyskiego Rejonu umocnionego zwrócono uwagę na wykonaną numerację strzelnic kopuły obserwacyjnej, wyprodukowanej przez Spółkę Górniczo-Hutniczą Karwina-Trzyniec S.A. [03] w 1939 roku.
Fot. 07. Położenie numeru strzelnicy kopuły obserwacyjnej, wyprodukowanej przez Spółkę Górniczo-Hutniczą Karwina-Trzyniec S.A. w 1939 roku. Zdjęcie wykonano w Dybawce (w pobliżu Przemyśla).
Fot. 08. Widok numeru strzelnicy kopuły obserwacyjnej, wyprodukowanej przez Spółkę Górniczo-Hutniczą Karwina-Trzyniec S.A. w 1939 roku. Zdjęcie wykonano w Dybawce.
Kopuła obserwacyjna z 1939 roku o cesze produkcyjnej 103 otrzymała konstrukcyjną numerację strzelnic narastająco zgodnie z obrotem wskazówek zegara. Natomiast kopuły bojowe na ckm Zakładów Ostrowieckich z wkładkami wypełniającymi dolną część otworu strzelnicy, posiadają numerację wykonaną w przeciwnym kierunku. Posiadały 4 strzelnice. Trzy skierowane były w kierunku przedpola a jedna miała bronić zapola. Najwyższy numer otrzymywała strzelnica obrony zapola.
Wprowadzenie konstrukcyjnej numeracji strzelnic w kopule obserwacyjnej Spółki Górniczo-Hutniczej Karwina-Trzyniec S.A. może sugerować, że przewidywano dalsze prace na wykonaniem oprzyrządowania, umieszczanego w otworze strzelnicy, które przerwała „gorączka” przed zbliżającym się konfliktem zbrojnym z III Rzeszą. Zgodnie z założeniami do projektu kopuły, przewidywano zastosowanie okna peryskopowego (rodzaj francuskiego episkopu) mocowanego zamiennie z 6 x lornetką polową Kolberga [04] w gnieździe na obwodzie kopuły.
[01] – Proces technologiczny wykonania strzelnic, otworów o skomplikowanym kształcie, w korpusach kopuł ze stali wysoko stopowych były znacznie utrudnione. Za zgodą komisji odbioru technicznego niektóre błędy wykonawcze mogły być naprawione. Dobrym przykładem może być strzelnica do obrony zapola ze zdjęcia 01. Została skorygowana szerokość górnej części otworu strzelnicy poprzez dospawanie blachy i jej ponownej obróbki ślusarskiej.
[04] – Polskie Zakłady Optyczne S.A. zostały utworzone na bazie „Fabryki Aparatów Optycznych i Precyzyjnych H. Kolberg i s-ka” założonej w 1921 roku w Warszawie. Komisja użyła pierwotnej nazwy PZO.
Serdeczne podziękowania
dla Macieja Cygi Kozaka
za pomoc w realizacji opracowania.
Linia Mołotowa. Schron artyleryjski na dwie 76 mm armaty i ckm (dalej APK).
Fot. 01. Widok ściany izby ckm w schronie do ognia bocznego na dwie armaty i ckm w kierunku wejścia.
Fot. 02. Widok ściany ze strzelnicą ckm od strony wejścia w schronie do ognia bocznego na dwie armaty i ckm.
Fot. 03. Widok ściany ze strzelnicą ckm od strony wejścia dla schronu APK w lustrzanym odbiciu. Po lewej stronie wnęka na wentylator promieniowy.
Stanowisko bojowe broni maszynowej NPS-3, stosowane w sowieckiej fortyfikacji stałej, składało się z 7,62 mm ciężkiego karabinu maszynowego Maxim wz. 1910, ustawionego na podstawie fortecznej nowego wzoru z 1939 roku. Lufa standardowego karabinu maszynowego Maxim wz. 1910 była chłodzona cieczą. W warunkach fortecznych, przy założeniu prowadzenia intensywnego ognia, karabin maszynowy otrzymał standardowy zamknięty układ chłodzenie lufy. Podstawowymi elementami układu były dwa zbiorniki na chłodziwo. Dolny zbiornik ustawiony był na dwóch wypoziomowanych podporach na poziomie posadzki (Fot. 02. 1.). Górny zbiornik, o pojemności 50 litrów z bocznym wodomierzem, umieszczono na dwóch wspornikach, osadzonych w ścianie (Fot. 02. 4). Do przepompowywania chłodziwa między zbiornikami służyła pompa, mocowana na dwóch kotwach (Fot. 02. 2.). Nie zastosowano samoczynnego przepływu ogrzanego chłodziwa w chłodnicy karabinu maszynowego. Zjawisko to było z powodzeń wykorzystywane w polskim układzie chłodzenia ckm, stosowanym w ciężkich schronach fortyfikacji stałej.
Układ chłodzenia wykonano ze stalowych rurek, mocowanych do ściany (Fot. 02. 3.). Jedynie doprowadzenie chłodziwa bezpośrednio do chłodnicy karabinu maszynowego i z chłodnicy wykonywano z elastycznych przewodów. Układ zaworów umożliwiał odcięcie dopływu cieczy chłodzącej przy konserwacji układu lub przy wymianie broni.
Opis do Fot. 02.
1. Położenie dolnego zbiornika układu chłodzenia ckm w schronie do ognia bocznego na dwie armaty i ckm. 2. dwie kotwy do mocowania pompy wodnej, 3. wsporniki rurek układu chłodzenia, 4. wsporniki górnego zbiornika, 5. wsporniki podstawy wentylatora, 6. rura odprowadzająca gazy prochowe na zewnątrz obiektu.
Układ usuwania gazów prochowych.
Izba bojowa ckm posiadała odrębne stanowisko usuwania gazów prochowych. Zadaniem stanowiska było odsysanie gazów prochowych spod komory zamkowej ckm Maxim wz. 1910. Sztywny układ rur stalowych mocowany był do ściany izby za pomocą uchwytów. Gazy prochowe spod komory zamkowej odsysane były za pomocą giętkiego przewodu. Nie mógł utrudniać manewrowania ciężkim karabinem maszynowym na podstawie fortecznej.
Podstawowym elementem układu był wentylator promieniowy. Ustawiony był na podstawie, która mocowana była do dwóch wsporników, osadzonych w ścianie (Fot. 02. 5.).
W izbie bojowej ckm w orylonie mógł być zastosowany wentylator o wydatku 60-150 m3/h. Zapewniał skuteczne usuwanie gazów prochowych poprzez rurę osadzoną w ścianie zewnętrznej schronu (Fot. 02. 6.) przy utrzymaniu warunku zachowania nadciśnienia w pomieszczeniu przez układ napowietrzający. Dla porównania, wydatek niemieckiego standardowego urządzenia filtrowentylacyjnego HES 1,2 do napowietrzania izby bojowej ckm wynosił około 72 m3/h.
