Polskie kopuły pancerne na sowieckich schronach Linii Mołotowa odcinka Rawsko Ruskiego Rejonu Umocnionego w aktualnych granicach Polski

Posted on Posted in Fortyfikacje sowieckie

Opracował: Paweł Sokalski

Fot. 01. Sześciostrzelnicowa kopuła obserwacyjna wykonana w Zakładach Ostrowieckich, p.o. Mosty „Małe” (Fot. P. Sokalski).

Bardzo często osoby odwiedzające turystycznie Roztocze, a przy okazji schrony bojowe tak zwanej Linii Mołotowa, (prawidłowa nazwa tych fortyfikacji to Umocnienia Nowej Granicy Państwowej), zwracają uwagę na duże, głębokie, najczęściej okrągłe, bądź ośmiokątne otwory na stropach schronów z wąskim kanałem prowadzącym do ich wnętrza. Część osób prawidłowo zakłada, że mogą to być otwory technologiczne pod kopuły pancerne, a takowe na Roztoczu możemy również odnaleźć. Nie ma ich dużo, zaledwie 5 sztuk, ale skąd się tu wzięły i jak miały funkcjonować, nierzadko jest zaskoczeniem dla eksploratora. Jedyną z nielicznych informacji, jaką o nich odnajdziemy to taka, że są to polskie kopuły pancerne i tak naprawdę niewiele więcej; czasami pojawia się również skrócona nazwa producenta. Może więc warto choć odrobinę temat rozwinąć.

Wspomniane pancerze zostały wykonane w przedwojennej Polsce dla potrzeb nowo budowanych, polskich fortyfikacji granicznych. Zachowane do dziś kopuły, jakie możemy odnaleźć na roztoczańskim odcinku sowieckich umocnień, wchodzących w skład Rawsko-Ruskiego Rejonu Umocnionego, w większości przypadków zostały przejęte przez Armię Czerwoną w 1939 roku na składach i placach budów polskich schronów bojowych na wschodzie, głównie w rejonie  Sarn na Polesiu.

Temat związany z historią polskich kopuł pancernych jest bardzo rozległy, ograniczę się więc do niezbędnego minimum i tylko typu, jaki odnajdziemy na Roztoczu. Do dziś na stropach sowieckich schronów na terenie gminy Lubycza Królewska zachowały się tylko 4 kopuły pancerne i jedna pod Wolą Wielką w gminie Narol. Reprezentują one 2 różne typy pancerzy pochodzące z jednej fabryki, Zakładów Ostrowieckich – Spółki Akcyjnej Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich. Rozpoznamy je po naniesionym podczas odlewania na wewnętrznej stronie ściany symbolu – Z.O., uzupełnionym o numer partii oraz rok produkcji i numer seryjny. Nie jest to jedyny w okresie międzywojennym producent tego typu pancerzy.

 

Rys. 01. Schemat kopuły obserwacyjnej z 1936 roku, wyprodukowanej przez Zakłady Ostrowieckie, umieszczonej we wnęce technologicznej schronu rys. Franz Aufmann.

Produkowane były również w Hucie Zygmunt w Bytomiu (przed zmianą nazwy Huta Hubertus) i Hucie Batory wchodzących w skład Wspólnoty Interesów Górniczo-Hutniczych S.A. oraz w Spółce Górniczo Hutniczej Karwina-Trzyniec S.A., zakładu znajdującego się na przejętych w 1938 roku przez Polskę terenach Czechosłowacji. Jednego z głównych producentów opancerzeń dla fortyfikacji czechosłowackich. W każdym z tych przedsiębiorstw powstawały inne modele kopuł pancernych.

Dzisiaj, oglądając zachowane na schronach pancerze, widzimy tak naprawdę tylko sam korpus, pozbawiony praktycznie wszystkich elementów wyposażenia i trudno nam wyobrazić sobie, co się znajdowało wewnątrz, jak funkcjonowała w nim obsługa schronu i z jakimi problemami się borykała. Brak jest informacji, w jakim stanie wyposażenia kopuły te trafiały na schrony Linii Mołotowa. Raczej powinny być w miarę kompletne, choć jak możemy zaobserwować w obiektach z zamontowanymi korpusami, nie wszędzie była wykorzystywana, np. płyta podłogowa z walcowanej blachy.

 

Rys. 02 A. Przekrój w płaszczyźnie pionowej przez strzelnicę kopuły. 1. Korpus kopuły, 2. Zasuwa, 3. Prowadnica górna, 4. Prowadnica dolna, 5. Śruba mocująca prowadnicę, 6. Podkładka ołowiana. Rys. 02 B. Przekrój w płaszczyźnie poziomej przez strzelnicę kopuły. 1. Korpus kopuły, 2. Zasuwa, 4. Prowadnica dolna, 7. Wkręt ograniczający ruch zasuwy. (Rys. Franz Aufmann).

Produkcja pancernej kopuły obserwacyjnej wg instrukcji Fort. 15-1936 została zlecona w 1936 roku Spółce Akcyjnej Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich, która w tym okresie jako jedyna w Polsce międzywojennej posiadała odpowiednie zaplecze umożliwiające wytwarzanie tak dużych i ciężkich odlewów. Założenia projektowe zakładały wytwarzanie kopuł obserwacyjnych ze staliwa węglowego o podwyższonej jakości oraz staliwa chromowo-niklowego, wykazującego wyższą odporność na potencjalny ostrzał. Korpusy w fazie produkcji, już po odlaniu, poddawane były długotrwałym zabiegom obróbki cieplnej usuwającej wewnętrzne naprężenia mogące w późniejszym okresie prowadzić do wewnętrznych pęknięć osłabiających wytrzymałość kopuły. Pancerze poddawane były kilkunastu kontrolom jakości technicznej. Przeprowadzono również badania odporności pancerza na trafienia pociskiem. Tylko część z nich przechodziła pozytywnie weryfikację i trafiała na stropy schronów bojowych.

Wspomniana kopuła obserwacyjna zastąpiła prototypowy model opracowany w 1934 roku o czterech wąskich szczelinach obserwacyjnych. Wprowadzone w niej w 1936 duże otwory rozglifiające się na zewnątrz o wymiarach 8 x 10 cm wewnątrz kopuły, umożliwiały zarówno obserwację, jak i prowadzenie ognia z broni ręcznej. Grubość korpusu wynosiła ok. 11 cm. W pasie strzelnic, po obróbce dostosowującej zamknięcia otworów, ścianka posiadała średnio do 9-10 cm. Grubość ta zapewnić miała ochronę przed przebiciem pancerza po trafieniu pociskiem 150 mm. Odlewano ją w dwóch wersjach cztero – i sześciostrzelnicowej. W każdym przypadku kąt prowadzenia obserwacji wynosił w poziomie 60 stopni. a płaszczyźnie pionowej uzależniony był od głębokości osadzenia kopuły w stropie i wynosił maksymalnie 25 stopni. Strzelnice rozmieszczono w stosunku do osi pancerza również co 60 stopni. W wersji czterostrzelnicowej pole obserwacji wynosiło 240 stopni. Strzelnice zamykane były metalowymi, łukowatymi zasuwami o grubości 3 cm, mocowanymi w poziomych prowadnicach, pomiędzy którymi znajdował się otwór obserwacyjny. Cały element zamykania wraz z prowadnicami dopasowywany był fabrycznie do konkretnego otworu i nie mógł być używany zamiennie w innej strzelnicy. Zgodnie ze sztuką fortyfikacyjną wszystkie połączenia śrubowe zaopatrzone były w ołowiane podkładki, zapobiegające przenoszeniu naprężeń w momencie trafienia kopuły pociskiem. Zastosowany system zamykania otworów nie spełniał wymogów gazoszczelności.

 

Fot. 02. Kopuła obserwacyjna w niezabetonowanym szybie technologicznym punkt oporu Wielki Dział (Fot. P. Sokalski).

Problemem była wysokość korpusu, wynosiła wewnątrz tylko 150 cm, przez co osoba obserwująca lub prowadząca ostrzał pozostawała przez dłuższy czas w bardzo niewygodnej pozycji. Miejsca wewnątrz brakowało również w sytuacji, kiedy obserwator artyleryjski dokonywał obliczeń bądź zapisków obserwacji. Problematyczne okazały się również same zamknięcia otworów, które po otrzymaniu celnego trafienia odkształcały się i blokowały w pozycji zamkniętej. Po zgłoszonych i uwzględnionych uwagach opracowano kolejną wersję kopuły obserwacyjnej, a produkcja jej została w 1939 roku przeniesiona do nowo powstałej Spółki Górniczo-Hutniczej Karwina-Trzyniec S.A. Odlewany tam pancerz oznaczony został jako kopuła obserwacyjna dla obserwatora artylerii.

