Fot. 01. Widok strzelnicy obrony wejścia i zapola w schronie bojowo-obserwacyjnym B1-3 z kopułą 9b P7 (niem. MG-Schrtenstand mit Kleinstglocke). Standardowym rozwiązaniem w tym obiekcie była płyta z zamknięciem strzelnicy broni ręcznej 48 P8.
Schrony fortyfikacji stałych budowane w 1938 roku, zgodnie z nowo opracowanymi konstrukcjami standardowymi, zostały wyposażone w strzelnicę obrony wejścia i zapola. W części obiektów stanowisko obrony wejścia i zapola umieszczono w wydzielonym pomieszczeniu. Założono, że w zależności od konfiguracji pomieszczeń schronu, wejście będzie chronione przed ostrzałem przy pomocy płyty stalowej ze strzelnicą typu 48 P8 [01] lub 403 P9. Należy zaznaczyć, że wyposażenie stanowiska w płytę stalową 403 P9 w wydzielonym pomieszczeniu umożliwiało prowadzenia ognia przy pomocy broni maszynowej [02]. Dlatego też zalecano przy tworzeniu planu ogni nowej pozycji taką konfigurację schronów, która gwarantowałaby uzyskanie skutecznego pokrycia ogniem przedpola i obronę zapola ze stanowisk broni maszynowej. Celowe było takie wzajemne położenie schronów, które umożliwiało wspieranie się ogniem podczas walki. W szczególnym przypadku, poprzez wykorzystanie dwóch, dwusektorowych schronów ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola każdy, można było osiągnąć obronę okrężną. Obrona zapola mogła być dodatkowo wspierana przez strzelnice obrony wejścia. Znawcy problemu są zdania, że wspomniane rozwiązanie było nadal bardziej ekonomiczne i zarazem skuteczniejsze w działaniu niż zastosowanie obiektu z sześciostrzelnicową kopułą bojową. W opisanym przypadku, w zależności od konfiguracji typów schronów, w obronie pozycji mogło brać udział od 4 do 6 ciężkich karabinów maszynowych na podstawach fortecznych zamiast dwóch w kopule. Skuteczność obrony podnoszono poprzez tworzenie grup bojowych schronów [03] oraz zapewnienie odpowiedniej łączności telefonicznej.
Rys. 01. Przykład obrony okrężnej przy zastosowaniu broni maszynowej dwóch, dwusektorowych schronów ze stanowiskami obrony wejścia i zapola dla karabinu maszynowego lub pistoletu maszynowego. Obronę mogą wspierać stanowiska obrony wejścia przy pomocy broni ręcznej. (Zusammenstellung der Bestimmungen für Regelbauten der Baustärken B1-D. Załącznik do OKH B 39 e Gen St DH In Fest IIIb 1000/38 g.K z 01.06.1938).
W przypadku Pozycji Giżyckiej przewidziano możliwość wykorzystania istniejących zapasów magazynowych płyt OB 3294 [04] w nowo opracowanych, standardowych konstrukcjach schronów wznoszonych w Prusach Wschodnich w 1938 roku. Początkowo zakładano jej zastosowanie do ochrony stanowiska obrony wejścia przy wykorzystaniu tylko strzelnicy. Część płyty obejmująca przeziernik miała być osadzona w ścianie schronu. W niszy znajdował się otwór strzelnicy wraz z przesuwaną zasuwą. Sposób osadzenia płyty prezentuje zdjęcie 02.
Fot. 02. Płyta OB 3294 osadzona w ścianie zamiast przewidzianej 48 P8 w projekcie schronu na karabin maszynowy B1-1 [04]. Duża strzelnica ułatwiała obronę za pomocą pistoletu maszynowego.
Stalową płytę OB 3294, o wymiarach 127,5 x 63 cm i grubości 2 cm, zgodnie z założeniami stosowano w niemieckich schronach bojowych wznoszonych na początku lat trzydziestych zeszłego wieku w Prusach Wschodnich. Wówczas przeznaczono ją do ochrony stanowiska broni maszynowej. Na uwagę zasługuje fakt, że różnica grubości pomiędzy obowiązującą płytą 403 P9 a znacznie starszą OB 3294 wynosiła zaledwie o 0,5 cm. Wytwarzano ją z walcowanej na zimno blachy z grupy stali konstrukcyjnej o średniej zawartości węgla. Centralnie położona strzelnica służyła do prowadzenia ognia z ciężkiego karabinu maszynowego, a wąski przeziernik po jej lewej stronie do obserwacji sektora ognia. Płyta przeznaczona była do montażu na wewnętrznej powierzchni ściany schronu, standardowego rozwiązania dla obiektów z początku lat trzydziestych dwudziestego wieku na Pozycji Lidzbarskiej.
Na stosunkowo krótkim odcinku obrony wschodniego frontu Rejonu Umocnionego „Giżycko” stwierdzono zastępcze zastosowanie płyty OB 3294 w przypadku pierwotnych projektów schronów zarówno z płytą 48 P8, jak i z 403 P9.
Fot. 03. Wnęka z odciskiem stalowej płyty OB 3294 osadzono we wnęce. Nie wykorzystano przeziernika do obserwacji przedpola. Do mocowania płyty wykorzystano 14 otworów na kotwy. Strzelnica przeznaczona do obrony za pomocą karabinu lub pistoletu maszynowego.
(Powiększone zdjęcia można oglądać poprzez otworzenie ich w nowym oknie)
Fot. 04. Strzelnica obrony wejścia i zapola w schronie dla dwóch karabinów maszynowych B1-13 (niem. Doppel- MG- Schartenstand B1-13 ). Sposób mocowania płyty OB 3294 uwzględnienia obszar strzelnicy, w którym mogłyby wystąpić największe obciążenia spowodowane ostrzałem. Strzelnica przeznaczona do obrony za pomocą karabinu lub pistoletu maszynowego.Fot. 05. Odcisk stalowej płyty OB 3294 zastosowanej w schronie B1–3 [06] zamiast zalecanej 48 P8 dla broni ręcznej. Zamocowano ją przy wykorzystaniu 8 kotw w dwóch rzędach pomimo, że pierwotnie przewidziano montaż tej płyty za pomocą 14 sztuk kotw, po 7 kotw w każdym z dwóch rzędach umieszczonych w dolnej i górnej pancerza. Niewykorzystane otwory do mocowania pozostawiły charakterystyczny ślad – odcisk na betonowej powierzchni. Po lewej stronie strzelnicy wykonano otwór obserwacyjny do nadzoru sektora ognia. Strzelnica przeznaczona do obrony za pomocą karabinu lub pistoletu maszynowego.Fot. 06. Dla celów porównawczych odcisk płyty 403 P9 we wnęce stanowiska obrony wejścia i zapola schronu Regelbau B1-27.