Wentylator KP-4B posiadał napęd mechaniczny i ręczny. Napęd z silnika elektrycznego przekazywano bezpośrednio na oś wirnika za pomocą paska klinowego. Przekładnię z napędem ręcznym stosowano tylko w przypadku awarii agregatu prądotwórczego.
Konfiguracja rozmieszczenia wyposażenia
Opisana konfiguracja rozmieszczenia wyposażenia była jedną z możliwych dla schronów do ognia bocznego na dwie 76 mm armaty ze stanowiskiem ckm w orylonie. Inny wariant rozmieszczenia wyposażenia został zaprezentowany na Fot. 03. Wymagał jednak wykonania niszy w procesie betonowania schronu. Była ona przeznaczona dla wentylatora promieniowego, usuwającego gazy prochowe. Położenie dolnego zbiornika i pompy wodnej układu chłodzenia ckm pozostawało niezmienne względem wejścia do izby. Górny zbiornik ustawiano na wspornikach po drugiej stronie strzelnicy.
Rys. 01. Szkic izby ckm w orylonie APK. 1. dolny zbiornik układu chłodzenia, 2. pompa cieczy chłodzącej, 3. wentylator promieniowy na podstawie, 4. rura usuwająca gazy prochowe na zewnątrz schronu.
Fot. 04. Podstawa pod dolny zbiornik układu chłodzenia ckm.
Fot. 01. Widok odkrytego stanowiska obserwatora artylerii w schronie, wzniesionym w 1936 roku w ramach rozbudowy odcinka obrony w pobliżu miejscowości Sępolno Wielkie (Pozycja Pomorska). Zaokrąglona część niszy skierowana była w kierunku przedpola. Obustronnie osadzono w bocznych ścianach cylindryczne prowadnice kolumn górnej osłony stanowiska (Fot. Marek Leszczyński).
Fot. 02. Odkryte stanowisko obserwatora w schronie dowodzenia z izbą bojową na ckm.Fot. 03. Otwarte stanowisko obserwatora artylerii. Na wprost – pionowa stalowa prowadnica z kanałem na do mocowania kolumn górnej osłony stanowiska. Po prawej stronie prowadnicy wylot rury łączności głosowej i nisza na przyłącze telefoniczne (Fot. Paweł Winnicki).
Odkryte stanowisko obserwatora artylerii jest nadal przewidziane w nowo wznoszonych w 1936 roku niemieckich obiektach fortyfikacji stałej Pozycji Pomorskiej [01]. Przykładem zastosowania tego rozwiązania jest kompanijny schron dowodzenia ze stanowiskiem ogniowym na ciężki karabin maszynowy (niem. Kompanieführer-Stand mit MG-Schartenanlage). Obiekt został wzniesiony na południe od drogi Sępólno Wielkie – Kołtki. Otrzymał sygnaturę Karz. 12.
Odkryte stanowisko obserwatora zostało umieszczone na tylnej ścianie schronu. Niszę stanowiska obserwacyjnego zabezpieczały od tyły stalowe drzwi 54P8 (osadzone w płaszczyźnie elewacji), a od góry pozioma osłona. Pozioma osłona nie zachowała się. Zapewne wykonano ją ze stalowej walcowanej blachy. Obserwator, po podniesieniu stalowej osłony do góry, mógł prowadzić nadzór pola walki za pomocą sprzętu optycznego. Osłona unoszona była na dwóch pionowych kolumnach, przesuwnych w cylindrycznych prowadnicach osadzonych w bocznych ścianach stanowiska obserwacyjnego [02].
Stanowisko zapewniało obserwatorowi minimum komfortu. Podstawę niszy umieszczono około 128 cm poniżej zewnętrznej powierzchni stropu schronu. Szerokość stanowiska wynosi 70 cm. Obserwator miał zapewnioną łączność z punktem dowodzenia. Informacje mógł przekazywać za pomocą rury głosowej. Jej wylot znajduje się w zaokrąglonej części czołowej stanowiska. Ta metoda łączności była zawodna, szczególnie podczas prowadzenia ognia ze stanowiska ciężkiego karabinu maszynowego. Dlatego też w ścianie czołowej stanowiska wykonano dodatkowo niszę na przyłącze telefoniczne. Zapewniało ono łączność ze stanowiskiem dowodzenia w schronie i polową siecią telefoniczną po przez drugie przyłącze, standardowo mocowane w niszy na elewacji wejściowej obiektu.
Tuż nad niszą na przyłącze telefonicznie (w osi stanowiska) osadzono w ścianie płytkę stalową do mocowania sprzętu optycznego. Do obserwacji stosowano lornetki nożycowe.
[01] – więcej w opracowaniu Odkryte stanowisko obserwatora artylerii
[02] – Tego typu rozwiązanie nie było stosowane w schronach wzniesionych w 1936 roku z otwartym stanowiskiem obserwatora artylerii na Pozycji Lidzbarskiej.
Fot. 01. Schron broni maszynowej „G” z osadzoną w stropie kopułą obserwacyjno-bojową HZ. W sektorze nadzoru lewej strzelcy kopuły znajdowało się zapole schronu z punktem dowodzenia odcinka obrony „Nowogród”.
W dniu 30.11.1938 roku przeprowadzono próbne strzelania z ciężkiego karabinu maszynowego na podstawie fortecznej ze stanowiska bojowego w kopule pancernej [01]. Zdaniem komisji nadzorującej przebieg doświadczenia, wyniki strzelania można było uznać za pozytywne. Do prób zastosowano korpus kopuły, wyprodukowany przez Hutę „Zygmunt” (dalej kopuła HZ). Obsada stanowiska wykonała próbne strzelanie bez użycia masek przeciwgazowych. Ogień prowadzono krótkimi seriami po 25 sztuk naboi. Pod komorą zamkową podwieszono giętki przewód, poprzez który łuski z wystrzelonych naboi spadały do hermetycznego zbiornika na łuski. Zbiornik umieszczono w szybie kopuły.
Fot. 02. Uszkodzona kopuła HZ schronu broni maszynowej „G”.
Fot. 03. Podest kopuły HZ schronu broni maszynowej „G”. Widoczne są dwa wyprowadzenia rur do łączności głosowej.
Fot. 04. Podest kopuły HZ z betonowym cokołem.