Na Roztoczu odnajdziemy trzy takie opancerzenia, dwa standardowe z sześcioma strzelnicami na punkcie oporu Mosty Małe oraz Wielki Dział i jedną z czterema otworami  obserwacyjnymi na punkcie oporu Dęby. Kopuła znajdująca się na stoku Wielkiego Działu nie została zamontowana. Obecnie stoi w niezalanym betonem szybie technologicznym, co umożliwia oglądanie całego korpusu z zewnątrz, oraz ocenienie systemu mocowania korpusu do stropu, a właściwie to jego brak. Niestety schron został zamknięty i nie ma możliwości zobaczenia jego wnętrza. Czterostrzelnicowa kopuła znajdująca się na punkcie oporu Dęby jest szczególnie warta uwagi. Na ziemiach polskich zachowały się tylko dwa jej egzemplarze, jedna znajduje się na twierdzy modlińskiej w grupie fortecznej Carski Dar, kopuła ta została poddana jednak modyfikacjom. Ta znajdująca się na Dębach jest w oryginalnym stanie, choć niestety pozbawiona prawie wszystkich wewnętrznych akcesoriów. Ocalały dwa elementy prowadnic górnych zamykania otworu. Dodatkowo posiada bardzo charakterystyczne ślady ostrzału dające wyobrażenie o celności atakujących oraz jak mocne uderzenia kopuła mogła na siebie przyjąć. Nie wyobrażam sobie jednak, co mogło dziać się z człowiekiem, który w tym czasie przebywał w kopule.

 

Fot. 02. Czterostrzelnicowa kopuła obserwacyjna wykonana w Zakładach Ostrowieckich, p.o. Dęby. (Fot. P. Sokalski).

Kopuła bojowa na ckm z 1937 roku to kolejny typ pancerza, jaki odnajdziemy na Roztoczu. Jej dwa egzemplarze zostały zamontowane na jednym punkcie oporu – p.o. Mosty Małe. Wyprodukowane, tak jak poprzednie, w Zakładach Ostrowieckich. Jest to zdecydowanie większy pancerz od przedstawionego powyżej. Produkowany był początkowo w wersji czterostrzelnicowej, w późniejszym okresie z dwoma dodatkowymi otworami obserwacyjnymi. Rozstawienie otworów strzelniczych względem osi kopuły wynosiło 60 stopni, w przypadku egzemplarzy o czterech strzelnicach wykonywano trzy otwory w rozstawie co 60 stopni w kierunku zakładanego prowadzenia ognia czołowego oraz jeden otwór naprzeciw środkowej strzelnicy w kierunku obrony zapola. Odlewana była ze staliwa chromowo-niklowego w dwóch różnych grubościach pancerza, w zależności od zakładanej odporności na ostrzał ok. 14 i 18 ±0,5 cm grubości. Na wysokości otworów strzelniczych mogła być zastosowana dodatkowa metalowa opaska pogrubiająca pierwotne opancerzenie. Dla bezpieczeństwa strzelca, wewnętrzna powierzchnia czaszy kopuły była zabezpieczoną stalową podsufitką z tłoczonej blachy, która chroniła przed ewentualnymi odpryskami do wewnątrz twardego pancerza głównego. Wojenne doświadczenia wykazały, że samo uderzenie pocisku artyleryjskiego w kopułę, bez jej przebicia, eliminowało jej załogę z dalszej walki. Otwór strzelnicy rozglifiający się na zewnątrz składał się z dwóch części; górnej obserwacyjnej i dolnej strzelniczej. W dolnej części montowana była od zewnątrz stożkowata wkładka ze stopniami antyrykoszetowymi i otworem strzelniczym ciężkiego karabinu maszynowego. W części obserwacyjnej znajdowało się montowane od wewnątrz na 4 śruby zamknięcie otworu. Były to stalowe płyty tworzące formę pancerza skrzynkowego pomiędzy którymi znajdował się obrotowy wałek z przeziernikiem. Jego obrót w pancerzu umożliwiał gazoszczelne zamknięcie otworu obserwacyjnego. Oba te elementy były dopasowywane do konkretnego otworu w kopule. Strzelnice posiadały swoją numerację wybitą nad otworem, identyczne numery posiadały dopasowane do strzelnicy wkładki.

Podest stanowiła gruba blacha walcowana, w której wykonano właz wejściowy oraz otwór zrzutni łusek w osi kopuły wraz z otworami montażowymi kolumny ciężkiego karabinu maszynowego. Obrotowe ramię z podstawą forteczną umożliwiało obrót broni w kierunku otworu strzelniczego kopuły i stabilne prowadzenie ognia. Korpus kopuły mocowany był w szybie technologicznym przy pomocy stalowych kotw umieszczonymi w spodzie wnęki i przechodzącymi przez otwory montażowe kołnierza korpusu. Po skręceniu elementów pustą przestrzeń zalewano betonem.

 

Fot. 03. Wnętrze kopuły bojowej, brak wyposażenia oraz podestu kopuła bojowa z 1938 roku p.o. Mosty Małe. (Fot. P. Sokalski).
Fot. 04. Czterostrzelnicowa kopuła bojowa z 1938 roku p.o. Mosty Małe. (Fot. P. Sokalski).

Założenia projektowe rosyjskich inżynierów fortyfikacyjnych zakładały wykorzystanie kopuł pancernych, zarówno własnej produkcji i tych przejętych na okupowanych terenach. Miały pełnić przede wszystkim rolę stanowisk obserwacyjnych bez wykorzystywania przyrządów optycznych, ewentualnie obrony bliskiej schronu bojowego z broni ręcznej. Na całej linii Mołotowa nie odnotowano, montażu sowieckich kopuł, nieliczne odnaleźć możemy jedynie na pozostałościach starszych fortyfikacji – Linii Stalina. Obiekty, na których planowano wykorzystać tego typu pancerze, to modyfikacje typowych konstrukcji ze zmienioną bryłą zewnętrzną schronu i dobudowanym wewnątrz szybem wejściowym. Zaprojektowano i zrealizowano również schrony bojowe, które występowały tylko w wersji wyposażonej w kopuły. Zarówno uzbrojenie schronu i kierunek prowadzenia ognia nie miały znaczenia przy doborze schronów, raczej zwracano uwagę na wzajemne usytuowanie w stosunku do innych obiektów punktu oporu. Najczęściej wyposażano w kopuły schrony wysunięte w pierwszej linii obrony. Nie planowano instalacji pancerzy w punktach oporu pozycji tyłowych. Kopuły instalowano na schronach broni maszynowej, przeciwpancernej i artyleryjskiej. Na obiektach do ognia czołowego, jak i ognia flankującego – schronach do ognia jednobocznego i dwubocznego. Jednak zdecydowana większość obiektów, na których planowano zamontować kopuły, to schrony do ognia flankującego. Ciekawostką jest również planowanie wyposażania jednoizbowych schronów obserwacyjnych w kopuły pancerne, ale sowieckiej produkcji.

 

Rys. 03. Przykład modyfikacji schronu bojowego. A- Ściana oryginalna schron OPPK, B- modyfikacja ściany czołowej schronu umożliwiająca instalację kopuły pancernej. Linią przerywaną zaznaczono zarys wnęki przeznaczonej do zalania betonem. rys. Franz Aufmann.

W obu zachowanych kopułach bojowych na punkcie oporu Mosty Małe, nie zainstalowano blach podestów, umożliwiających montaż kolumny ciężkiego karabinu maszynowego. Co potwierdzałoby tezę o wykorzystaniu pancerzy, głównie jako obiektów do prowadzenia obserwacji lub ewentualnych planach dostosowania ich do innego systemu uzbrojenia. Polskie kopuły w centralnej Polsce uzbrajano w modyfikacje Browninga z 1917 roku, ciężkie karabiny maszynowe wzór 30. Na wschodniej ścianie kopuły wyposażone miały być w system ciężkich karabinów maszynowych Maxim, który był też wykorzystywany przez Armię Czerwoną, więc modyfikacja uzbrojenia przez nich była raczej mało prawdopodobna. Przy montażu kopuł przez Armię Czerwoną, we wnękach technologicznych, zrezygnowano z zakotwiczania korpusu do bryły obiektu, tak jak to widzimy przy schronie na stoku Wielkiego Działu. Efekty zaniechania możemy obserwować na zdjęciach archiwalnych wysadzonych przez Niemców obiektów, kiedy to wewnętrzna eksplozja wyrywa ze stropu samą kopułę lub wraz z betonowym pierścieniem. Wykonanie otworu technologicznego pod kopułę osłabiało w tym miejscu również całą konstrukcję schronu. Analizując dzisiaj uszkodzenia obiektów w wyniku eksplozji wewnątrz budowli, widzimy, że bardzo często schron pękał właśnie w tym miejscu, gdzie było lub miało być zainstalowane opancerzenie.