Fot. 01. Tylna ściana schronu nr 745 na ckm i garażu dla armaty przeciwpancernej przy drodze Międzyrzecz – Pieski.
W 1935 roku w ramach pozycji obronnej Obra-Nisłysz (niem. Nischlitz-Obra-Linie), na przewidywanych kierunkach uderzenia nieprzyjaciela, wzniesiono dwukondygnacyjne schrony do obrony przepraw. Schrony dla ciężkiego karabinu maszynowego i garażu dla armaty przeciwpancernej (niem. MG-Schartenstand und Tak-Unrestellraum), nazywane popularnie „Hindenburgstand” zaprojektowano w klasie C odporności na ostrzał. Łącznie wzniesiono sześć tego typu obiektów przy szlakach komunikacyjnych. Ich budowa poprzedzana była szeroko zaplanowanymi w czasie i zakresie pracami hydrotechnicznymi. W początkowym okresie objęły one regulację rzek i strumieni. Sukcesywnie tworzono system obiektów spiętrzających. Zaplanowane tereny zalewowe oraz wykonane kanały wodne stanowiły doskonałe zapory przeciwczołgowe i przeciwpiechotne. W celu usprawnienia komunikacji wybudowano nowe mosty. Dla uznanych za ważne pod względem taktycznym przepraw, które znajdowały się na przedpolu schronów dla ciężkiego karabinu maszynowego i garażu armaty przeciwpancernej, przewidziano mosty obrotowe lub rolkowo – uchylne. Ich konstrukcja pozwalała na zlikwidowanie przeprawy w krótkim czasie lub jej równie szybkie przywrócenie przy obsłudze zaledwie jednej lub dwóch przeszkolonych osób. Drogę zabezpieczono zaporami przeciwpancernymi.
Fot. 02. Przedpiersie stanowiska polowego dla 3,7 cm armaty przeciwpancernej (3,7 cm Tak) przy schronie nr 745 na ckm i garaż dla armaty przeciwpancernej.
Obsada schronu dla ciężkiego karabinu maszynowego i garażu dla armaty przeciwpancernej
Załogę schronu stanowiło 3 podoficerów i 17 szeregowych. Obiektem dowodził dowódca schronu w stopniu podoficera (niem. Werkkommendant). Prowadzenie ognia ze stanowiska ciężkiego karabinu maszynowego na podstawie fortecznej, chronionego 6 cm płytą stalową 10 P7, zapewniała obsada złożona z dowódcy (niem. Waffenführer) – podoficera i 5 żołnierzy. Do obsługi armaty przeciwpancernej przewidziano dowódcę w stopniu podoficera i 7 szeregowych. Schron ubezpieczało 3 żołnierzy. Skład załogi uzupełniało dwóch łącznościowców.
Pomieszczenia, garaż dla armaty przeciwpancernej oraz izbę bojową, umieszczono w górnej kondygnacji schronu. Na dolnej kondygnacji znajdowały się pomieszczenia socjalne dla załogi schronu i obsady armaty przeciwpancernej.
Zadania bojowe
Zadania bojowych schronów dla ciężkiego karabinu maszynowego i garażu dla armaty przeciwpancernej zostały zweryfikowane pod koniec 1944 roku w ramach przygotowywania pozycji obronnej do odparcia spodziewanego ataku Armii Czerwonej. Określono je dla schronu, poszczególnych broni oraz działań saperskich w terenie. Uznane wcześniej za taktyczne istotne przeprawy straciły swoje znaczenie. Zrezygnowano z obrony przeciwpancernej ze stanowiska polowego. Ograniczono obronę do ryglowania drogi i przeprawy ogniem karabinu maszynowego oraz zdecydowano się na użycie oddziału piechoty zakwaterowanego w obiekcie, ale do walki z pozycji polowej. W szczególnych przypadkach obrona przeprawy została wzmocniona poprzez nowo wybudowane stanowiska karabinów maszynowych do obrony okrężnej. W niniejszym opracowaniu zostaną zaprezentowane trzy, zróżnicowane przypadki obrony przepraw na przedpolu schronu na ckm i garażu dla armaty przeciwpancernej.
Fot. 04. Przedpiersie stanowiska polowego dla 3,7 cm armaty przeciwpancernej (3,7 cm Tak) przy Widok schronu nr 755 na ckm i garaż dla armaty przeciwpancernej przy drodze Kęszyca – Kursko.
Obiekt nr 745 przy drodze Międzyrzecz – Pieski
Dokumenty ze stycznia 1945 roku potwierdzają zachowanie przez schron nr 745 w zasadniczej części swoich pierwotnych zadań bojowych. Obiekt znajduje się na przedpolu Pz.W. 743. Ma ryglować ogniem drogę Międzyrzecz – Pieski oraz nadzorować przeprawę mostową nad strumieniem Jeziorna. Zgodnie z pierwotnymi założeniami skuteczną obronę miało zapewnić stanowisko bojowe 7,92 mm ciężkiego karabinu maszynowego Maxim 08 na podstawie fortecznej w izbie bojowej oraz 3,7 cm armata przeciwpancerna (3,7 cm Tak – Tank Abwehrkanone), prowadząca ogień z pobliskiej pozycji polowej. Ryglowana ogniem karabinu maszynowego droga Międzyrzecz – Pieski przecinała pozycję obronną. Główna linia walki przebiegała przez skrzyżowanie dróg Międzyrzecz – Pieski i Kęszyca – Kursko. Skrzyżowanie oddalone jest o 450 metrów od obiektu, a drewniany most o 170 metrów.
Plan sytuacyjny. Położenie obiektów, Schron na ckm i garaż dla armaty przeciwpancernej – nr 745 i nr 755, Panzerwerki – 741, 743, 748, 750 i 754, Most obrotowy D 724, Kanał taktyczny 725. (Kampanweisung CAMO 500 12460 84 0007 ze strony wwii.germandocsinrussia.org). Zalecane jest otworzenie planu sytuacyjnego w nowym oknie.
Zadania saperskie obejmowały prace związane zablokowaniem drogi przy pomocy obrotowej zapory drogowej, ustawionej przed mostem oraz uzbrojeniem zapory drogowej przy pomocy stalowych belek, wsuwanych w gniazda. Drewniany most nad strumieniem przeznaczony był do zniszczenia po wycofaniu się własnych oddziałów. Decyzja ta powinna być, zgodnie z zadaniami bojowymi schronu, zatwierdzona przez dowódcę kompanii. Przekazanie rozkazu następowało przy pomocy fortecznej łączności telefonicznej lub w przypadku jej awarii przez kuriera.