Do wentylacji stanowiska bojowego w kopule zastosowano dwa wentylatory. Pierwszy z nich służył do napowietrzania. Drugi miał za zadanie usuwać gazy prochowe ze stanowiska bojowego w kopule na zewnątrz schronu. Wentylator zasysał gazy prochowe bezpośrednio z hermetycznego zbiornika oraz pośrednio poprzez giętki przewód spod komory zamkowej karabinu maszynowego w kopule. Dlatego też w podeście kopuły, wykonanym z walcowanej blachy, powinny być wykonane minimum dwa otwory technologiczne. Jeden z nich służył do napowietrzania kopuły a drugi przeznaczono na przewód zrzutni łusek.
W polskiej fortyfikacji przewidywano również możliwość zrzutu łusek na zewnątrz schronu poprzez rurę osadzoną skośnie w zewnętrznej ścianie obiektu. W fortyfikacjach stałych na Górnym Śląsku część obiektów otrzymała specjalnie wykonane szyby, do których następował zrzut łusek. Jedno z takich rozwiązań można zobaczyć w schronie w Brzezinach przy ulicy Przyjaźni. We francuskich lub czechosłowackich dziełach fortyfikacji stałej stosowano do tego celu rowy diamentowe o konstrukcji żelbetonowej.
Zachowane egzemplarze kopuł HZ
Zachowały się dwa egzemplarze kopuł obserwacyjno-bojowych Huty „Zygmunt”. Z trzech schronów z kopułami obserwacyjno-bojowymi HZ [02], które wzniesiono w 1939 roku na odcinku obrony „Nowogród”, przetrwał tylko jeden. Posiada uszkodzoną, ale szczęśliwie uratowaną kopułę HZ. Drugi egzemplarz pancerza, zachowany w świetnym stanie, znajduje się w schronie bojowym, który wybudowano w pobliżu miejscowości Gliniski pod Augustowem [03]. Kopułę HZ otrzymał schron bojowy „G” [04] odcinka „Nowogród”, wzniesiony około 250 m na południowy wschód od schronu „B” z punktem dowodzenia odcinka „Nowogród”. Zapole schronu „B”, ważne z punktu obrony odcinka, znajdowało się w sektorze nadzoru lewej strzelnicy kopuły HZ. Łączny sektor obserwacji lub ostrzału dla stanowiska bojowego wynosił 1200.
Fot. 05. Wejście do schronu (wzniesionego w 1939 roku). Wejście chronione czechosłowackimi drzwiami kratowymi wz. 37. Po prawej stronie strzelnica dla ciężkiego karabinu maszynowego. Drzwi zostały osadzone nie zgodnie z czechosłowackimi założeniami konstrukcyjnymi.
Fot. 06. Szyb kopuły schronu w miejscowości Gliniski. Po prawej stronie wejście do izby bojowej, zamykane niskimi drzwiami stalowymi.
Kopuła została osadzona na betonowym cokole, około 8 cm powyżej podestu z walcowanej blachy stalowej. Z przestrzeni bojowej kopuły poprowadzono dwie rury łączności głosowej. Szyb kopuły zamykany był gazoszczelnymi drzwiami. W świetnym stanie zachowała się kopuła obserwacyjno-bojowa schronu na broń maszynową, który wzniesiono w 1939 roku w pobliżu miejscowości Gliniski pod Augustowem. Schron [05] otrzymał nietypowe dla fortyfikacji stałych zachodniej Polski wejście do szybu kopuły. Do podszybia można było dostać się z zewnątrz obiektu lub z izby bojowej. Wejście od strony izby bojowej zamykały niskie drzwi stalowe. Wejście do szybu kopuły z zewnątrz obiektu chronione było tylko poprzez drzwi kratowe. Podobne rozwiązanie zastosowano w dwóch niezachowanych schronach odcinka Nowogród. Unikalne informacje, dotyczące wysadzonego schronu „T” na armatę polową i stanowiskiem dla obserwatora w kopule HZ, zawarte są w rozdziale „Rozwój form fortyfikacji na podstawie doświadczeń bojowych w Finlandii i byłej Polsce” (ros. Развитие фортификациоппух форм по данным баевых действийв Финляндии и в бывшей Польшe) opracowania z 1940 roku starszego wykładowcy Wojskowej Akademii Inżynieryjnej A. I. Pangsena [06]. Sowieccy saperzy dokonali inwentaryzacji schronu i wykonali jego częściową dokumentację techniczną.
Fot. 07. Podest kopuły HZ w schronie w miejscowości Gliniski. W podeście nie wykonano otworów technologicznych na zrzutnię łusek i przewód napowietrzający.
Rys. 01. Szyb kopuły obserwacyjno-bojowej HZ schronu na armatę polową. Na rysunku podano współrzędne położenia osi strzelnicy, poziomu podestu i posadzki.
Natomiast wyjątkowo mało informacji źródłowych można odnaleźć na temat drugiego z niezachowanych schronów odcinka obrony „Nowogród”, w którego stropie osadzono dwie kopuły obserwacyjno-bojowe Huty „Zygmunt”. Schron [07] wzniesiono przy drodze z Nowogrodu do Miastkowa Zachowało się kilka archiwalnych zdjęć, poglądowy rysunek i kilka zdań w niemieckim opracowaniu „Denkschrift über die polnische Landesbefestigung” z 1941 roku.
Uwagi
Analiza wykonanej przez sowieckich saperów dokumentacji technicznej schronu na armatę polową, jak i oględziny zachowanej części ściany nie potwierdziły zastosowania zrzutu łusek ze stanowiska bojowego w kopule HZ na zewnątrz schronu poprzez skośnie osądzaną rurę w zewnętrznej ścianie schronu. Możliwy był ich zrzut do gazoszczelnego pojemnika, umieszczonego w szybie kopuły.
Przeprowadzone badania szybu kopuły w miejscowości Nowogród i Gliniski wykazały barak otworów technologicznych w podeście i ścianach szybu. Nie wykonanie ich w procesie betonowania obiektów może sugerować, że już na etapie projektowania nie przewidziano w obu schronach zastosowania wymuszonego napowietrzania przestrzeni bojowej kopuły HZ, zrzutu łusek i odsysania gazów prochowych. Późniejsze wykonanie otworów technologicznych w stalowym podeście było możliwe i stosunkowo łatwe do wykonani. Natomiast ich przebicie w żelbetonowych ścianach wiązało się z dużym nakładem pracy.
Postscriptum
Pracami fortyfikacyjnymi odcinka obrony „Nowogród” kierowali dwaj oficerowie o długim stażu zawodowym, mjr sap. Karol Kleczke – dowódca Kierownictwa Robót nr 20 oraz jego zastępca mjr Józef Arabski. Obaj należeli do kadry wykładowców Wyższej Szkoły Inżynierii (WSInż) w Warszawie. Zadaniem szkoły było kształcenie i przygotowanie w dwuletnim cyklu nauczania oficerów wojsk saperskich do pracy w sztabach i samodzielnego kierowania pracami fortyfikacyjnymi.