Na Roztoczu, w zrealizowanych schronach bojowych, montaż kopuł pancernych przewidziano tylko w obiektach do ognia jednobocznego. Dzisiaj na tym odcinku fortyfikacji posiadamy 5 zachowanych korpusów, niestety w żadnym z obiektów nie zachowały się elementy wyposażenia. Archiwalne zdjęcia potwierdzają wyposażenie obiektów w 3 kolejne kopuły, najprawdopodobniej trafiły one do przetopienia jeszcze w okresie wojny. Tak naprawdę zastanawiająca jest ilość schronów bojowych, w których planowano montaż takich pancerzy. Na sześciu zrealizowanych głównych punktach oporu p.o. Mosty Małe, Dęby, Goraje, Wielki Dział, Brusno Stare i Brusno Nowe przewidziano montaż aż 15 takich opancerzeń, a jest to odcinek zaledwie 30 kilometrów umocnień. Wydaje się wręcz niemożliwym, by Armia Czerwona przejęła aż tyle kopuł pancernych, by mogła w nią wyposażyć całą swoją nowo budowaną linię fortyfikacji. Może jednak miały być tu też zainstalowane ich rodzime pancerze, które nigdy nie zostały wyprodukowane lub nie dotarły do miejsc przeznaczenia.


Pierwotny tekst opracowania został opublikowany w kwartalniku „Przestrzeni Pogranicza” nr 3/2022.

Spis schronów, w których zamontowano bądź planowano montaż kopuł pancernych oraz ich uzbrojenie.

NPS-3 – ciężki karabin maszynowy 7,62 mm Maxim 1910/30 w wersji fortecznej
DOT-4 – zestaw forteczny, armata przeciwpancerna 45 mm wzór 20K i zsynchronizowany z nią ciężki karabin maszynowy Diegtiariow DS 7,62 mm
Ł-17 – czołgowa armata 76,2 mm Ł-11 na lawecie fortecznej

Punkt oporu Mosty Małe
01-PPK GPS: N: 50°19’35.88″ E: 23°33’52.07″, dwukondygnacyjny schron na dwa ciężkie karabiny maszynowe do ognia bocznego, uzbrojenie 2 x NPS-3, rkm obrony bliskiej. Schron wyposażony w sześciostrzelnicową polską kopułę obserwacyjną, wykonaną w Zakładach Ostrowieckich w roku 1937. Sygnatura Z.O. 1937 N 1017 87. Schron w dobrym stanie zachowania, posiada zachowane opancerzenia NPS-3.

02-OPPK GPS: N: 50°19’38.90″ E: 23°34’18.38″, dwukondygnacyjny  schron do ognia bocznego na armatę przeciwpancerną i ckm  ze stanowiskiem ckm w orylonie, uzbrojenie 1 x DOT-4, 2 x NPS-3, rkm obrony bliskiej. Obiekt wyposażony w polską kopułę bojową z 1937 roku, wykonaną w Zakładach Ostrowieckich w 1938 roku. Sygnatura Z.O. 1938 N 1059 129. Schron częściowo uszkodzony, ale w dobrym stanie, opancerzenia uzbrojenia zostały odstrzelone.

03-PPK GPS: N: 50°19’14.55″ E: 23°35’14.85″, jednokondygnacyjny schron do ognia bocznego na trzy stanowiska ckm w tym jedno w orylonie, uzbrojenie 3 x NPS-3. Schron wyposażony w polską kopułę pancerną z 1937 roku wyprodukowaną w Zakładach Ostrowieckich w 1938 roku. Sygnatura Z. O. 1938 N 1039 111. Obiekt w dobrym stanie zachowania, posiada zainstalowane opancerzenia broni maszynowej.

Punkt oporu Dęby
04-OPPK GPS: N: 50°19’56.01″ E: 23°30’02.66″, jednokondygnacyjny schron do ognia bocznego na armatę przeciwpancerną i ckm ze stanowiskiem ckm w orylonie, uzbrojenie 1 x DOT-4, 2 x NPS-3. Obiekt wyposażony w polską kopułę obserwacyjną, wyprodukowaną w Zakładach Ostrowieckich. Sygnatura Z.O. 1937 N 1029 92. Jest to jeden z dwóch zachowanych egzemplarzy tej czterostrzelnicowej kopuły w Polsce. Schron w dostatecznym stanie zachowania, pozbawiony opancerzeń oraz posiadający uszkodzenia części stropów wewnętrznych.

05-OPPK GPS: N: 50°19’51.70″ E: 23°30’24.09″, dwukondygnacyjny schron do ognia bocznego na armatę przeciwpancerną i ckm ze stanowiskiem ckm w orylonie, uzbrojenie 1 x DOT-4, 2 x NPS-3, rkm obrony bliskiej.

06-OPPK GPS: N: 50°19’40.55″ E: 23°30’54.04″, dwukondygnacyjny schron do ognia bocznego na armatę przeciwpancerną i ckm ze stanowiskiem ckm w orylonie, uzbrojenie 1 x DOT-4, 2 x NPS-3. Obiekt wyposażony był najprawdopodobniej w polską kopułę bojową o czterech strzelnicach pochodzącą z Zakładów Ostrowieckich (ocena na podstawie archiwalnego zdjęcia), nie zachowała się do naszych czasów. Schron mocno uszkodzony, posiada zerwane stropy i ścianki działowe, pozbawiony jest wszystkich opancerzeń.

07-APK GPS: N: 50°19’17.11″ E: 23°31’22.25″, dwukondygnacyjny artyleryjski schron do ognia bocznego na dwie 76  mm armaty i ckm w orylonie, uzbrojenie 2 x Ł-17, 1 x NPS-3. Schron nie został ukończony, nie zainstalowano w nim opancerzeń artyleryjskich, opancerzenie karabinu zostało odstrzelone. Obiekt wyposażony został w polską czterootworową kopułę obserwacyjną wykonaną w Zakładach Ostrowieckich, prawdopodobnie jeszcze w okresie wojny została przetopiona. Zachowały się jedynie zdjęcia archiwalne, pokazujące schron bezpośrednio po jego wysadzeniu. Obiekt mocno zniszczony.

Punkt oporu Goraje
08-PPK GPS: N: 50°18’32.09″ E: 23°27’09.97″, dwukondygnacyjny schron na dwa ciężkie karabiny maszynowe do ognia bocznego, uzbrojenie 3 x NPS-3.

09-PPK GPS: N: 50°18’05.23″ E: 23°27’01.16″, dwukondygnacyjny schron na dwa ciężkie karabiny maszynowe do ognia bocznego, uzbrojenie 2 x NPS-3.

Punkt Oporu Wielki Dział
10-OPPK GPS: N: 50°17’24.07″ E: 23°23’36.45″, dwukondygnacyjny schron do ognia bocznego na 45 mm armatę  i ckm, ze stanowiskiem ckm w orylonie, uzbrojenie 1 x DOT-4, 2 x NPS-3. Schron posiada wszystkie opancerzenia podstawowych strzelnic. Wyposażony został w polską sześciootworową kopułę obserwacyjną. Sygnatura Z.O. 1936 N 64 10. Schron zachowany w bardzo dobrym stanie.

Punkt oporu Brusno Stare
11-APK GPS: N: 50°14’36.33″ E: 23°20’56.12″, dwukondygnacyjny artyleryjski schron do ognia bocznego na dwie 76  mm armaty i ckm w orylonie, uzbrojony 2 x Ł-17, 1 x NPS-3. Schron został wyposażony w polską kopułę pancerną, nie zachowaną do naszych czasów. Najprawdopodobniej była to kopuła obserwacyjna wyprodukowana w Zakładów Ostrowieckich. Informacja oparta na analizie zachowanego zdjęcia, na którym kopuła leży na stropie wysadzonego schronu.

Punkt oporu Brusno Nowe (Podemszczyzna)
Na punkcie oporu zaplanowano wyposażyć 4 schrony w kopuły pancerne, wszystkie były identycznie uzbrojone 1 x DOT-4, 2 x NPS-3.
12-OPPK GPS: N: 50°14’29.16″ E: 23°16’52.12”,
13-OPPK GPS: N: 50°14’09.79″ E: 23°18’54.93″,
14-OPPK GPS: N: 50°14’21.23″ E: 23°18’18.97″,
15-OPPK GPS: N: 50°13’42.18″ E: 23°17’19.28”.