Rys. 01. Wycinek mapy z zadań obronnych dla schronu bojowego dla ckm z garażem dla armaty przeciwpancernej nr 745 (Kampanweisung CAMO 500 12460 84 0008 ze strony wwii.germandocsinrussia.org) przy drodze Międzyrzecz – Pieski. a. obrotowa zapora przeciwpancerna, b. drewniany mostek, c. czterorzędowa zapora przeciwpancerna, d. zapora przeciwpancerna, e. stanowisko ogniowe dla 3,7 cm armaty przeciwpancernej (3,7 cm Tak).
Zgodnie z dokumentacją stanowiska ogniowego ze stycznia 1945 roku przed drewnianym mostem (Rys. 01, b) znajdowała się obrotowa zapora [02] przeciwpancerna (Rys. 01, a). Ten typ zapory mógł być zdalnie uruchamiany. Kolejna zapora drogowa (Rys. 01, c) znajdowała się w pobliżu schronu. Drogę blokowano za pomocą czterech rzędów belek dwuteowych, osadzonych w gniazdach w żelbetonowej płycie.
Fot. 05. Obrotowa zapora przeciwpancerna przed mostem rolkowo – uchylnym K 602 nad rzeką Ołobok przy jazie 602.
Na odcinku pomiędzy zaporą z szyn kolejowym a drewnianym mostkiem wyjątkowo dobrze wykorzystano ukształtowanie terenu. Aby uniemożliwić zjazd pojazdom z zablokowanej drogi w kierunku północnym, wykonano wzdłuż drogi stałą zaporę z żelbetonowych słupków (Rys. 01, d). Zadaniem zapór było ukierunkowanie ruchu pojazdów i ich zatrzymanie w strefie, w której ogień z armaty przeciwpancernej był najskuteczniejszy. Na dystansie do 500 metrów tor pocisku przeciwpancernego, wystrzelonego z 3,7 mm armaty przeciwpancernej (niem. 3,7 cm Tank Abwehrkanone, w skrócie 3,7 cm Tak), przewidzianej pierwotnie w założeniach taktyczno-obronnych, praktycznie pokrywał się z linią celowania. Właściwość ta często była wykorzystywana przez doświadczonych celowniczych. Ułatwiała prowadzenie ognia, podnosiła skuteczność ognia. Na tym dystansie 3,7 cm armata przeciwpancerna mogła niszczyć wszystkie typy czołgów, produkowane w okresie budowy schronu przez państwa ościenne. Do pierwszych wyjątków należał francuski czołg Char 1-bis, czy też Somua S-35. Wieża Char 1-bis posiadała pancerz równy 60 mm. Produkcja tego czołgu ruszyła w 1937 roku.
W zadaniach bojowych dla schronu nr 745 na ckm i garaż dla armaty przeciwpancernej, planowanych pod koniec 1944 roku, nie określono wzoru armaty przeciwpancernej przewidzianej do obrony przeprawy. Nie pojawiła się również informacja o współpracy ogniowej z Pz.W. 743, oddalonym o 640 metrów w kierunku południowo-zachodnim, na którego przedpolu znajdował się schron nr 745. Sektor ostrzału stanowisk ogniowych w Pz.W. 743, umieszczonych w kopule 2 P7 i 20 P7, został w 1944 roku znacznie ograniczony. Praktycznie została wyeliminowana możliwość prowadzenia ognia czołowego. Natomiast badania terenowe poprzedzające opracowanie mapy fortyfikacji [03] Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego wykazały, że oba wspomniane obiekty posiadały zarówno bezpośrednie i pośrednie połączenie przy pomocy fortecznej sieci telefonicznej.
Obiekt nr 755 przy drodze Kęszyca – Kursko
Fot. 03. Widok schronu nr 755 na ckm i garaż dla armaty przeciwpancernej przy drodze Kęszyca – Kursko.
Schron nr 755, znajdujący się na przedpolu grupy Netellbeck wybudowanej w latach 1938-1939, ryglował ogniem drogę Kęszyca -Kursko oraz przejazd przez obrotowy most D 724. W celu wzmocnienia obrony przeprawy wybudowano dwa stanowiska do obrony okrężnej typu Ringstand R 58 o numerach 2087 i 2086. Południowe stanowisko 2086 pokrywało ogniem kanał taktyczny 725 i teren położony na południowy wschód od obiektu 755. Współdziałało w planie ogni z Pz.W. 750 Grupy Netellbeck [04]. Natomiast stanowisko 2087 pokrywało ogniem przedpole schronu 755 do kanału taktycznego 725 północnym wschodzie. Zadania w zakresie obrony przeciwpancernej realizowała armata przeciwpancerna ze stanowiska polowego w pobliżu schronu. W zadaniach bojowych nie podano wzoru przewidzianej do obrony armaty przeciwpancernej. Działon nie stanowił załogi schronu nr 755, jak w przypadku wcześniej omawianego obiektu nr 745.
Do zadań saperskich w terenie należało nadzorowanie mostu drogowego D 724 oraz zamknięcie przeprawy poprzez obrót przęsła.
Rys. 02. Wycinek mapy z zadań obronnych dla schronu bojowego dla ckm z garażem dla armaty przeciwpancernej nr 755 (Kampanweisung CAMO 500 12460 87 0008 ze strony wwii.germandocsinrussia.org) przy drodze Kęszyca – Kursko.
W schronie przewidziano 21 miejsc leżących oraz zaprowiantowanie na 7 dni. Załoga schronu składała się z:
– obsady ciężkiego karabinu maszynowego złożonej z dowódcy – podoficera i 5 żołnierzy,
– oddziału piechoty w składzie dowódca w stopniu podoficera i 9 szeregowych, zakwaterowany w schronie, który obsługiwał dwa stanowiska do obrony okrężnej Ringstand 58,
– łącznościowca,
– 3 żołnierzy do obrony strefy wejścia oraz zapola.
Obiekt nr 855 w miejscowości Stary Dworek
Fot. 05. Obrotowy Most D 812, oddalony 250 metrów na południowy zachód od schronu nr 854 w miejscowości Stary Dworek.
Schron wzniesiono w południowo zachodniej części miejscowości Stary Dworek. Pole ostrzału w kierunku drewnianego mostu na Obrze było ograniczone przez grupy domów, położonych przy drodze. Zadania bojowe schronu polegały na ryglowaniu ogniem drogi prowadzącej przez drewniany most w kierunku północno wschodnim oraz na prowadzeniu ostrzału niecki Obry. Wymagane było zabezpieczenie obiektu przez stanowiska polowe. Zrezygnowano z zastosowania armaty do obrony przeprawy.
Zadania saperskie dotyczyły:
– zamknięcia obrotowej zapory przeciwpancernej przed drewnianym mostem na Obrze, który znajdował się 150 metrów na północny wschód,
– zamknięcia przeprawy przez obrotowy most D 812, oddalony 250 metrów na południowy zachód oraz wykonania zapory przeciwczołgowej za mostem,
– zniszczenia drewnianego mostu na Obrze po akceptacji dowódcy kompanii.