Czy prowadzone testy uzbrojenia lub próby wyposażenia schronów były na tyle tajne, że tylko nieliczna część oficerów znała wyniki prowadzonych prac i mogła je z powodzeniem wykorzystywać w nowych projektach obiektów fortyfikacji stałych?
[01] – więcej w opracowaniu Obserwacyjno-bojowa kopuła Huty „Zygmunt” – test stanowiska bojowego (1938)
[02] – Na przeciwko ujścia Pisy do Narwi wzniesiono schron ze stanowiskiem obserwacyjnym w kopule. Dostępne materiały nie określają typu kopuły.
[03] – więcej w opracowaniu Schron bojowy Gliniski I
[04] – więcej w opracowaniu Schron bojowy „G”
[05] – więcej w opracowaniu Fortyfikacje stałe odcinka Augustów z 1939 r. Jerzego Sadowskiego i Tomasza Wesołowskiego, INFORT Nr 21/2004
[06] – inżynier brygady – stopień wojskowy równy generałowi dywizji.
[07] – Piotr Popławski – Fortyfikacje odcinka „Nowogród” i ich rola w przeciwdziałaniach 42. Pułku Piechoty 10 września 1939 roku, Ars fortificandi – Studia i materiały z dziejów architektury obronnej Tom I (2016) oraz Łukasz Drzensla, Próba rekonstrukcji schronu bojowego Nowogród 11 – fortecznik.pl
Fot. 01. Widok schronu broni maszynowej do ognia bocznego w kierunku otworu technologicznego na pancerz stanowiska ogniowego PK-4b. Po lewej stronie masywny orylon, chroniący strzelnicę przed bezpośrednim ostrzałem.
Rys. 01. Jednoizbowy schron broni maszynowej do ognia bocznego z wejściem pod fundamentem schronu. 1. Widok schronu z zaznaczony przebiegiem ciągu komunikacyjnego i pomieszczenia magazynowego, 2. Widok części podziemnej schronu, 3. Izba bojowa ckm ze stanowiskiem obrony wejścia do schronu, 4. Właz wewnętrznego szybu komunikacyjnego w izbie bojowej, 5. Właz zewnętrznego szybu komunikacyjnego do śluzy gazoszczelnej, 6 i 7. Śluza gazoszczelna, 8. Pomieszczenie magazynowe.
Jednoizbowy schron na ciężki karabin maszynowy Maxim wz. 1910, z niestandardowo rozwiązanym wejściem, wzniesiono w ramach rozbudowy punktu oporu w pobliżu miejscowości Podbiele (64 Zambrowski Rejon Umocniony). Budowę schronu zakończono na etapie wykonania betonowej bryły. W kolejnych etapach miały być osadzone pancerze, montowane uzbrojenie, stanowisko dowodzenia i wyposażenie schronu. Schron wzbudził zainteresowanie niemieckich funkcjonariuszy wydziału rozpoznania obcych fortyfikacji (niem. Abteilung Auswerung frender Landesbefestigung). W opracowaniu dotyczącym sowieckich fortyfikacji „Denkschrift über die russische Landesbefestigung” z 1942 roku pojawił się krótki opis schronu.
Wejście do schronu zostało rozwiązane w podobny sposób jak jedno ze standardowych wyjść ewakuacyjnych w jednokondygnacyjnych schronach fortyfikacji stałej. Pod płytą fundamentową wykonano ciąg komunikacyjny, składający się dwóch połączonych ze sobą małych pomieszczeń – śluz przeciwgazowych.
Fot. 02. Widok tylnej ściany ze strzelnicą Pz-39 obrony wejścia i zapola oraz włazu szybu wejściowego.
Fot. 03. Widok zewnętrznego szybu wejściowego.
Wejście do pierwszej śluzy przeciwgazowej następowało po przez pionowy szyb z włazem, zabezpieczonym uchylną klapą. Właz wejścia umieszczono przy tylnej ścianie schronu tuż za małym orylonem i okapem, chroniącym przed bezpośrednim ostrzałem [01]. W schronie, po drugiej stronie ściany znajdował się kolejny pionowy szyb, łączący drugą śluzę przeciwgazową z izbą bojową. W przejściu, łączącym oba małe pomieszczenia nie zastosowano jednak zamknięcia w postaci stalowych belek o przekroju dwuteowym, typowych dla zabezpieczenia wyjścia ewakuacyjnego.
Fot.04. Widok tylnej ściany ze strzelnicą Pz-39 obrony wejścia i zapola.
Podejście do włazu wejściowego broniła strzelnica, wyposażona w gazoszczelny pancerz Pz-39. Konstrukcja pancerza pozwalała na prowadzenie ognia z 7,62 mm (czołgowego) ręcznego karabinu DT. Broń zasilana była z magazynka dyskowego (talerzowego), mieszczącego 63 karabinowe naboje Mosina. Do obserwacji sektora obrony i wyboru celu służył przeziernik. Został zabezpieczony przy pomocy szklanej płytki. Jest to nowe rozwiązanie, nie stosowane wcześniej dla strzelnic obrony bezpośredniej. Pancerz strzelnicy Pz-39 nie został osadzony.
Podstawowe uzbrojenie schronu stanowił 7,62 mm karabin maszynowy Maxim wz. 1910 na podstawie fortecznej za gazoszczelnym pancerzem. Stanowisko ogniowe, które miało być stosowane schronach jednoizbowe posiadało oznaczenie PK-4b. Pancerz nie został osadzony. Zdaniem Tomasza Wesołowskiego, autora publikacji dotyczącej Brzeskiego RU, jedyny pancerz przeznaczony do tego typu schronów [02] osadzono w obiekcie punktu oporu „Moszczona Królewska”. W stropie pozostawiono otwór technologiczny na osadzenie pancerza dla peryskopu stanowiska dowodzenia. Stanowisko zapewniało okrężną obserwację pola walki.
Po prawej stronie otworu technologicznego na pancerz stanowiska bojowego PK-4b zachowały się dwie kotwy do mocowania pomy wodnej oraz jeden z dwóch wsporników zbiornika układu chłodzenia ckm.
Fot. 05. Widok szybu wejściowego w izbie bojowej.
Fot. 06. Widok izby bojowej od strony stanowiska ogniowego PK-4b. Po lewej stronie otwór w stropie na pancerz peryskopu, a po prawej na pancerz strzelnicy Pz-39 do obrony wejścia i zapola.