Izba filtrów w dwukondygnacyjnym schronie artyleryjskim do ognia bocznego. Próba rekonstrukcji.

Posted on Posted in Fortyfikacje sowieckie

Opracował: Franz Aufmann

Fot. 01. Dwukondygnacyjny schron dla dwóch 76,2 mm armat fortecznych i ciężkiego karabinu maszynowego w orylonie.

Zadaniem układu nawiewu było dostarczenie odpowiedniej ilości powietrza do pomieszczeń schronu. Przewidziano dwa warianty pracy układu napowietrzania:

a. w normalnych warunkach powietrze, zasysane z czerpni powietrza przez wentylator, tłoczone było poprzez układ rur do pomieszczeń schronu. Wielkość wydatku w poszczególnych izbach regulowany był przy pomocy zaworów motylkowych lub zasuw.

b. w przypadku zagrożenia atakiem gazowym powietrze kierowane było przy odpowiednio ustawionych zaworów do filtra przeciwpyłowego i filtrów przeciwchemicznych a następnie do pomieszczeń schronu.

 

Fot. 02. Korytarz wejściowy z czerpniami powietrza (bez płyt osłaniających), strzelnicą obrony wejścia i wejściem z ciężkimi drzwiami gazoszczelnymi do schronu po lewej stronie.
Fot. 03. Pozostałości przewodu w izbie filtrów w dwukondygnacyjnym schronie na dwie armaty w ścianie pomiędzy izbą filtrów a maszynownią – patrz rys. 02 (obiekt w Dybawce pod Krasiczynem).
Fot. 04. Przewód napowietrzający, przechodzący przez pomieszczenie maszynowni i otwór w stropie w dwukondygnacyjnym schronie na dwie armaty (obiekt w Dybawce pod Krasiczynem).

Niezbędną ilość powietrza dostarczały dwie czerpnie (Rys. 01, 1 i 2). Czerpnie, chronione stalowymi płytami, osadzono w niszach korytarza wejściowego. Wejście do korytarz zabezpieczono drzwiami kratowymi. Powietrze zasysane było do układu napowietrzania przez  wentylator (Rys. 01, 5) z napędem elektrycznym. Zalecano stosować wentylator firmy Fakro.

W wydzielonym pomieszczeniu umieszczono filtr przeciwpyłowy (Rys. 01, 3) i zestaw filtrów przeciwchemicznych (Rys. 01, 4). Zazwyczaj izba filtrów i maszynownia należała do najwyższych w sowieckich schronach z początku lat czterdziestych zeszłego wieku.

Rys. 01. Próba rekonstrukcji pomieszczenia dla filtrów w dwukondygnacyjnym schronie do ognia bocznego dla dwóch 76,2 mm armat fortecznych. 1. Rura doprowadzająca powietrze z czerpni powietrza, 2. Rura doprowadzająca powietrze z czerpni powietrza, 3. Filtr przeciwpyłowy, 4. Kolumny filtrów, 5. Wentylator zasysający powietrze przez układ filtrów lub bezpośrednio z czerpni powietrza, 6. Wymiennik ciepła, 7. Przewód doprowadzający powietrze dla silnika spalinowego, 8. Przewód doprowadzający powietrze do górnej kondygnacji poprzez otwór w stropie.

 

Fot. 05. Widok izby filtrów w schronie dla dwóch 76,2 mm armat fortecznych i ciężkiego karabinu maszynowego od strony wejścia.
Fot. 06. Widok izby filtrów w schronie dla dwóch 76,2 mm armat fortecznych i ciężkiego karabinu maszynowego w kierunku wejścia.

 

Cylindryczne filtry przeciwchemiczne ustawiano w kolumnach wzdłuż dłuższej ściany pomieszczenia. Ilość kolumn zależała od przewidzianego zapotrzebowania na oczyszczone chemicznie powietrze oraz od wydajności zastosowanych filtrów. Każda z kolumn składała się z czterech filtrów.

Pionowo ustawione kolumny filtrów przeciwchemicznych zasilano z przewodu umieszczonego na poziomie posadzki. Posiadał przekrój czworokąta o wymiarach 30 x 30 cm. Oczyszczone chemicznie powietrze odbierane było przez górny przewód, umieszczony tuż pod stropem. Przewody składały się z segmentów. Każdy z nich posiadał zakończenia – kołnierze wykonane z równoramiennych kątowników. Kołnierze umożliwiały łączenie segmentów za pomocą śrub.

W przypadku wariantu b filtry przeciwchemiczne zasilane były powietrzem z dolnego przewodu za pomocą rur bocznych o średnich 10 cm. Powietrze, wstępnie oczyszczone w filtrze przeciwpyłowym (Rys. 01, 3), doprowadzano do filtra przeciwchemicznego poprzez złącze na cylindrycznej części, w połowie jego wysokości. Oczyszczone chemicznie powietrze odbierano przez złącze umieszczone w osi filtra.


Opis do fot. 05 i 06.
1. Otwór na przewód doprowadzający powietrze z czepni w korytarzu wejściowym, 2. Otwór na przewód doprowadzający powietrze z czepni w korytarzu wejściowym, 6. Wsporniki dla wymiennika ciepła, 8. Otwór w stropie na przewód doprowadzający powietrze do górnej kondygnacji.


Zassane powietrze z czerpni lub oczyszczone przez filtry tłoczone było przez wymiennik ciepła (Rys. 01, 6) i układ rur do pomieszczeń schronu. Wielkość wydatku nawiewu w pomieszczeniach ustawiano przy pomocy zaworów motylkowych [01] lub zasuw.

Wymiennik ciepła umożliwiał schładzanie wody z układu chłodzenia silnika wysokoprężnego agregatu prądotwórczego i jednocześnie podgrzanie tłoczonego do schronu powietrza. Do  łącznika wymiennika ciepła podłączono przewód (Rys. 01, 7), który zasilał silnik spalinowy agregatu prądotwórczego w powietrze. Agregat prądotwórczy znajdował się w sąsiednim pomieszczeniu.


[01] – więcej w opracowaniu Zawór motylkowy do regulacji przepływu powietrza.

Rys. 02. Próba rekonstrukcji pomieszczenia dla filtrów w dwukondygnacyjnym schronie do ognia bocznego dla dwóch 76,2 mm armat fortecznych ckm w orylonie. 1. Rura doprowadzająca powietrze z czerpni powietrza, 2. Rura doprowadzająca powietrze z czerpni powietrza, 3. Filtr przeciwpyłowy, 4. Kolumny filtrów, 5. Wentylator zasysający powietrze przez układ filtrów lub bezpośrednio z czerpni powietrza, 6. Wymiennik ciepła, 7. Przewód doprowadzający powietrze dla silnika spalinowego, 8. Przewód doprowadzający powietrze do górnej kondygnacji poprzez otwór w stropie.

 

Fot. 07. Pozostałości przewodu doprowadzającego powietrze z izby filtrów na górną kondygnację w dwukondygnacyjnym schronie na dwie armaty.

Schron pozorny-uzbrojony do ognia czołowego – Linia Mołotowa

Posted on Posted in Fortyfikacje sowieckie
Fot. 01. Widok schronu pozornego-uzbrojonego sugerującego istnienie obiektu dla trzech ciężkich karabinów maszynowych od strony przedpola (obiekt został wyburzony).
Fot. 02. Widok schronu pozornego- uzbrojonego. Zdjęcie wykonano w maju 2016 roku (obiekt już nie istnieje).

Została opracowana konstrukcja obiektu pozornego-uzbrojonego, który miał sugerować niemieckim obserwatorom istnienie schronu do ognia czołowego z trzema stanowiskami broni maszynowej. Z dwóch wybudowanych schronów pozornych-uzbrojonych na terenie 62 Brzeskiego Rejonu Umocnionego zachował się tylko jeden w pobliżu miejscowości Anusin. Kilka lat temu został wyburzony schron, wybudowany w eksponowanym miejscu, na wzniesieniu po lewej stronie drogi z Wólki Zamkowej do Drohiczyna.

Schron pozorny-uzbrojony otrzymał żelbetonową ścianę z bocznymi załamaniami. W ścianie umieszczono trzy strzelnice, z których tylko środkowa mogła być wykorzystana.

 

Fot. 03. Widok schronu pozornego- uzbrojonego do ognia czołowego. Schron wzniesiono w pobliżu miejscowości Anusin – 62 Brzeski Rejon Umocniony (Fot. Justyna Chojnacka).