Rys. 03. Wycinek mapy z zadań obronnych dla schronu bojowego dla ckm z garażem dla armaty przeciwpancernej nr 845 (Kampanweisung CAMO 500 12460 71 0008 ze strony wwii.germandocsinrussia.org) w miejscowości Stary Dworek. a. obrotowa zapora przeciwpancerna, b. drewniany mostek, c. czterorzędowa zapora przeciwpancerna.
W schronie przewidziano 20 miejsc leżących oraz zaprowiantowanie na 7 dni. Załoga schronu składała się z:
– obsady stanowiska ciężkiego karabinu maszynowego w izbie bojowej, złożonej z dowódcy – podoficera i 5 żołnierzy,
– oddziału piechoty w składzie – dowódca w stopniu podoficera i 9 szeregowych do obsługi dwóch karabinów maszynowych na pozycji polowej,
– telefonisty,
– 3 żołnierzy do obrony strefy wejścia oraz zapola.
Zadania bojowe dla schronów na ciężki karabin maszynowy i garaż posiadały klauzulę dotyczącą prowadzenia obrony. Nawet w przypadku okrążenia obiektu przez wroga należało kontynuować walkę wszelkimi dostępnymi środkami. Po ich wyczerpaniu dowódca schronu miał prawo zapoznać się z opieczętowanym załącznikiem nr 8, dołączonym do zadań bojowych schronu. Wspomniany załącznik nie zachował się.
Fot. 07. Dokument ” Zadania bojowe” posiadał klauzulę o prowadzeniu walki wszelkimi dostępnymi środkami.
Przypisy:
[01] – więcej o fortecznej łączności telefonicznej w opracowaniach: Niemiecka, forteczna łączność telefoniczna. Część 1 oraz Niemiecka, forteczna łączność telefoniczna. Część 2
[02] – więcej w opracowaniu Drehschranke – obrotowa zapora przeciwpancerna.
[03] – MRU, Mapa fortyfikacji, Odcinek Centralny, Pracownia JB77 Jacek Biesiadka.
[04] – W zadaniach bojowych dla obiektu nr 755 ze stycznia 1945 roku zaznaczono współdziałanie stanowiska karabinu maszynowego do obrony okrężnej nr 2086 w planie ogni z Pz.W. 748 i 750 grupy Netellbeck. Natomiast informacja o współpracy znalazła potwierdzenie tylko w zadaniach bojowych Pz.W. 750.
Fot. 01. Jeden z obiektów grupy schronów przy przeprawie promowej przez Odrę w pobliżu miejscowości Będów (Fot. Franz Aufmann) .
W celu zapewnienia skutecznej obrony wyznaczonej części odcinka schrony łączono w grupy już na etapie planowania ogni. W początkowym okresie planowano rozbudowę pozycji obronnych opartych na naturalnych przeszkodach terenowych, gdyż takie należały do najskuteczniejszych i ekonomicznie uzasadnionych. Planowaną pozycję cechowało linearne rozmieszenie obiektów fortyfikacji stałej. W pierwszej kolejności przy pomocy grup schronów zabezpieczano strategicznie ważne odcinki. Do newralgicznych miejsc, w przypadku pozycji wznoszonych wzdłuż biegu rzek, należały brody i przeprawy mostowe.
Załogi schronów bojowych realizowały wyznaczone zadania obronne (niem. Kampfanweisungen) wynikające z planu taktyczno- obronnego odcinka. Obrona przedpola w wyznaczonych sektorach, określonych w planie ogni, wymagała odpowiedniego współdziałania pomiędzy dowódcami obiektów. Każdy z nich musiał być w stałym kontakcie z dowódcą w sąsiednim schronie grupy, jak i ze swoim bezpośrednim przełożonym. Kolejność włączania się stanowisk ogniowych do walki wynikała z konieczności wzmocnienia lub rozszerzenia ostrzału, czy też zapewnienia obrony przedpola sąsiadowi. Równie ważny był moment włączenia się do walki – otwarcia ognia z jeszcze nierozpoznanego przez nieprzyjaciel stanowiska bojowego. W przypadku podniesionej gotowości lub alarmu każdy dowódca obiektu musiał utrzymywać nocą regularny kontakt z sąsiednimi obiektami z prawej i lewej strony za pomocą drużyny zwiadowców (niem. Spähtruppe). Jeśli obiekty były oddalone od siebie, wyznaczone drużyny zwiadowców musiały spotykać się o określonych porach i miejscach pomiędzy dwoma obiektami.
Fot. 02. Wejście do schronu na karabin maszynowy (Będów) (Fot. Franz Aufmann).
Współdziałaniem poszczególnych stanowisk ogniowych kierował dowódca grupy w stopniu oficerskim (niem. Zugführer), a zarazem dowódca jednego ze schronów. W zależności od zaistniałej sytuacji wykonywał rozkazy bezpośredniego przełożonego lub na podstawie meldunków obserwatorów i dowódców podległych mu schronów podejmował samodzielne decyzje. Każdy ze schronów grupy posiadał przydzielone mu zadania bojowe. Za ich wypełnianie odpowiedzialny był dowódca schronu.
Wszystkie obiekty w grupie miały zapewnioną forteczną łączność telefoniczną. W momencie obsadzania obiektu przez załogę, dowódca schronu miał obowiązek sprawdzić działanie łączności zewnętrznej – telefonicznej oraz łączności wewnętrznej, realizowanej przy pomocy rur głosowych. Tylko w sporadycznych przypadkach w niemieckiej fortyfikacji stałej, prawdopodobnie dla celów szkoleniowych, wykonanvo przy schronach fortyfikacji stałej stanowiska do łączności optycznej. Tego typu stanowiska zachowały się na ogólnodostępnym odcinku Bruchmühle Pozycji Pomorskiej [01].
Zalecano [02], aby telefony fortecznej sieci w obiektach przynależnych do grupy były podpięte równolegle poprzez głowice kablowe do jednej pary dwuparowego kabla telefonicznego. Takie skonfigurowanie sieci umożliwiało jednoczesne wywołanie i rozmowę ze wszystkimi stanowiskami w grupie. Każde połączenie sygnalizowane było dźwiękiem dzwonka u odbiorców, wymuszonego impulsami generatora prądu telefonu inicjującego połączenie. W tym celu należało wykonać kilka szybkich obrotów korbką. Zastosowanie umówionego układu sygnałów dzwonka wskazywało na określonego odbiorę. Podniesienie słuchawki z widełek przez odbiorcę inicjowało połączenie telefoniczne.
Fot. 03. Folwarku Kletna (niem. Bobervorwerk lub Vorwerk Klette), na terenie którego wzniesiono w 1931 roku dwa schrony. Widok z północnego brzegu Odry. Fot. Franz Aufmann.