Fot. 07. Widok izby bojowej w kierunku stanowiska ckm. Po prawej stronie dwie kotwy do mocowania pompy wodnej oraz jeden z dwóch wsporników zbiornika układu chłodzenia ckm.
Fot. 08. Widok niszy na pancerz strzelnicy Pz-39 do obrony wejścia i zapola. Po lewej stronie rura układu wentylacyjnego schronu.
Autorowi niniejszego pracowania znane są cztery obiekty o podobnym rozwiązaniu wejścia do schronu, występujące w pasie umocnień Linii Mołotowa w aktualnych granicach Polski. Dwa pozostałe wybudowano w Grodzieńskim RU i jeden w Brzeskim RU.
Schron osiągalny z drogi z Prosienicy do Podbiele. Współrzędne GPS N520 53’ 06.1” E210 57’ 31.0”.
[01] – Obiekt znajdował się w sektorze ostrzału broni maszynowej oddalonego o 630 merów na południe schronu do ognia czołowego.
[02] – Pancerz został zezłomowany przez Niemców (Tomasz Wesołowski, „Linia Mołotowa” Sowieckie fortyfikacje graniczne z lat 1940-1941 na przykładzie 62 Brzeskiego Rejonu Umocnionego, Białystok 2001, str 98).
Fot. 01. Kopuła obserwacyjna produkowana przez Spółkę Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich w dwóch partiach prototypowych od 1934 roku.
W powolnym tempie przebiegały prace nad konstrukcją oraz wyposażeniem kopuł obserwacyjnych i obserwacyjno-bojowych. W roku 1934 została opracowana konstrukcja pierwszej kopuły obserwacyjnej dla budowanych fortyfikacji na Górnym Śląsku. Do prowadzenia obserwacji posiadała cztery wąskie szczeliny zamykane zasuwami. Po wykonaniu jednego egzemplarza prototypowej kopuły obserwacyjnej w 1934 roku wstrzymano na okres jednego roku jej dalszą produkcję. Pierwszy prototypowy egzemplarz został osadzony w stropie dwukondygnacyjnego tradytora artyleryjskiego z punktu oporu wzg. 304,7 w pobliży miejscowości Dąbrówka Wielka. Kolejny egzemplarz z 1935 roku osadzono w stropie schronu artyleryjskiego punktu oporu „Szyb Artura”.
W 1936 roku przyjęto na uzbrojenie nowy typ kopuły obserwacyjnej w wersji z czterema lub sześcioma dużymi otworami obserwacyjnymi. Wymagania techniczne określono w Instrukcji Fort. 15-1936. Nowa kopuła obserwacyjna miała zastąpić wcześniej opracowane rozwiązanie z 1934 roku w nowo projektowanych schronach. Wycofany typ kopuły należało dostarczyć jednak dla obiektów już wybetonowanych, których warunki wykonawcze przewidywały wcześniejszy typ pancerza. Dlatego też w 1936 roku wykonano ostatnie cztery egzemplarze dla punktu oporu „Bobrowniki” (wzg. 310) i „Nowy Bytom”. Łącznie wykonano 6 egzemplarzy kopuł obserwacyjnych, które określane są ogólnie jako model 1934, mimo występujących różnic.
Fot. 02. Kopuła obserwacyjna produkowana od 1936 roku w wersji z sześcioma i czterema otworami obserwacyjnymi przez Spółkę Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich.
Kopuły obserwacyjne, produkowane przez Spółkę Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich dla obiektów fortyfikacji stałej, nie cieszyły się uznaniem obserwatorów artylerii. Gen. dyw. Tadeusz Piskor, odpowiedzialny za opracowanie planu obrony w pasie działania Armii „Baranowicze”, w piśmie z dnia 6 kwietnia 1936 roku, kierowanym do Szefa Sztabu Głównego, a dotyczącym planu rozmieszczeń obiektów fortyfikacyjnych na odcinku „Darewo” i „Łabuzy”, stwierdził:
„stosowanie kopułek panc. dla obserwatorów art. nie jest pożądane, ponieważ nie dają one dobrych możliwości obserwacji. Sądzę, że zastąpienie ich peryskopami da nie tylko lepsze warunki obserwacji i przekazywania jej wyników, ale również obniży koszta.” [01]
Zastrzeżenia dotyczące konstrukcji kopuł dla obserwatorów artylerii oraz ich wyposażenia zebrał gen. bryg. Stanisław Miller i przedstawił w piśmie „Obiekty artyleryjskie w fortyfikacjach stałych” [01] z dnia 16 listopada 1938 roku do Inspektora Saperów gen. bryg Mieczysława Dąbkowskiego. Zdaniem generała do prac artyleryjskich przy GISZ Stanisława Millera czworokątne otwory o wymiarach 10 x 10 cm kopuły obserwacyjnej wg. Instrukcji Fort. 15-1936, wykonane na części cylindrycznej kopuły, nie pozwalały na prowadzenie obserwacji oraz pomiar kątów określających położenie celów za pomocą ogólnie dostępnego sprzętu optycznego. Otwory obserwacyjne okazały się zbyt małe. Brakowało również miejsca na ustawienie lornetki teleskopowej na statywie, gdyż średnica wewnętrzna pancerza, mierzona na wysokości otworów obserwacyjnych, wynosiła 98 cm. Nie przewidziano składanego stolika do prowadzenia notatek oraz siedziska dla obserwatora. Jego pracę utrudniała wysokość kopuły. Mierzona od poziomu podestu do najwyższego punku czaszy, wynosiła zaledwie 150 cm. Wszelkie czynności wykonywane były w postawie stojącej, mocno pochylonej, wyjątkowo uciążliwej w dłuższym okresie czasu.
Wszystkie wspomniane zastrzeżenia były konsultowane z gen. broni Kazimierzem Sosnkowskim, zainteresowanym racjonalną rozbudową fortyfikacji polskich na Polesiu. Istotnym błędem konstrukcyjnym omawianego pancerza była otwierana do wnętrza kopuły klapa włazu. Mogła utrudnić ewakuację rannego obserwatora i wydłużyć czas zastąpienia go nowym. Wątpliwości budziła również wytrzymałość pancerza na działanie pocisków kalibru 155 mm.