Dwie skrajne strzelnice zostały zaślepione. Konstrukcję ściany wzmocniono żelbetonowymi belkami. Za środkową strzelnicą wykonano małe pomieszczenie. Cała przestrzeń za żelbetonową ścianą miała być wypełniona ziemią.

Pomieszczenie za środkową strzelnicą pozwalało na prowadzenie obserwacji pola walki lub do pozorowania krótkotrwałej ale intensywnej obrony przy pomocy ognia z karabinu maszynowego. Nie zostało wyposażone w układ wentylacji, dlatego też prowadzenie jakiegokolwiek ostrzału z broni ręcznej mogło odbywać się tyko w maskach przeciwgazowych.

 

Fot. 04. Widok schronu pozornego- uzbrojonego do ognia czołowego. Schron wzniesiono w pobliżu miejscowości Anusin – 62 Brzeski Rejon Umocniony (Fot. Justyna Chojnacka).

W ścianie osadzono wsporniki do mocowania dźwigarów, podtrzymujących matę lub siatkę maskującą. Ten rodzaj maskowania, był charakterystyczny dla radzieckich schronów bojowych na tak zwanej „Linii Mołotowa”.

 

Fot. 05. Widok schronu pozornego- uzbrojonego do ognia czołowego. Schron wzniesiono w pobliżu miejscowości Anusin – 62 Brzeski Rejon Umocniony (Fot. Justyna Chojnacka).

Konstrukcja sowieckiego schronu pozornego – uzbrojonego do ognia czołowego przypomina polskie rozwiązanie, które zastosowano w 1939 roku podczas rozbudowy odcinka „Nowogród” w pasie działania Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”. Zachowały się dokumenty dotyczące inwentaryzacji tych obiektów przez komisję pod dowództwem A Pangsena.


 

Pancerze schronów pozornych

Schrony pozorne- uzbrojone otrzymały strzelnice wyposażone w atrapy pancerzy. Skrzynka pancerza z wewnętrzną niszą jest konstrukcją spawaną. Otwór strzelnicy zasłaniany był za pomocą uchylnego blaszanego zamknięcia. Oś obrotu zamknięcia znajduje się w poziomie.  Blaszane zamkniecie wyposażono wąski przeziernik do obserwacji. Pod strzelnicą brak jakichkolwiek śladów, świadczących o istnieniu wspornika dla ręcznego karabinu maszynowego.

Fot. 06. Pancerz schronu pozornego. Widok od przedpola.

 

Fot. 08. Widok pancerza od strony izby.

Elektryczna lampa w sowieckim schronie „Linii Mołotowa”

Posted on Posted in Fortyfikacje sowieckie
Fot. 01. Obudowa lampy oświetleniowej w sowieckim schronie tak zwanej „Linii Mołotowa”.

Do oświetlenia pomieszczeń w schronach tak zwanej Linii Mołotowa, wyposażonych w agregaty prądotwórcze, stosowano  lampy elektryczne. Jeden z typów lamp prezentują zdjęcia załączone do opracowania. Obudowa lampy zapewniała wodoszczelność. Pokrywa ze szkłem mocowana była do korpusu za pomocą czterech połączeń śrubowych. Nakrętki motylkowe ułatwiały wymianę uszkodzonej żarówki a kauczukowa uszczelka zapewniała wodoszczelność obudowy. Szklana część pokrywy była chroniona od zewnątrz drucianą siatką. Obudowę lampy mocowano do stropu za pomocą czterech lub trzech wsporników.

 

Fot. 02. Obudowa lampy oświetleniowej w sowieckim schronie tak zwanej „Linii Mołotowa”.
Fot. 03. Elementy mocujące obudowę lampy w sowieckim schronie tak zwanej „Linii Mołotowa”.

Schron na ckm z wejściem pod fundamentem

Posted on Posted in Fortyfikacje sowieckie
Opracował: Franz Aufmann
Fot. 01. Widok schronu broni maszynowej do ognia bocznego w kierunku otworu technologicznego na pancerz stanowiska ogniowego PK-4b. Po lewej stronie masywny orylon, chroniący strzelnicę przed bezpośrednim ostrzałem.
Rys. 01. Jednoizbowy schron broni maszynowej do ognia bocznego z wejściem pod fundamentem schronu. 1. Widok schronu z zaznaczony przebiegiem ciągu komunikacyjnego i pomieszczenia magazynowego, 2. Widok części podziemnej schronu, 3. Izba bojowa ckm ze stanowiskiem obrony wejścia do schronu, 4. Właz wewnętrznego szybu komunikacyjnego w izbie bojowej, 5. Właz zewnętrznego szybu komunikacyjnego do śluzy gazoszczelnej, 6 i 7. Śluza gazoszczelna, 8. Pomieszczenie magazynowe.

Jednoizbowy schron na ciężki karabin maszynowy Maxim wz. 1910, z niestandardowo rozwiązanym wejściem, wzniesiono w ramach rozbudowy punktu oporu w pobliżu miejscowości Podbiele (64 Zambrowski Rejon Umocniony). Budowę schronu zakończono na etapie wykonania betonowej bryły. W kolejnych etapach miały być osadzone pancerze, montowane uzbrojenie, stanowisko dowodzenia i wyposażenie schronu. Schron wzbudził zainteresowanie niemieckich funkcjonariuszy wydziału rozpoznania obcych fortyfikacji (niem. Abteilung Auswerung frender Landesbefestigung). W opracowaniu dotyczącym sowieckich fortyfikacji „Denkschrift über die russische Landesbefestigung” z 1942 roku pojawił się krótki opis schronu.

Wejście do schronu zostało rozwiązane w podobny sposób jak jedno ze standardowych wyjść ewakuacyjnych w jednokondygnacyjnych  schronach fortyfikacji stałej. Pod płytą fundamentową wykonano ciąg komunikacyjny, składający się dwóch połączonych ze sobą małych pomieszczeń – śluz przeciwgazowych.

 

Fot. 02. Widok tylnej ściany ze strzelnicą Pz-39 obrony wejścia i zapola oraz włazu szybu wejściowego.

 

Fot. 03. Widok zewnętrznego szybu wejściowego.

Wejście do pierwszej śluzy przeciwgazowej następowało po przez pionowy szyb z włazem, zabezpieczonym uchylną klapą. Właz wejścia umieszczono przy tylnej ścianie schronu tuż za małym orylonem i okapem, chroniącym przed bezpośrednim ostrzałem [01]. W schronie,  po drugiej stronie ściany znajdował się  kolejny pionowy szyb, łączący drugą śluzę przeciwgazową z izbą bojową. W przejściu, łączącym oba małe pomieszczenia nie zastosowano jednak zamknięcia w postaci stalowych belek o przekroju dwuteowym, typowych dla zabezpieczenia wyjścia ewakuacyjnego.

 

 

Fot.04. Widok tylnej ściany ze strzelnicą Pz-39 obrony wejścia i zapola.

 

Podejście do włazu wejściowego broniła strzelnica, wyposażona w gazoszczelny pancerz Pz-39. Konstrukcja pancerza pozwalała na prowadzenie ognia z 7,62 mm (czołgowego) ręcznego karabinu DT. Broń zasilana była z magazynka dyskowego (talerzowego), mieszczącego 63 karabinowe naboje Mosina. Do obserwacji sektora obrony i wyboru celu służył przeziernik. Został zabezpieczony przy pomocy szklanej płytki. Jest to nowe rozwiązanie, nie stosowane wcześniej dla strzelnic obrony bezpośredniej. Pancerz strzelnicy Pz-39 nie został osadzony.

Podstawowe uzbrojenie schronu stanowił 7,62 mm karabin maszynowy Maxim wz. 1910 na podstawie fortecznej za gazoszczelnym pancerzem. Stanowisko ogniowe, które miało być  stosowane  schronach jednoizbowe posiadało oznaczenie PK-4b. Pancerz nie został osadzony. Zdaniem Tomasza Wesołowskiego, autora publikacji dotyczącej Brzeskiego RU, jedyny pancerz przeznaczony do tego typu schronów [02] osadzono w obiekcie punktu oporu „Moszczona Królewska”. W stropie pozostawiono otwór technologiczny na osadzenie pancerza dla peryskopu stanowiska dowodzenia. Stanowisko zapewniało okrężną obserwację pola walki.

Po prawej stronie otworu technologicznego na pancerz stanowiska bojowego PK-4b zachowały się dwie kotwy do mocowania pomy wodnej oraz jeden z dwóch wsporników zbiornika układu chłodzenia ckm.

 

Fot. 05. Widok szybu wejściowego w izbie bojowej.