Zgodnie z wytycznymi z 1936 roku w przypadku, gdy grupa bojowa schronów składa się z większej ilości obiektów niż 4, to była dzielona na dwie podgrupy. Schron dowódcy grupy, jako jedyny posiadał telefoniczną łączność z nadrzędnym – kompanijnym punktem dowodzenia. Przy braku dostępu do dokumentów określającego zadania bojowe schronu rozpoznanie fortecznej sieci telefonicznej pozwala na wskazanie schronu dowódcy grupy.
Zadania bojowe schronu
Zadania bojowe [03] zostaną przedstawione bardzo ogólnie dla obiektu z przykładowej grupy schronów A.01, A.02 i A.03. Grupa schronów dowodzona jest przez dowódcę schronu A.02 na 2 ckmy i drużynę piechoty (niem. MG-Doppelstand und Einheitsgruppe). Lokalizację w terenie i plan ogni prezentuje rys. 01 [04].
Rys. 01. Plan ogni [05] do zadań bojowych schronu A.02 na dwa karabiny maszynowe i drużynę piechoty i pozostałych obiektów wchodzących w skład grupy schronów od A.01 do A.03. Zaznaczono przebieg kabli fortecznej sieci telefonicznej z komorami kablowymi P3 i P4 oraz położenie stanowiska do łączności optycznej Blink- S.
Obsada schronu:
Obsady dla dwóch ciężkich karabinów maszynowych i drużyna piechoty.
Obszar działania:
Ciężki karabin maszynowy w izbie bojowej schronu A.02 ze strzelnicą skierowaną w górę rzeki: Wspólnie z A.01 prowadzi ogień zaporowy nad korytem rzeki w kierunku mostu. Zapewnia obronę przedpola A.01.
Ciężki karabin maszynowy w izbie bojowej schronu A.02 ze strzelnicą skierowaną w dół rzeki: Ogień zaporowy wzdłuż koryta rzeki. Kierunek ognia krzyżuje się z kierunkiem sektora ostrzału A.03. Oba schrony bronią wzajemnie swojego przedpola. Na rysunku zaznaczono sektor ostrzału oraz kierunek ognia. Kierunek ognia dzieli wielkość kąta sektora ostrzału w stosunku 1/3 do 2/3. Zwyczajowo schrony znalazły się w polu 1/3 sektora ognia.
Drużyna piechoty wspiera obronę odcinka ogniem czołowym z pozycji polowych, położonych w bezpośrednim otoczeniu schronu A.02.
Łączność:
Łączność telefoniczna ze stanowiskiem A.01, N2 i A.03 (przez komorę kablową P3) we wspólnej linii. Głębokość ułożenia kabla wynosi 2 metry. Oznaczenie położenia kabla za pomocą czerwonej taśmy, zakopanej na głębokości lemiesza. Należy zachować ostrożność podczas prac ziemnych. Łączność zastępcza w przypadku awarii telefonicznej przy pomocy kurierów.
Łączność świetlna:
Stanowisko łączności optycznej znajduje się około 150 m na zachód od komory kablowej P3. Stosowano przenośne urządzenie nadawcze K-Blink.
[01] – więcej na temat zastosowania łączności optyczna w opracowaniu: Łączność optyczna odcinka Bruchmühle Pozycji Pomorskiej – cz. II . Badania terenowe przeprowadzone przez Marka Leszczyńskiego w 2020 roku wykazały istnienie stanowiska do łączności optycznej na odcinku Büssensee Süd współpracującego ze schronem odcinka Büssensee Nord, wzniesionym na północnym brzegu Jeziora Busino Duże. Łączność optyczna uważana była za zastępczą i stosowana w przypadku uszkodzenia fortecznej sieci telefonicznej.
[02] – Taktyczno – techniczne wytyczne dotyczące budowy i eksploatacji systemów łączności w obiektach fortyfikacji stałej (niem. Taktisch-technische Richtlinien für Bau und Betrieb der Nachrichtenanlagen in ständigen Stellungen) 1936.
[03] – Temat pt. „Zadania bojowe schronu” będzie opisany w oddzielnym opracowaniu.
[04] – W zależności od lokalnych warunków może być również pomocny szkic przedpola w widoku ze strzelnicy ckm schronu. Rysunek ten popularnie nazywany jest panoramą strzelecką. Więcej w opracowaniu Panorama strzelecka.
[05] – jako podkład dla przykładowego planu ogni wykorzystano mapę z 1937 roku z wycinkiem Renu pomiędzy miejscowościami Baerl – Beeckerwerth przy aktualnej autostradzie A42.
Fot. 01. Wjazd do garażu dla 3,7 cm armaty przeciwpancernej (3,7 cm Tankabwehrkanone- 3,7 cm Tak) zamykany dwu-skrzydłowymi drzwiami. Po prawej stronie strzelnica obrony wejścia i zapola.
3,7 cm armata przeciwpancerna (3,7 cm Tak)
Garaż przeznaczony był dla 3,7 cm armaty przeciwpancernej. Konstrukcję opracowała firma Rheinmetall AG (od 1936 r. Rheinmetall-Borsig AG) zgodnie z wytycznymi Inspekcji broni i sprzętu Wojskowego Urzędu Uzbrojenia (niem. Inspektion für Waffen und Gerät zum Heereswaffenamt [01]. Po próbach balistycznych na poligonie Kummersdorf, prowadzonych od stycznia 1928 roku i po wykonaniu pierwszej prototypowej partii, od 1930 roku podjęto jej produkcję seryjną. Otrzymała oznaczenie: 3,7 cm Tankabwehr Kanone [02] (3,7 cm Tak), czyli była to w dosłownym tłumaczeniu 3,7 cm armata przeciwczołgowa. Należała do grona najlepiej opracowanych, najskuteczniejszych armat przeciwpancernych do końca lat trzydziestych zeszłego wieku. Zgodnie z ówczesnymi wymaganiami została zaprojektowana do trakcji konnej. Cechą charakterystyczną były wąskie drewniane koła, wzmocnione stalową obręczą. Ze względu na swoją szerokość, armata ta mogła być wtaczana do garażu omawianego schronu (MG-Schartenstand und Tak-Unterstellraum).
Fot. 02. Garaż dla 3,7 cm armaty przeciwpancernej (3,7 cm Tankabwehrkanone- 3,7 cm Tak). W tylnej ścianie garażu wykonano strzelnicę dla broni ręcznej. Przy tylnej ścianie dwie żelbetonowe podpory dla stalowych belkach o profilu „ceowym”, po których wtaczano armatę do garażu. Poniżej belek znajdowała się przestrzeni magazynowa.