W piśmie do Inspektora Saperów gen. bryg Mieczysława Dąbkowskiego zostały również przedstawione, zdaniem gen. bryg Stanisława Miller, istotne pytania dotyczące dalszego rozwoju konstrukcji kopuł obserwacyjnych:
„a) Czy zamierzone jest zwiększenie średnicy dzwonu w przyszłych projektach,
b) Czy dzwony będą wyposażone w peryskopy i episkopy,
c) W jaki sposób zostanie zapewniona obserwatorowi możliwość obserwacji i notowania,
d) Czy sprawa podłogi w dzwonie zostanie inaczej rozwiązana.
e) Jaka jest wytrzymałość pancerza dzwonu obserwacyjnego na działanie pocisków. Czy pancerz poddany był próbom, jakim?” [02]
W przeciągu niespełna jednego miesiąca została przygotowana odpowiedź Inspektora Saperów gen. broni Dąbkowskiego. W piśmie z 16.12.1938 r. informował gen. broni Millera:
„Ad a) Nowe kopuły obs. mają posiadać średnice wewnętrzną 1150 mm. Ad b) Kopuły obs. będą wyposażone w peryskopy, zaś w szczelinach obs. będą zastosowane przezierniki. Ad c) Możliwość obserwacji zostanie zapewniona przez przyrządy (…), zaś dla notowania kopuła będzie posiadała stolik podnoszony (pulpit) oraz siodełko. Ad d) W podłodze pod każdą kopułą jest przewidziany otwór obustronnie otwierany, który pozwala na ew. usunięcie rannego. Sprawa proponowanej przez Pana Generała kratowej podłogi znajduje się w studiach. Ad e) Próby nad wytrzymałością kopuł (nie obserwacyjnych) były wykonywane parokrotnie. Co do kopuł ckm, to próby nad nimi będą wykonane na wiosnę 1939 roku. Ad f) Co do uwag Pana Generała, to odpowiedzi na nie zawarte są w wyżej przytoczonych punktach, za wyjątkiem punktu, dotyczącego ilości i wielkości szczelin. Sprawa ta znajduje się obecnie w studiach. Kopuły obs., które mają być obecnie wykonywane, mają mieć grubość 150 mm (150 – 200 mm).” [02]
Fot. 03. Kopuła dla obserwatora artylerii wytwarzana przez Spółkę Górniczo-Hutniczą Karwina-Trzyniec S.A. od 1939 roku.
Data odpowiedzi Inspektora Saperów gen. broni Dąbkowskiego na pismo gen broni Millera była zbieżna czasowo z terminem badań komisyjnych drewnianego modelu kopuły obserwacyjnej o nowej konstrukcji. Komisja miała dokonać oceny przydatności zaprojektowanej kopuły do celów artyleryjskich [03]. Badania przeprowadzono w 6.12.1938 roku. Z czysto praktycznych i finansowych względów do oceny pancerza wykonywano jego drewniany model. Stosunkowo niskim nakładem czasu i pracy można było sprawdzić funkcjonalności przewidzianego wyposażenia lub dokonać korekty niezbędnych wymiarów w celu uzyskania optymalnego rozwiązania.
Przestrzeń bojową kopuły tworzył dwudzielny pomost, wykonany ze stalowych prętów. Miał ułatwić bezpośrednią łączność głosową obserwatorom z telefonistą, którego stanowisko znajdowało się w szybie pod pomostem.
Obserwacja pola walki miała być prowadzona za pomocą peryskopu o 4-6x powiększeniu, wysuwanym na zewnątrz w osi kopuły. Przewidziano zastosowanie okna peryskopowego (rodzaj francuskiego episkopu) mocowanego zamiennie z lornetką polową Kolberga [04] o 6x powiększeniu w gnieździe na obwodzie kopuły.
Informacje zawarte w notatce z badań komisyjnych z 6.12.1938 roku, jak i w piśmie Inspektora Saperów gen. broni Mieczysława Dąbkowskiego z dnia 16.12.1938 r., są zbieżne i dotyczą tego samego pancerza. Ocenie poddano model nowej kopuły obserwacyjnej, której produkcję zlecono Spółce Górniczo-Hutniczej Karwina-Trzyniec. Należy zwrócić uwagę na fakt, że przytoczona korespondencja nie dotyczyła już osadzonych kopuł zgodnych z Instrukcją Fort 15-1936 oraz doposażenia ich stanowisk obserwacyjnych w specjalnie opracowany sprzęt optyczny i niezbędne wyposażenie.
Fot. 04. Widok stropu schronu bojowego na zapolu prawoskrzydłowego dzieła grupy fortowej „Carski Dar” zewnętrznego pierścienia Twierdzy Modlin. Na pierwszym planie pancerz stanowiska ckm wg. Instrukcji Fort. 22-1934.
Fot. 01. Schron otrzymał osłoną strzelnicy ckm przed bezpośrednim ostrzałem, nietypową dla niemieckiej fortyfikacji stałej. Wokół schronu wykonano betonowy fundament dla drewnianej konstrukcji przysłaniającej schron.
Dwa schrony broni maszynowej do ognia bocznego, wchodzące w skład grupy bojowej schronów, zostały wzniesione prawdopodobnie najpóźniej w 1933 roku poniżej zbiornika wodnego, na północnym brzegu Nysy Kłodzkiej. Podstawowym uzbrojeniem obu obiektów był 7,92 mm karabin maszynowy sMG08 na podstawie fortecznej, chroniony 10 cm płytą stalową. Konstrukcja schronów spełnia wymagania instrukcji „Budowa pozycji obronnej” (niem. Stellungsbau) z 4 sierpnia 1930 roku. Oba schrony są niemalże kopią jednego z projektów studyjnych (jakie otrzymali do dyspozycji projektanci obiektów fortyfikacji stałych) wzbogaconą o nietypowe dla fortyfikacji niemieckiej elementy chroniące strzelnicę ckm przed bezpośrednim ostrzałem.
Schron bardziej oddalony od tamy zbiornika wodnego posiada typowy nasyp ziemny, chroniący ściany schronu przed odstrzałem wroga. Schron zlokalizowany przy zaporze jeziora Otmuchowskiego, znajdujący się na ówczesnym terenie rekreacyjnym dla mieszkańców pobliskiego miasteczka, otrzymał elewację wyłożoną identycznym kamieniem (Fot. 01), jaki zastosowano do budowy elementów konstrukcji pobliskiej tamy.
Fot. 02. Widok tylnej ściany schronu z wejściem. Wyraźnie widoczna jest wanna chroniąca wejście schronu przed zalaniem. Obustronnie do żelbetonowej konstrukcji wanny dochodzi fundament dla drewnianej konstrukcji przysłaniającej schron. Od lewej strony: otwór wentylacji grawitacyjnej i otwór wylotowy urwanego przewodu kominowego.
Schron umieszczono w betonowe wannie. Chroniła obiekt przed zalaniem spowodowanym wysokim stanem wód gruntowych lub podniesieniem się poziomu rzeki w wyniku spustu wody z Jeziora Otmuchowskiego. Wanna obejmowała wejście do schronu wykonane w tylnej ścianie, tuż poniżej poziomu gruntu (Fot. 02). Dlatego też przy wejściu żelbetonowa krawędź wanny została odsunięta od ściany schronu. Do niej z obu stron dochodził, dobudowany wokół schronu betonowy fundament (Fot. 03). Osadzono w nim pionowo ustawione kotwy do mocowania drewnianej konstrukcji, przykrywającej bryłę schronu.