 

Fot. 06. Widok izby bojowej od strony stanowiska ogniowego PK-4b. Po lewej stronie otwór w stropie na pancerz peryskopu, a po prawej na pancerz strzelnicy Pz-39 do obrony wejścia i zapola.

 

Fot. 07. Widok izby bojowej w kierunku stanowiska ckm. Po prawej stronie dwie kotwy do mocowania pompy wodnej oraz jeden z dwóch wsporników zbiornika układu chłodzenia ckm.

 

Fot. 08. Widok niszy na pancerz strzelnicy Pz-39 do obrony wejścia i zapola. Po lewej stronie rura układu wentylacyjnego schronu.

 

Autorowi niniejszego pracowania znane są cztery obiekty o podobnym rozwiązaniu wejścia do schronu, występujące w pasie umocnień Linii Mołotowa w aktualnych granicach Polski. Dwa pozostałe wybudowano w Grodzieńskim RU i jeden w Brzeskim RU.

Schron osiągalny z drogi z Prosienicy do Podbiele. Współrzędne GPS  N520 53’ 06.1” E210 57’ 31.0”.


[01] – Obiekt znajdował się w sektorze ostrzału broni maszynowej oddalonego o 630 merów na południe schronu do ognia czołowego.

[02] – Pancerz został zezłomowany przez Niemców (Tomasz Wesołowski, „Linia Mołotowa” Sowieckie fortyfikacje graniczne z lat 1940-1941 na przykładzie 62 Brzeskiego Rejonu Umocnionego, Białystok 2001, str 98).

 

OPK – schron do ognia dwubocznego na 2 armaty ppanc i 2 ckmy

Posted on Posted in Fortyfikacje sowieckie
Opracował: Franz Aufmann
Fot. 01. OPK – Schron do ognia dwubocznego na dwie armaty ppanc i 2 ckmy w Przemyślu.

 

Fot. 02. Mimośrodowe zamknięcie szybu dla peryskopu.
Fot. 03. Polska kopuła gazoszczelna na ckm z 1937 roku osadzona w stropie radzieckiego schronu do ognia dwubocznego należącego do umocnień „Linii Mołotowa”.

 

Schron do ognia dwubocznego (ros. orudijno- pulemiotnyj kaponir- czyli OPK) został wzniesiony w 1941 roku na wschodnim brzegu Sanu w ramach rozbudowy umocnień na nowej zachodniej granicy państwowej ZSRR. Umocnienia te przeszły do historii  pod nieformalną nazwa „Linii Mołotowa”. Ze względu na wysoki stan wód gruntowych przewidziano w planie taktyczno-fortyfikacyjnym schron jednokondygnacyjny. Zaprojektowano obiekt o czterech strzelnic dla broni głównych, po dwie w każdym kierunku. Zgodnie z przyjętymi zasadami w pierwszej strzelnicy od strony orylonu ustawiona była armata przeciwpancerna kalibru 45 mm wz. 1934 typu 20K, sprzężona z 7,62 mm ckm wzór 39 DS (Rys. 01, 7). Karabin maszynowy posiadał lufę chłodzoną powietrzem. Stanowisko bojowe otrzymało oznaczenie DOT-4.

W drugiej strzelnicy od strony orylonu ustawiono ciężki karabin maszynowy na podstawie fortecznej Maxim wz. 1910 (Rys. 01, 5). To stanowisko bojowe posiadało oznaczenie NPS-3. Oba stanowiska posiadały gazoszczelne pancerze. Przed ostrzałem od strony przedpola chronione były orylonami a żelbetowe okapy przed uderzeniami pocisków wystrzelonych z broni stromo lufowej. Stanowiska bojowe DOT-4 i NPS-3 posiadały sektor ostrzału 60 stopni a osie strzelnic były równoległe. Łuski po wystrzelonych nabojach usuwane była na zewnątrz schronu, do rowu diamentowego za pomocą zrzutni.

 

Rys. 01. Schron do ognia dwubocznego na dwie armaty ppanc i 2 ckmy z kopułą osadzoną w stropie. 1. – przelotnia, 2. – śluza przeciwgazowa, 3. – pomieszczenie podwójnego przeznaczenia, wewnętrzna śluza przeciwgazowa i skład amunicji, 4. – węzeł sanitarny ze strzelnicą obrony wejścia, 5. – izba bojowa ckm, 6. – izba załogi, 7. – izba bojowa dla armaty ppanc, 8. – podszybie, 9. – izba dowodzenia ze stanowiskiem obserwacyjnym i łączności, 10. – izba filtrów, 11. – maszynownia, 12. – izba z wyjściem ewakuacyjnym.

 

Rów diamentowy chroni podejście do strzelnic broni głównych oraz uniemożliwiał zasypanie strzelnic gruzem lub ziemią w wyniku ostrzału artyleryjskiego.

W stropie została osadzona polska kopuła pancerna, pozyskana przez saperów Armii Czerwonej ze składów Kierownictwa Robót lub z wysadzonych obiektów fortyfikacji stałej. Chroniła stanowisko obserwacyjne i pozwalała na skuteczną obronę bezpośredniego zapola schronu. Należy zaznaczyć, że oprócz stanowiska obserwacyjnego  w kopule,  schron wyposażono w dwa stanowiska do obserwacji okrężnej pola walki za pomocą wysuwanego ponad strop peryskopu (Rys. 01, 9). Znajdowały się w wyodrębnionych izbach, w tym jedno w izbie dowodzenia (w prawym orylonie).

W schronie wydzielono część socjalną. Obejmowała izbę załogi (Rys. 01, 6) oraz pomieszczenie z węzłem sanitarnym (Rys. 01, 4). Węzeł sanitarny wyposażono w umywalkę i latrynę, co w tamtym okresie było ewenementem w polskich i niemieckich obiektach fortyfikacji stałej. Ze względu na ograniczoną ilość miejsca w schronie, znajdował się w izbie ze strzelnicą obrony wejścia.

Schron miał zapewnioną gazoszczelność. Zastosowano gazoszczelne pancerze oraz śluzę przeciwgazową. Dopływ powietrza do pomieszczeń schronu zapewniał układ nawiewu. Powietrze ulegało oczyszczeniu w filtrach przeciwpyłowych, a w przypadku zagrożenia atakiem gazowym w filtrach przeciwchemicznych. Urządzenia te, wraz z wentylatorem napowietrzającym znajdowały się w izbie filtrów (Rys. 01, 10). Szybką wymianę powietrza podczas prowadzenia ognia miał zapewnić układ usuwania gazów prochowych i zanieczyszczonego powietrza z izb bojowych. Stosowano wentylatory z napędem elektrycznym. Napęd ręczny stosowano w sytuacjach awaryjnych. Niezbędną ilość energii elektrycznej do zasilania  wentylatorów, oświetlenia i oprzyrządowania zapewniała maszynownia (Rys. 01, 11). Była wyposażona w agregat prądotwórczy.

 

Fot. 04. Schron do ognia dwubocznego na dwie armaty ppanc i 2 ckmy w Przemyślu.

Aktualny stan obiektu zawdzięczamy prężnie działającemu Przemyskiemu Stowarzyszeniu Opieki i Rewitalizacji Linii Mołotowa PROJEKT 8813. Grono sympatyków fortyfikacji utworzyło  w rewitalizowanym obiekcie muzeum, które prezentuje zachowane elementy wyposażenia schronów Linii Mołotowa.

Kontakt: Przemyskie Stowarzyszenie Opieki i Rewitalizacji Linii Mołotowa PROJEKT 8813

Schron obserwacyjny nr 104/41-W-I na dwa peryskopy – Linia Mołotowa

Posted on Posted in Fortyfikacje sowieckie
Opracował: Franz Aufmann
Fot. 01. Schron obserwacyjny nr 104/41-W-I na dwa peryskopy został wzniesiony na wschód od miejscowości Jakać Młoda (64 -Zambrowski Rejon Umocniony).
Rys. 01. Rysunek schronu obserwacyjnego nr 104/41-W-I na dwa peryskopy został wykonany na podstawie wzoru i wymagań stosowanych przez Biuro Projektowo-Konstrukcyjne Głównego Zarządu Wojenno-Technicznego Armii Czerwonej.

 

Nowo budowana droga ekspresowa S61 na odcinku Ostrów Mazowicka – Łomża przechodzi przez pas umocnień, wzniesionych wzdłuż nowej zachodniej granicy państwowej między ZSRR a III Rzeszą [01]. Podczas prac w pobliżu miejscowości Jakać Dworna został odsłonięty jeden ze schronów (Fot. 02.). Zgodnie z katalogiem konstrukcji typowych, wydawanym przez Biuro Projektowo-Konstrukcyjne Głównego Zarządu Wojenno-Technicznego Armii Czerwonej, żelbetonowa konstrukcja schronu chroni punkt obserwacyjny dla dwóch peryskopów (ros. Одноэтажный пункт на два перископа). Schron posiada numer katalogowy 104/41 W-I.