W celu zwiększenia mobilności 3,7 cm armaty przeciwpancernej, opracowano w 1935 roku jej kolejną wersję, dostosowaną do trakcji kołowej. Otrzymała szerokie, niskociśnieniowe opony na pełnych tarczach z tłoczonej blachy. W wyniku modyfikacji części jezdnej, szerokość armaty wzrosła do 165,0 cm. Ta armata, w standardowej wersji, nie mogła być już wtaczana do garażu omawianego obiektu. Od czerwca 1936 roku armata wchodzi na uzbrojenie pod nową nazwą 3,7 cm Panzerabwehr Kanone [04] (3,7 cm Pak). Prawdopodobnie w tym samym okresie ulega zmianie nazwa schronu na MG-Schartenstand und Pak-Unterstellraum. Zgodnie z ostatnią numeracja obiektów Frontu Fortecznego łuku Odry i Warty uzyskuje numer kolejny 745.
Garaż dla 3,7 cm armaty przeciwpancernej (3,7 cm Tak)
Wjazd do garażu chroniony był dwuskrzydłowymi drzwiami. Konstrukcja zachowanych ościeżnic nie wskazuje na możliwość zastosowania jednego z skrzydeł w wersji dwudzielnej, jako wyjątkowo praktycznego rozwiązania. Drzwi garażowe, o szerokości wjazdu równej 160 cm, nie umieszczono w katalogu konstrukcji typowych Panzeratlas Nr. 1 z 1942 roku.
Fot. 03. Garaż dla 3,7 cm armaty przeciwpancernej (3,7 cm Tankabwehrkanone- 3,7 cm Tak). Po lewej stronie wjazdu, tuż pod stropem znajduje się komora minowa.
Fot. 04. Komora minowa.Fot. 05. Strona tytułowa instrukcji obsługi 3,7 cm armaty przeciwpancernej (3,7 cm Panzerabwerkanone – 3,7 cm Pak) z 1940 roku [06].
Garaż wyposażono w rampę, wykonaną z dwóch stalowych belek o profilu „ceowym”. Na nią wtaczano armatę przeciwpancerną. Każdą z belek podparto w dwóch miejscach, przy wjeździe oraz żelbetonową podporą (Fot. 02) przy tylnej ścianie garażu. Uzyskana powierzchnia poniżej rampy służyła przede wszystkim do magazynowania amunicji a w mniejszym stopniu narzędzi i niezbędnych części zamiennych dla armaty.
Przestrzeń garażu nadzorował wartownik z izby bojowej dla ciężkiego karabinu maszynowego. W ścianie działowej pomiędzy pomieszczeniami wykonano strzelnicę broni ręcznej. Jak większość strzelnic z tego okresu nie posiadała profilu przeciw rykoszetowego. Strzelnicę zamykano przesuwną w poziomie zasuwą ryglowaną w skrajnych pozycjach [05]. Pancerz nie umieszczono w katalogu konstrukcji typowych Panzeratlas Nr. 1 z 1942 roku.
Do garażu można było dostać się poprzez wjazd chroniony omawianymi wcześniej dwuskrzydłowymi drzwi lub poprzez wejście z ciągu komunikacyjnego schronu.
Prawdopodobnie uznano rozwiązanie konstrukcyjne garażu dla armaty przeciwpancernej za optymalne. Wznoszone w 1936 roku obiekty Pz.W. 625, 669 i 776 otrzymały pomieszczenie garażowe dla armaty przeciwpancernej oparte na identycznych założeniach. Najlepiej zachowany garaż znajduje się w Pz.W. 625. W posadzce nadal pozostają czytelne odciski po standardowych profilach walcowanych typu „ceownik” do prowadzenia kół armaty przeciwpancernej.
Komory minowe
W bocznej, wewnętrznej ścianie garażu (Fot. 03), tuż przy wjeździe, wykonano jedną z dwóch nisz na materiały wybuchowe (niem. Sprengkammer lub Sprengnische) w jakie wyposażono omawiany obiekt. Nisze te były standardowym elementem obiektów fortyfikacji stałej Linii Niesłysz-Obra. Zdalne zdetonowanie materiałów wybuchowych (zmagazynowanych w niszy) miało na celu zniszczenie najbardziej istotnych fragmentów konstrukcji schronu ze względu na możliwość prowadzenia skutecznej obrony. W omawianym przypadku był to wjazdu do garażu armaty przeciwpancernej. Zniszczenie części konstrukcji, stanowiącej o jej wartości bojowej, nastąpić mogło tylko w przypadku opuszczeniu obiektu lub pozycji obronnej. Miało przede wszystkim na celu uniemożliwienie przeciwnikowi wykorzystanie przejętych obiektów do ewentualnej obrony.
[01] – znany później jako Waffen-Prüfung 4 (Wa-Prüf 4).
[02] – w literaturze popularnonaukowej ta armata przeciwczołgowa posiada oznaczenie 3,7 cm Tak 28 L/45. Nazwa narzucona już w okresie powojennym, prawdopodobnie w celu rozróżnienia kolejnych modyfikacji konstrukcyjnych. Licencję na wersję eksportową armaty przeciwpancernej 3,7 cm Tak zakupił ZSRS. Była produkowana pod nazwą: 37 mm armata przeciwpancerna wz. 1930 (1-K).
[03] – Robert Forczyk: Panzerjäger vs KV-1: Eastern Front 1941–43. Bloomsbury Publishing, 2012, ISBN 978-1-78200-302-1,
[04] – w literaturze popularnonaukowej ta armata przeciwpancerna posiada oznaczenie 3,7 cm Pak 35/36 L/45. Nazwa narzucona już w okresie powojennym.
[05] – więcej w opracowaniu Pancerz skrzynkowy strzelnicy obrony wejścia – Gewehrschartenverschluss.
[06] – więcej informacji – Waffen Arsenal 029 – 3,7 cm Panzerabwehrkanone.
Fot. 01. Widok izby bojowej dwukondygnacyjnego schronu bojowego broni maszynowej z garażem dla polowej armaty polowej. Widoczny jest odcisk stalowej płyty 10 P7. Płyta zachodziła po 40 cm na żelbetonową bryłę schronu. Mocowana była za pomocą kotw.
Jedną z ciekawszych konstrukcji zaprojektowanych dla umocnień Linii Niesłysz – Obra (niem. Nischlitz-Obra-Linie) były schrony bojowe na ciężki karabin maszynowy z garażem dla armaty przeciwpancernej. Wznoszono je głównie w pobliżu cieków wodnych, przy drogach przecinających pozycje obronną. W zależności od warunków geodezyjnych mogły być to konstrukcje jedno lub dwukondygnacyjne. Do ich zadań należała obrona mostów lub przepraw, które znajdowały się w sektorze ostrzału karabinu maszynowego w izbie bojowej oraz armaty przeciwpancernej ze stanowiska polowego w pobliżu schronu.