Fot. 03. Widok schronu od strony przedpola. Schron wzniesiono na terenie zalewowym, bez nasypu ziemnego. Elewację pokryto kamieniem, jaki wykorzystano do wykończenia elementów betonowych tamy wodnej. Wokół schronu wykonano betonowy fundament dla drewnianej konstrukcji przysłaniającej schron.
Drewniana konstrukcja, prawdopodobnie typowa dla danego regionu, stosowana była z powodzeniem w czasie pokoju. Skutecznie chroniła obiekt wojskowy przed rozpoznaniem przez obce służby wywiadowcze. Spostrzeżenia autorów niniejszego wpisu potwierdzają zdjęcia archiwalne. Drewniana konstrukcja widoczna jest na archiwalnych zdjęciach ze strony internetowej polska-org.pl, wykonanych podczas budowy tamy, jak i również w późniejszym okresie. Poniżej zamieszczono jedno z nich.
Fot. 04. Ujście Nysy Kłodzkiej z jeziora Otmuchowskiego. Widok z tamy w kierunku schronu bojowego, obudowanego drewnianą konstrukcją, zapewne typową dla regionu. Zdjęcie, wykonano w 1940 roku, pochodzi ze strony internetowej polska-org.pl (https://polska-org.pl/8396628,foto.html?idEntity=5335589)
1.1. Izba bojowa
Fot. 07. 10 cm płyta stalowa chroniła stanowisko 7,92 mm karabinu maszynowego sMG08 na podstawie fortecznej. Na zdjęciu: dwa otwory na kotwy mocujące płytę do bryły schronu, strzelnica ckm i wąski otwór przeziernika do obserwacji pola walki przez dowódcę schronu (Fot. Tomasz Zamysłowski).
Jednoizbowy schron (niem. Unterstand für ein M.G. mit Schartenplatte) [02] z bierną śluzą przeciwgazową posiadał stanowisko bojowe 7,92 mm ciężkiego karabinu maszynowego sMG08 na podstawie fortecznej chronione stalową płytą o grubości 10 cm [03]. Płyta ze strzelnicą i wąskim, poziomym przeziernikiem do obserwacji sektora ostrzału zamocowana została do bryły schronu za pomocą 10 sztuk stalowych kotw. Ze względu na wymiary stalowej płyty o szerokości 2,40 m i wysokości równej 1,8 m wykonano obniżenie stropu oraz u jej podstawy żelbetową ławę w kształcie litery „T”. Po przez obniżenie stropu poprowadzono dwie kotwy mocujące płytę. Pozostałe kotwy osadzono w ścianach bocznych (6 szt.) i w żelbetowej ławie (2 szt.).
Fot. 08. Widok stalowej płyty ze strzelnicą, wzmocnionej żelbetową ławą w kształcie litery „T”. Na ławie ustawiona była blaszana skrzynka z saniami, podstawą forteczną z zamocowanym ciężkim karabinem maszynowym sMG 08. Po lewej stronie stanowiska bojowego przeziernik do obserwacji pola walki przez dowódcę, wyprowadzenia kabli telefonicznych. Obustronnie umieszczono nisze oświetleniowe, jeszcze w 1933 roku nie stosowane standardowo w niemieckiej fortyfikacji stałych (Fot. Tomasz Zamysłowski).
Płyta ze strzelnicą została zdekompletowana. Rys. 01 prezentuje widok strzelnicy i przeziernika, prowadnic oraz przesuwającymi się między nimi zasuwami. Zasuwa służyła do zamykania strzelnicy karabinu maszynowego. Była ryglowana w skrajnych położeniach za pomocą dwóch rygli, wsuwanych pomiędzy zasuwę a prowadnicę w wyniku obrotu dźwigni w dół. Wsuwający się rygiel powodował docisk zasuwy do filcowej uszczelki, przylegającej do powierzchni stalowej płyty pomiędzy dwiema prowadnicami. Uszczelka, nasączona olejem, zapewniała po dociśnięciu gazoszczelność zamknięcia. Aby ułatwić taśmowemu zamykanie lub otwieranie strzelnicy, umieszczono masywną zasuwę na dwóch obracających się rolkach. Zasuwa przeziernika unieruchamiana była w położeniu „zamknięte” za pomocą dwóch śrub dociskowych, umieszczonych na prowadnicach w osi symetrii przeziernika.
Rys. 01. Schemat zamknięcia strzelnicy ciężkiego karabinu maszynowego MG 08 oraz przeziernika do obserwacji sektora ostrzału. 1. Strzelnica ckm, 2. Zasuwa strzelnicy z układem ryglującym, 3. Jedna z dwóch prowadnic zasuwy strzelnicy ckm, 4. Śruba mocująca prowadnicę, 5. Wycięcie w dolnej prowadnicy do ustalenia położenia podstawy fortecznej ckm, 6. Zasuwa przeziernika do obserwacji, 7. Jedna z dwóch prowadnic zasuwy przeziernika, 8. Jeden z dwóch docisków blokujących zasuwę przeziernika, 10. Jeden z dwóch ograniczników przesuwu zasuwy przeziernika, 11. Uszczelka filcowa.
Po obu stronach stanowiska bojowego ckm, wykonano dwie nisze oświetleniowe o niepowtarzanym w późniejszym okresie kształcie. Jako standardowe wyposażenie schronu stosowana była w niemieckich obiektach fortyfikacji stałej dopiero od 1934 roku. Wykorzystanie nisz oświetleniowych było rygorystycznie przestrzegane. Należało wygasić oświetlenie przed otworzeniem strzelnicy. Przewidziano łączność telefoniczną dla schronu. Na lewej ścianie izby bojowej, przy stanowisku dowódcy (niem. Waffenführer) wyprowadzono kable sieci telefonicznej. Na ławie, poniżej strzelnicy, ustawiona była blaszana skrzynka z saniami, podstawą forteczną z zamocowanym ciężkim karabinem maszynowym sMG 08. Po prawej stronie stanowiska bojowego zajmował miejsce taśmowy.
Do prowadzenia ognia, podstawę forteczną z zamocowanym karabinem maszynowym sMG08 dosuwano do płyty stalowej i w tym położeniu blokowano [04]. Przesuwanie podstawy fortecznej umożliwiały sanie, ustawione na blaszanym pudle, mocowanym do żelbetowej ławy. Po wycofaniu podstawy fortecznej z ckm w tylne skrajne położenie przez celowniczego i jej obrocie o około 40 stopni, taśmowy mógł zamknąć strzelnicę i zaryglować zasuwę za pomocą obrotowej dźwigni.