Strop obiektu wysunięto nieznacznie ponad poziom gruntu (Fot. 01). Starano się w ten sposób wyeliminować zasypywania ziemią  wylotów szybów na peryskopy podczas ostrzału artyleryjskiego. Strop schronu wyposażono w  sztywne zabezpieczenie przeciwodłamkowe. Wykonane zostało z arkuszy stalowej blachy, rozłożonych pomiędzy belkami dwuteowymi. Do schronu prowadzi wejście bronione przez wewnętrzną strzelnicę. Zostało również zabezpieczone drzwiami kratowymi. Korytarz wejściowy posiada standardowe załamanie pod kątem 90 stopni, ale nie przewidziano zastosowania szczeliny przeciw-podmuchowej. Za gazoszczelnymi stalowymi drzwiami znajdują się dwa małe pomieszczenia. W pierwszym przechodnim pomieszczeniu znajduje się stanowisko obserwacyjne a w drugim kolejne stanowisko obserwacyjne z peryskopem optycznym i stanowisko obrony wejścia za wewnętrzną strzelnicą. W stropie obiektu pozostawiono dwa szyby o czworokątnym przekroju na peryskop. Ściany pomieszczeń wyłożono siatką przeciwodpryskową.
Schrony obserwacyjne nr 104/41-W-I na dwa peryskopy, znane autorowi niniejszego opracowania, nie zostały wyposażone.

 

Fot. 02. Schron obserwacyjny nr 104/41-W-I na dwa peryskopy, położony na północ od miejscowości Jakać Dworna (stan na dzień 19.11.2019) w pasie budowanej drogi ekspresowej S61 (64 -Zambrowski Rejon Umocniony).

 

Fot. 03. Schron obserwacyjny nr 104/41-W-I na dwa peryskopy, położony na północ od miejscowości Jakać Dworna (stan na dzień 19.11.2019) w pasie budowanej drogi ekspresowej S61 (64 -Zambrowski Rejon Umocniony).

 

Fot. 04. Schron obserwacyjny nr 104/41-W-I na dwa peryskopy, położony na północ od miejscowości Jakać Dworna (stan na dzień 19.11.2019) w pasie budowanej drogi ekspresowej S61 (64 -Zambrowski Rejon Umocniony).

 

Fot. 05. Schron obserwacyjny nr 104/41-W-I na dwa peryskopy, położony na północ od miejscowości Jakać Dworna (stan na dzień 19.11.2019) w pasie budowanej drogi ekspresowej S61 (64 -Zambrowski Rejon Umocniony).
Fot. 06. Strzelnica obrony wejścia.
Fot. 07. Jedna z izb schronu obserwacyjnego nr 104/41-W-I na dwa peryskopy.

 


[01] – Nowa granica pomiędzy III Rzeszą a ZSRR została wytyczona zgodnie z paktem Ribbentrop – Mołotow z dnia 23 sierpnia 1939 roku.

 

Rysunki na ścianie

Posted on Posted in Fortyfikacje sowieckie

Układ wentylacji jednoizbowego schronu na ckm

Opracował: Franz Aufmann
Fot. 01. Jednoizbowy schron na ckm z wejściem chronionym przelotnią. Widok od strony zapola (Osowiecki Rejon Umocniony, Linia Mołotowa).

Podczas wędrówek po byłych pozycjach obronnych natrafi się na obiekty fortyfikacji z pozoru nieciekawe, pozbawione wszelkiego wyposażenia. Do nich należy jednoizbowy schron na ckm do ognia czołowego PDOT(m) wchodzący w skład Osowieckiego Rejonu Umocnionego Linii Mołotowa. Wyjątkowo prosta bryła betonu, bez osadzonego pancerza stanowiska bojowego PK-4a, budowana w dużych ilościach, całkowicie zniechęca do wejścia i dalszego zwiedzania.

Schronu PDOT(m) posiada typową konstrukcję. Można go spotkać na terenie pozycji obronnych ZSRR, wznoszonych po 1940 roku na nowej granicy państwowej. W jednym z nich wykonano na ścianie unikalny rysunek układu napowietrzania i usuwania zanieczyszczonego powietrza (Fot. 02). Na ścianie zostały narysowane poszczególne podzespoły oraz układ łączących je rur. Rysunek wykonano jako pomoc dla niewykwalifikowanych robotników montujących wyposażenie schronu. Zachowano rzeczywiste wymiary podzespołów.

 

Fot. 02. Wejście do izby oraz ściana z rozrysowanym układem napowietrzania i usuwania zanieczyszczonego powietrza. W otworze technologicznym o przekroju czworokąta miały być osadzone wsporniki dla wentylatorów.

 

Fot. 03. Stanowisko bojowe ckm (NPS-3). Dwa giętkie przewody służą do odsysania gazów prochowych z worka na łuski i z komory zamkowej. Rekonstrukcja stanowiska bojowego w schronie – muzeum (Petersburg, Federacja Rosyjska). Zdjęcie pochodzi z rosyjskiego forum: www.forum.aroundspb.ru z wątku: ДОТ на Мурзинке (Невский район).

 

Fot. 04. Oryginalny rysunek układu napowietrzania i usuwania gazów prochowych. 1. przewód podający gazy prochowe do wentylatora, 2. wentylator, 3. przekładnia napędu wentylatora, 4. przewód odprowadzający gazy z wentylatora, 5. wlot przewodu osadzonego w ścianie do usuwania gazów na zewnątrz schronu, 6. wylot przewodu dostarczającego powietrze z czerpni, 7-8, zawory odcinające, 9. filtr przeciwchemiczny FPU-50 starego typu z doprowadzeniem powietrza w osi filtra, 10. rura doprowadzająca oczyszczone powietrze do wentylatora, 11. wentylator, 12. przekładnia napędu wentylatora dostosowana do napędu ręcznego.

 

Fot. 05. Rekonstrukcja stanowiska do wentylacji w schronie – muzeum (Petersburg, Federacja Rosyjska). Zdjęcie pochodzi z forum: www.forum.aroundspb.ru z wątku: ДОТ на Мурзинке (Невский район).

 

 

Na podstawie rysunku na ścianie schronu i zdjęć wykonanych w restaurowanym schronie w Petersburgu [01] zostanie przedstawiony standardowy układ napowietrzania i układ usuwania gazów prochowych. Na dwóch stalowych belkach o przekroju „ceowym”, osadzonych w otworze technologicznym w ścianie (Fot. 04), ustawiono ramę z dwoma wentylatorami promieniowymi. Każdy z nich zamocowany był do skrzynki z układem przekładni kół zębatych dla napędu ręcznego. Mógł być stosowany również napęd mechaniczny. Do napędu wykorzystywano silnik elektryczny. Napęd przekazywany był za pomocą przekładni pasowej z paskiem klinowym. Koło przekładni pasowej i wirnik wentylatora osadzony był na tym samym wałku napędowym.
Wentylatory wraz z skrzynkami napędowymi mocowano do ramy, ustawionej na dwóch ceownikach. Po lewej stronie umieszczono kolumnę filtrów. Dwa zawory pozwalały na odpowiednie ukierunkowanie przepływu powierza. Powietrze z czerpni, znajdującej się na zewnątrz schronu, kierowane było bezpośrednio do wentylatora napowietrzającego izbę lub w przypadku ataku gazowego poprzez układ filtrów przeciwchemicznych.

Układ usuwania gazów prochowych

Wentylator promieniowy (Fot. 04, 2) zasysał gazy prochowe za pomocą rury (Fot. 04, 1)  podwieszonej pod stropem i dwóch giętkich przewodów (Fot. 03). Gazy prochowe zasysane były przez jeden z giętkich przewodów (w tym przypadku) z gazoszczelnego worka, podwieszanego pod 7,62 mm ciężkim karabinem maszynowym Maxim wz. 1910 [02]. Drugi z przewodów zasysał powietrze z komory zamkowej. Gazy prochowe tłoczone były na zewnątrz schronu za pomocą przewodu (Fot. 04, 4)  i rury (Fot. 04, 5) osadzonej w ścianie schronu. Przewidziano możliwość gazoszczelnego zamknięcia przewodu 4 w przypadku ataku gazowego. Zastosowano zawór zamykający.