W niniejszym wpisie zostanie przedstawiona izba bojowa dla 7,92 mm ciężkiego karabinu maszynowego MG 08 w dwukondygnacyjnym schronie popularnie nazywanym „Hindenburgstand”.
Fot. 02. Częściowo wykonana ściana czołowa służyła do mocowania stalowej płyty 10 P7 oraz ustawienia blaszanej skrzyni z saniami dla podstawy fortecznej ciężkiego karabinu maszynowego MG 08.
Izba bojowa na ciężki karabin maszynowy MG 08
Konstrukcja górnej kondygnacji została zaplanowana w klasie odporności na ostrzał „C”. Wykonano żelbetonowe ściany o grubości 0,6 metra a do osłony stanowiska ckm wykorzystano płytę stalową 10 P7 o grubości 6 cm. Zastosowanie płyty stalowej zamiast typowej strzelnicy ściennej w ścianie żelbetonowej pozwalało na optymalizację kubatury schronu. Aby można było zamocować płytę stalową 10 P7 o wymiarach 280 cm x 200 cm (szer. x wys.) przy szerokości izby 220 cm na zakładkę po 40 cm do bryły schronu, wykonano częściowo boczną i dolną część ściany czołowej (Fot. 01). Ściana czołowa posiada kształt litery „T”, tak aby w części środkowej, w pionowej osi strzelnicy, można było ustawić blaszaną skrzynkę z saniami dla podstawy fortecznej karabinu maszynowego MG 08.
Fot. 03. Widok tylnej ściany izby bojowej ze strzelnicą do nadzorowania przestrzeni garażu dla 3,7 cm polowej armaty przeciwpancernej (3,7 cm Tankabwehrkanone lub 3,7 cm Tak). Strzałką zaznaczono miejsce wylotu rury napowietrzającej izbę bojową.
W ścianie tylnej (Fot. 03), oddzielającą izbę bojową od garażu polowej armaty przeciwpancernej, umieszczono strzelnicę karabinową. Konstrukcja strzelnicy wraz z zasuwą należy do starszych rozwiązań, które w późniejszym okresie wycofano z produkcji i nie ujęto w katalogu konstrukcji typowych „Panzer Atlas Nr. 1”. Strzelnica służyła do nadzoru lub ewentualnej obrony pomieszczenia garażowego.
Fot. 04. Widok ściany bocznej izby bojowej z niszą oświetlenia awaryjnego (np. lampę karbidową), z wylotem rury napowietrzającej i z niszą na włącznik elektrycznego oświetlenia.
Fot. 05. Widok wejścia do izby bojowej ckm z ciągu komunikacyjnego górnej kondygnacji. Zaznaczono wlot rury napowietrzającej izbę bojową.
Konstrukcja schronu pochodzi prawdopodobnie z 1934 roku. W dwukondygnacyjnym obiekcie zastosowano wentylację grawitacyjną.
Powietrze do izby bojowej dostawało się przez rurę osadzoną w prawej, bocznej ścianie. Wylot rury, znajdujący się tuż obok drzwi wejściowych opisano napisem „Belüftung” – wentylacja a precyzyjniej napowietrzanie (Fot. o4). Wlot rury można z łatwość odnaleźć po drugiej stronie ściany, w głównym ciągu komunikacyjnym górnej kondygnacji z wydzielaną częścią dla łączności telefonicznej. Wlot rury dostarczającej powietrze do izby bojowej umieszczono zgodnie z przyjętymi zasadami tuż nad posadzką (Fot. 05). Oznaczono go napisem „Entlüftung – nicht zu stellen” czyli odprowadzenie powietrza – nie zastawiać. Przyjęto zasadę, że izba bojowa będzie napowietrzana pośrednio powietrzem z pomieszczenia o dużej kubaturze, jakim był główny ciąg komunikacyjny górnej kondygnacji. Wydajność wentylacji grawitacyjnej, przy braku hermetycznych pojemników na łuski z wystrzelonych naboi, wymuszała walkę a maskach przeciwgazowych. Należy zwrócić uwagę, że wejście do izby zamykane były jedynie ciężkimi dwudzielny drzwiami a nie parą drzwi.
Fot. 06. Widok ściany pomiędzy izbą bojową ckm a ciągiem komunikacyjnym górnej kondygnacji. Zaznaczono wlot rury napowietrzającej izbę bojową z uwagą aby nie był zastawiany – przysłaniany.
Fot. 01. Br06 – schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty ze stanowiskiem łączności optycznej (niem. MG-Schartenstand mit Einheitsgruppe).
Rys. 02. Schron broni maszynowej do ognia czołowego z otwartym stanowiskiem obserwatora artylerii (próba rekonstrukcji). 1. Izba bojowa, 2. Śluza przeciwgazowa, 3. Wyjście ewakuacyjne, 4. Wejście do schronu, 5. Stanowisko obserwatora artylerii.
Mapa 01. Graficzna prezentacja numerycznego model terenu części odcinka obrony Bruchmühle pozyskana ze strony www.geoportal.gov.pl. Numeracja obiektów odautorska.
Linię obrony odcinka Bruchmühle Pozycji Pomorskiej oparto o lewy brzeg Piławy. Budowę żelbetonowych schronów w 1936 roku, tworzących szkielet obrony, poprzedziły prace hydrotechniczne. W 1933 roku ukończono budowę jazu ( J1 na mapie), położonego 500 metrów na południowy zachód od przeprawy mostowej (M1). Spiętrzenie wód rzeki powodowało utworzenie rozlewisk i zabagnień, przeszkód trudnych do pokonania przez ludzi i pojazdy. Most drogowy umożliwiał komunikację drogową (droga D1) pomiędzy położonymi na zachód od Piławy Starowicami a pobliskimi Nadarzycami (droga D2), czy też z Bornem-Sulinowo (droga D3).
Do jego bezpośredniej obrony przewidziano trzy schrony broni maszynowej Br 06, Br 07 i Br 08. Obiekty Br 06 i Br 08 to schrony [01] dla ciężkiego karabinu maszynowego i drużyny piechoty (niem. MG-Schartenstand mit Einheitsgruppe). Br 06 został wzniesiony na lekkim wzniesieniu terenu po południowej stronie drogi do Starowic w odległości około 230 metrów od mostu. W sektorze ognia ciężkiego karabinu maszynowego znalazła się południowa strona mostu wraz przyczółkiem mostowym na wschodnim brzegu.
Północna część przyczółku, która zdaniem niemieckich projektantów była dogodniejszą pozycją wyjściową do forsowania rzeki niż południowa, nadzorowana była przez stanowiska ogniowe Br 07 oraz Br 08. Skuteczność planowanej obrony miały zwiększyć pokrywające się częściowo sektory ognia z obu schronów. Ważnym obiektem w planie obrony był jednoizbowy schron na ckm Br 09. Ogniem bocznym, wzdłuż koryta rzeki, wspierał obronę przyczółku mostowego. W zasięgu ognia skutecznego znalazły się przedpola obu stanowisk ogniowych Br 07 oraz Br 08 (położony w odległości około 530 metrów od Br 09).