Fot. 09. Widok izby bojowej w kierunku wejścia z śluzy przeciwgazowej. W wejściu, od strony izby bojowej, osadzona ościeżnica lekkich drzwi gazoszczelnych. Po prawej stronie zamknięcie przewodu kominowego i wentylacyjnego (Fot. Tomasz Zamysłowski).Fot. 10. Standardowe zamknięcie (zawór odcinający) przewodów wentylacyjnych i kominowych (niem. Äußerer Abschluß für Ansauge- Rauch- und Lüftungsrohr), w tym przypadku przewodu wentylacyjnego [05] (Fot. Tomasz Zamysłowski).
Schron wyposażono w wentylację grawitacyjną. Powietrze dostarczane było rurą, poprowadzoną przez zewnętrzną ścianę. Rura w tym okresie prowadzona była na przelot, prostopadle do powierzchni ściany. Wlot zabezpieczono metalową blachą z drucianą siatką. Na wewnętrznej powierzchni umieszczono gazoszczelną zasuwę. Otwarta strzelnica ckm zapewniała cyrkulację powietrza w pomieszczeniu.
Fot. 11. Widok przewodów wentylacyjnych, poprowadzonych na wprost przez ścianę tylną. Od lewej strony: otwór wentylacji grawitacyjnej i otwór wylotowy urwanego przewodu kominowego (Fot. Tomasz Zamysłowski).
Przewidziano możliwość ogrzewania izby bojowej za pomocą pieca. Druga rura, poprowadzona przez zewnętrzną ścianę schronu równolegle do napowietrzającej, odprowadzała gazy spalinowe z pieca grzewczego. Podobnie jak rura napowietrzająca posiadała gazoszczelne zamknięcie [05] od strony izby bojowej. Była opatrzona napisem „Ofenrohr”. Po zewnętrznej stronie schronu poprowadzono przewód kominowy pionowo, równolegle do powierzchni ściany. Kamienne wykończenie elewacji schronu, znajdujące się tuż poniżej wylotu przewodu kominowego, utrudniało jego ewentualną modernizację.
Fot. 12. Wejście do schronu. Przy otworze wejściowym, zamykanym drzwiami stalowymi, konstrukcja wanny została odsunięta od ściany schronu (Fot. Karolina Kot).
1.2. Śluza przeciwgazowa
Zgodnie z ówczesnymi standardami schron otrzymał przedsionek pełniący rolę biernej śluzy przeciwgazowej. Wejście do schronu, czyli do śluzy przeciwgazowej, chronione były stalowymi drzwiami (starszego typu) o wymiarach 110 x 80 (wysokość x szerokość) cm. Bierna śluza przeciwgazowa nie posiadała wymuszonej wymiany powietrza. Dlatego też w przejściu, wykonanym pomiędzy śluzą przeciwgazową a izbą bojową, została osadzona para drzwi, lekkich i ciężkich. Od strony pomieszczenia bojowego były to lekkie drzwi gazoszczelne.
Nietypowym rozwiązaniem dla tego typu schronu było wykonanie niszy w bocznej ścianie śluzy przeciwgazowej. Nad wnęką został umieszczony napis „MG-Nische” (nisza dla karabinu maszynowego).
Fot. 13. Widok wanny i fundamentu dla drewnianej konstrukcji przysłaniającej schron (Karolina Kot).
Fot. 14. Widok wejścia do schronu od strony przedsionka – biernej śluzy przeciwgazowej (Fot. Tomasz Zamysłowski).
Wymóg wykonania niszy musiał znaleźć się w planach budowlanych dla schronu przy zaporze jeziora Otmuchowskiego. Nisza na ciężki karabin maszynowy, podobnie jak nisze oświetleniowe przy stanowisku bojowym nie były przewidziane w podstawowym projekcie schronu na ciężki karabin maszynowy za stalową płytą (niem. Unterstand für ein M.G. mit Schartenplatte), przedstawionym jako wzorcowy w instrukcji „Budowa pozycji obronnej” (niem. Stellungsbau) z 4 sierpnia 1930 roku. Zmianę taką mógł wprowadzić projektant schronu i musiał ją skutecznie obronić w procesie akceptacji projektu.
W śluzie przeciwgazowej przechowywano narzędzia saperskie i suchy klozet. Kolejnym napisem eksploatacyjnym był „für vergaste Kleider”[06]. Informował o miejscu przeznaczonym na składowanie skażonego ubrania ochronnego.
Fot. 15. M.G.-Nische – napis eksploatacyjny nad niszą dla karabinu maszynowego (Fot. Tomasz Zamysłowski).
Fot. 16. Napis eksploatacyjny w miejscu przechowywania skażonego ubrania (Fot. Tomasz Zamysłowski).
Szczególne podziękowania dla
Karoliny Kot i Cezarego Piotrowskiego za udostępnienie zdjęć do opracowania.
Więcej informacji na temat grupy bojowej schronów w opracowaniach:
[01] – Thomas Jaekiel, Die Neissestellung bei Ottmuchau, zeszyt „Beton und Stahl” wydanie specjalne czasopisma RELIKTE DER GESCHICHTE z 13.12.2019 r.
[02] – Zgodnie z wymaganiami instrukcji „Budowa pozycji obronnej” (niem. Stellungsbau) z 4 sierpnia 1930 roku schron określano jako stanowiska bojowego dla ciężkiego karabinu maszynowego, chronionego płytą ze strzelnicą (niem. Unterstand für ein M.G. mit Schartenplatte). W późniejszym latach określenie „Unterstand” stosowane było w niemieckiej fortyfikacji w odniesieniu do schronów biernych. Dla podkreślenia bojowej funkcji schronu, obiekty te otrzymały w nazwie dodatkowe uzupełnienie np.: „Kampfstand” lub „Schartenstand”. Dla jednoizbowych schronów bojowych na ckm stosowano również bardzo trafne określenie „MG-Schartenstand ohne Bereitschaftsraum”, czyli stanowisko ogniowe bez izby gotowości bojowej.
[03] – więcej w opracowaniu Płyta stalowa o wymiarach 280x180x10 cm dla stanowiska 7,92 mm karabinu maszynowego MG 08.
[04] – więcej w opracowaniu: Stanowisko bojowe ckm w schronie o odporności B1 na Pozycji Pomorskiej (1934 r.)
[05] – więcej w opracowaniu : Zamknięcie przewodu wentylacyjnego lub kominowego
[06] – w późniejszym okresie funkcjonował również napis „ Schrank für gasoerfeuchte Kleider”.