Układ napowietrzania schronu

Powietrze do napowietrzania było zasysane przewodem (Fot. 04, 6) poprzez czerpnię z przelotni. Dwa zawory (Fot. 04, 7,8)  służyły do ukierunkowania przepływu powietrza. Powietrze w zależności od potrzeb mogło być:

– oczyszczone przez zestaw filtrów przeciwchemicznych (Fot. 04, 9)  i tłoczone przez wentylator  (Fot. 04, 10)  do pomieszczenia,
– tłoczone przez wentylator bezpośrednio do pomieszczenia.

Wentylator KP-4A  posiadał napęd ręczny i mechaniczny. W tym wypadku wykorzystywano napęd ręczny. Przekładnia pasowa z paskiem klinowym umożliwiała jednoczesny napęd obu wentylatorów. Koła pasowe osadzano na wałku napędowym wirnika. Przy obrotach wirnika n=2800 obr/min wentylator uzyskiwał wydatek 300 m3/h (5,0 m3/min) przy całkowitym spiętrzeniu 60 mm słupka wody.
Do oczyszczania powietrza stosowano standardowe filtry przeciwchemiczne FPU-50 lub FPU-100. Liczba w oznaczeniu filtra podaje jego nominalny wydatek w m3/h. Powietrze, w celu przefiltrowania w filtrach dostarczano otworem, który znajdował się na cylindrycznej części filtra, w połowie jego wysokości. Średnica filtra wynosiła 550 mm przy wysokości 406 mm. Filtry ustawiano w kolumnach. W przypadku zastosowania filtrów przeciwchemicznych nowej generacji FPUM-100 doprowadzenie powietrza znajdowało się w osi cylindrycznej obudowy. Zastosowanie tych filtrów wymuszało użycie filtra przeciwdymnego. W kolumnie trzech filtrów, pierwszy o oznaczeniu  FPUM-200 był filtrem przeciwdymnym a dwa pozostałe FPUM-100 filtrami przeciwchemicznymi.
Rekonstrukcja układu napowietrzania schronu w Petersburgu (Fot. 05) została przeprowadzona z zastosowaniem filtrów FPU-50.


[01] – więcej zdjęć schronu znajduje się na stronie internetowej: Книга Памяти Великой Войны
[02] – Dla schronów PDOT(m) przewidziano stanowisko bojowe PK-4a składające się z 7,62 mm ciężkiego karabinu maszynowego Maksim 1910 i podstawy fortecznej. W schronie w Petersburgu osadzono stanowisko NPS-3. W przypadkach stanowisk bojowych PK-4a i NPS-3 na podstawie fortecznej montowany był 7,62 mm ciężki karabin maszynowy Maksim 1910. Sposób zasysania gazów prochowych, niezależnie od zastosowanej podstawy fortecznej nie ulega zmianie.

Zawór dekompresyjny w fortyfikacji Linii Mołotowa

Posted on Posted in Fortyfikacje sowieckie
Opracował: Franz Aufmann
Fot. 01. Zawór dekompresyjny z uchyloną blaszaną pokrywą.

 

Zawór dekompresyjny stosowany był w obiektach fortyfikacji stałej Linii Mołotowa.  Osadzano go w ścianach wewnętrznych schronu oraz w stropie między górną i dolną kondygnacją w wybranych pomieszczeniach. Umieszczano go w niszy. Dostęp do zaworu chroniony był okrągłą blaszaną pokrywą (Fot. 01). Zasada obsługi jest wyjątkowo prosta.

 

Widok zaworu dekompresyjnego od strony płyty dociskowej.

 

W położeniu „zamknięte” płytka (4) była dociśnięta poprzez gumową uszczelkę do obudowy zaworu (3). Przepływ powietrza był zablokowany.
Zawór otwierany był przez obrót pokrętłem (1) zgodnie ze wskazówkami zegara. Pokrętło mocowane było do nagwintowanego wałka (2), który na drugim końcu miał obrotowo przymocowaną płytkę dociskową (6) z gumową uszczelką. Wałek osadzony był w nagwintowanym otworze w wewnętrznym wsporniku obudowy zaworu (3). Obrót wałka (2) zgodnie ze wskazówkami zegara powodował jego przesunięcie względem wspornika. Pomiędzy obudową zaworu (3) a płytką (6) powstawała szczelina. Zawór był rozszczelniony. Różnica ciśnień między izbami powodowała przepływ powietrza.

 

Fot. 03. Zawór dekompresyjny. (od lewej) – widok zaworu bez pokrywy, – widok zaworu bez pokrywy i pokrętła, – widok zaworu od strony docisku z uszczelką. 1. pokrętło do regulacji przepływu powietrza, 2. gwintowany wałek, 3. obudowa zaworu, 4. blaszany pierścień z pokrywą (brak na zdjęciu), 5. dwie śruby mocujące pokrywę, 6. płytka dociskowa zaworu z uszczelką, 7 – cztery śruby mocujące.

 

Fot. 04 Widok obudowy zaworu dekompresyjnego po demontażu wałka i płyty dociskowej.

 

Fot. 05. Przykładowe położenie zaworów dekompresyjnych.
Fot. 06. Przykładowe położenie zaworu dekompresyjnego (zaznaczony lewą strzałką na fot. 05.

 

Układ odprowadzenia powietrza ze schronu.

Posted on Posted in Fortyfikacje sowieckie
Opracował: Franz Aufmann

 

Fot. 01. Linia Mołotowa. Widok dwukondygnacyjnego schronu OPPK do ognia bocznego na 45 mm armatę ppanc. ckm Przemyskiego Rejonu Umocnionego (zdjęcie udostępnione przez Tomasza Idzikowskiego).

 

Rys. 01. Schemat przewodu usuwającego zużyte powietrze w schronie typu OPPK. Przekrój przez ścianę zewnętrzną.

W sowieckiej obiektach fortyfikacji stałych, wentylator tłoczył zużyte powietrze lub zebrane gazy prochowe ze stanowisk bojowych na zewnatrz schronu za pomocą układu rur. Proces usuwania gazów prochowych na zewnątrz schronu nie powinien być zakłócony przez oddziaływanie fal uderzeniowych,  powstałych w wyniku ostrzału schronu pociskami o dużych kalibrach. W niemieckich fortyfikacjach stałych, pochodzących z tego samego okresu, problem ten rozwiązywał jednokierunkowy zawór nadciśnieniowy firmy Dräger z Lubeki (więcej). W sowieckiej fortyfikacji stałej zastosowano wyjątkowo proste rozwiązanie. Falę uderzeniową tłumiła środkowa część przewodu odprowadzającego zużyte powietrze lub gazy prochowe na zewnątrz schronu (Fot. 02.). Ta część przewodu posiadała prawie dwukrotnie większą średnicę niż poziomy przewód wlotowy i wylotowy (Rys. 01). Osadzona była pionowo w osi ściany. Zastosowano przewód odwadniający z wyjściem w izbie. Zadaniem przewodu było odprowadzanie wody, powstałej ze skroplonej pary wodnej zawartej w usuwanym powietrzu.

Zewnętrzny przewód odprowadzający gazy prochowe poprowadzony był równolegle do elewacji schronu. Stosowano dwie metody łączenia przewodu osadzonego w ścianie do jego pionowego przedłużenia. Obie części mogły być spawane lub łączone za pomocą złącza kołnierzowego. W drugim przypadku elementy łączone były za pomocą czterech symetrycznie rozłożonych śrub.

 

Fot. 02.Widok rury odprowadzającej zużyte powietrze w uszkodzonej ścianie schronu typu PDOT.

 

Wylot przewodu był zabezpieczony. Jeden ze sposobów zabezpieczenia wlotu przewodu został przedstawiony w niemieckim opracowaniu „Denkschrift über die russische Landesbefestigungen” z 1942 roku. Zakończenie przewodu stanowi pozioma rura wykonana z perforowanej blachy (Fot. 03). Ten typ zabezpieczenia zachował się w jednym z obiektów Osowieckiego Rejonu Umocnionego. Eksponowany jest również w muzeum niemieckiego obozu zagłady w Bełżcu.
Drugim ze sposobów zabezpieczenia wylotu przewodu był stożkowy daszek. Zamocowano go na trzech wspornikach do pionowej części rury. Zdjęcie 04 prezentuje jedyne zachowanie zabezpieczenie wylotu. Zdjęcie wykonano na terenie Rawsko-Ruskiego Rejonu Umocnionego.

 

Fot. 03. Zachowane zakończenie przewodu odprowadzającego zużyte powietrze (Osowiecki rejon Umocniony).

 

Fot. 04. Zachowane zakończenie przewodu odprowadzającego zużyte powietrze (Rawsko – Ruski Rejon Umocniony).