Opis do Mapa 01. Graficzna prezentacja części odcinka obrony Bruchmühle, pozwala na precyzyjne określenie przebiegu umocnień, weryfikację położenia stanowisk ogniowych oraz ocenę wielkości terenów zalewowych przy aktualnym ukształtowaniu terenu. Na mapie: Br 03 – schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i stanowiskiem łączności optycznej, Br 04 – schron bojowy bez pomieszczenia gotowości bojowej, z otwartym stanowiskiem obserwatora, Br 05 – schron bojowy bez pomieszczenia gotowości bojowej, Br 06 – schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i stanowiskiem łączności optycznej, Br 09 – schron broni maszynowej bez pomieszczenia gotowości bojowej z otwartym stanowiskiem obserwatora, Br 08 schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i punktem łączności optycznej, Br 09 – schron bojowy na ckm, D1 – droga do Starowic, D2 – droga do Nadarzyc, D3 – droga do Borne-Sulinowo, J1 – jaz na Piławie, M1 – most drogowy.
Jednoizbowy schron Br 07 do ognia czołowego (niem. MG-Schartenstand ohne Bereischaftsraum) wzniesiono zaledwie około 180 metrów od mostu. Podobnie jak B 06 i 08, został wybudowany w klasie B1 odporności na ostrzał. W tylnej ścianie wykonano niszę odkrytego stanowiska dla obserwatora artylerii [02]. Jego położenie zapewniało dogodne warunki do obserwacji przedpola i oceny sytuacji na polu walki. Dowódca stanowiska bojowego w schronie bojowym z omawianego okresu mógł nadzorować jedynie sektor ostrzału po przez wąski przeziernik w płycie ze strzelnicą ckm. Wsparcie artylerii było niezbędne dla skutecznej obrony przeprawy mostowej.
Fot. 02. Schron broni maszynowej ze stanowiskiem obserwatora artylerii bez pomieszczenia gotowości bojowej. Widok od strony zapola. Po lewej stronie nisza dla stanowiska obserwacyjnego.
Rys. 02. Jednoizbowy schron bojowy o odporności C z 1936 roku. 1. stanowisko bojowe 7,9 mm ckm sMG 08 na podstawie fortecznej, 2. rury układu wentylacji grawitacyjnej z zamknięciem od strony izby, 3. nisza oświetleniowa, 4. rura przewodu kominowego z zamknięciem od strony izby, 5. nisza złącza telefonicznego, 6. Wejście do schronu, 8. miejsce do spania (prycza lub hamak).
Współdziałanie schronów broniących przeprawy mostowej zapewniała łączność telefoniczna. Kolejność wprowadzania poszczególnych schronów do walki nie została określona. Nietypowym rozwiązaniem w niemieckiej fortyfikacji stałej okresu międzywojennego, jakie zastosowano na odcinku Bruchmühle, było wykorzystanie stanowisk łączności optycznej [03]. Takie stanowiska otrzymały ważne w taktycznym planie obrony schrony Br 08, Br 06 oraz schron (Br 03) na ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty, który wzniesiono do obrony strategicznego jazu (J1). Szczególną lokalizację otrzymał schron Br 07. Żołnierz w otwartym stanowisku obserwacyjnym prawdopodobnie posiadał łączność optyczną z bezpośrednio sąsiadującymi obiektami Br 06 i Br 08.
Jaz
Jaz został zaplanowany jako budowla hydrotechniczna o przeznaczeniu czysto militarnym na przewidzianym obszarze działań obronnych. Zadaniem jazu było wykonanie rozlewisk na terenach zalewowych o określonej wielkości oraz zabagnień po przez okresowe spiętrzenie wody rzeki Piławy. Położenie jazu zostało tak dobrane, aby powstałe rozlewiska utrudniały skuteczny atak nieprzyjaciela w celu przechwycenia przeprawy mostowej na
Fot. 03. Widok jazu ruchomego spiętrzającego wody Piławy (Fot. Karol Dalidowicz).
Piławie i sprawny przemarsz jego wojsk. Ze względu na przewidziane zadania zdecydowano się na wybudowanie żelbetonowego jazu ruchomego o najprostszej konstrukcji. Pomiędzy dwoma przyczółkami, położonymi w odległości zapewniającej przepływ wielkiej wody bez dodatkowego spiętrzenia, wykonano żelbetonową płytę denną z filarem po środku. Wymaganą wysokość spiętrzenia wody uzyskiwano po przez ułożenie odpowiedniej ilości drewnianych belek, poprzecznie do kierunku przepływu wody. Nazywano je potocznie szandorami. Belki wsuwano poziomo w dwa pionowe kanały, wykonane na przeciw siebie w przyczółku i filarze. Pomiędzy każdym przyczółkiem a filarem można było ułożyć cztery rzędy szandor.
Fot. 05. Ruina schronu bojowego Br 04 o odporności B1 z pomieszczeniem dla drużyny piechoty.
Fot. 06. Schron bojowy o odporności C na ciężki karabin maszynowy z odcinka „Br” (niem. Bruchmüle) Pozycji Pomorskiej.
W zachodnim przyczółku jazu wykonano upust dolny. Umożliwiał kontrolowany przepływ wody. Budowę jazu ukończono w 1933 roku. Przyczółki zabezpieczono przeszkodami przeciwpiechotnymi i przeciwpancernymi.
Budowę żelbetonowych schronów rozpoczęto w 1936 roku. Tworzyły trzon odcinka Bruchmühle Pozycji Pomorskiej. Trzy żelbetonowe schrony bojowe przeznaczono do obrony jazu. Jeden z nich, oznaczone na mapie jako Br 03, to standardowy typ schronu na ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty, który był wznoszony na Pozycji Pomorskiej od 1935 roku. Wybudowano go w klasie odporności na ostrzał C. Drużyna piechoty wpierała obronę ze stanowisk polowych. Centralnie zlokalizowany Br 04, oddalony od jazu o zaledwie 100 metrów, prowadził ogień czołowy wzdłuż korony jazu. Posiada identyczną konstrukcję jak schron Br 02. Stanowisko ogniowe Br 05, położone na północ od jazu, wykonano w klasie odporności na ostrzał C [04].
Koordynację działań obronnych umożliwiała łączność telefoniczna między schronami broniącymi przeprawy mostowej i jazu. Dodatkowo Br 03 wyposażono w stanowisko łączności optycznej, które umożliwiało komunikację ze schronem Br 04 lub Br 06 [03]. Jednoznaczne określenie odbiorcy sygnałów świetlnych ze stanowiska przy schronie Br 03 wymaga dodatkowych badań.
