Fot. 01. OPK – Schron do ognia dwubocznego na dwie armaty ppanc i 2 ckmy w Przemyślu.
Fot. 02. Mimośrodowe zamknięcie szybu dla peryskopu.Fot. 03. Polska kopuła gazoszczelna na ckm z 1937 roku osadzona w stropie radzieckiego schronu do ognia dwubocznego należącego do umocnień „Linii Mołotowa”.
Schron do ognia dwubocznego (ros. orudijno- pulemiotnyj kaponir- czyli OPK) został wzniesiony w 1941 roku na wschodnim brzegu Sanu w ramach rozbudowy umocnień na nowej zachodniej granicy państwowej ZSRR. Umocnienia te przeszły do historii pod nieformalną nazwa „Linii Mołotowa”. Ze względu na wysoki stan wód gruntowych przewidziano w planie taktyczno-fortyfikacyjnym schron jednokondygnacyjny. Zaprojektowano obiekt o czterech strzelnic dla broni głównych, po dwie w każdym kierunku. Zgodnie z przyjętymi zasadami w pierwszej strzelnicy od strony orylonu ustawiona była armata przeciwpancerna kalibru 45 mm wz. 1934 typu 20K, sprzężona z 7,62 mm ckm wzór 39 DS (Rys. 01, 7). Karabin maszynowy posiadał lufę chłodzoną powietrzem. Stanowisko bojowe otrzymało oznaczenie DOT-4.
W drugiej strzelnicy od strony orylonu ustawiono ciężki karabin maszynowy na podstawie fortecznej Maxim wz. 1910 (Rys. 01, 5). To stanowisko bojowe posiadało oznaczenie NPS-3. Oba stanowiska posiadały gazoszczelne pancerze. Przed ostrzałem od strony przedpola chronione były orylonami a żelbetowe okapy przed uderzeniami pocisków wystrzelonych z broni stromo lufowej. Stanowiska bojowe DOT-4 i NPS-3 posiadały sektor ostrzału 60 stopni a osie strzelnic były równoległe. Łuski po wystrzelonych nabojach usuwane była na zewnątrz schronu, do rowu diamentowego za pomocą zrzutni.
Rys. 01. Schron do ognia dwubocznego na dwie armaty ppanc i 2 ckmy z kopułą osadzoną w stropie. 1. – przelotnia, 2. – śluza przeciwgazowa, 3. – pomieszczenie podwójnego przeznaczenia, wewnętrzna śluza przeciwgazowa i skład amunicji, 4. – węzeł sanitarny ze strzelnicą obrony wejścia, 5. – izba bojowa ckm, 6. – izba załogi, 7. – izba bojowa dla armaty ppanc, 8. – podszybie, 9. – izba dowodzenia ze stanowiskiem obserwacyjnym i łączności, 10. – izba filtrów, 11. – maszynownia, 12. – izba z wyjściem ewakuacyjnym.
Rów diamentowy chroni podejście do strzelnic broni głównych oraz uniemożliwiał zasypanie strzelnic gruzem lub ziemią w wyniku ostrzału artyleryjskiego.
W stropie została osadzona polska kopuła pancerna, pozyskana przez saperów Armii Czerwonej ze składów Kierownictwa Robót lub z wysadzonych obiektów fortyfikacji stałej. Chroniła stanowisko obserwacyjne i pozwalała na skuteczną obronę bezpośredniego zapola schronu. Należy zaznaczyć, że oprócz stanowiska obserwacyjnego w kopule, schron wyposażono w dwa stanowiska do obserwacji okrężnej pola walki za pomocą wysuwanego ponad strop peryskopu (Rys. 01, 9). Znajdowały się w wyodrębnionych izbach, w tym jedno w izbie dowodzenia (w prawym orylonie).
W schronie wydzielono część socjalną. Obejmowała izbę załogi (Rys. 01, 6) oraz pomieszczenie z węzłem sanitarnym (Rys. 01, 4). Węzeł sanitarny wyposażono w umywalkę i latrynę, co w tamtym okresie było ewenementem w polskich i niemieckich obiektach fortyfikacji stałej. Ze względu na ograniczoną ilość miejsca w schronie, znajdował się w izbie ze strzelnicą obrony wejścia.
Schron miał zapewnioną gazoszczelność. Zastosowano gazoszczelne pancerze oraz śluzę przeciwgazową. Dopływ powietrza do pomieszczeń schronu zapewniał układ nawiewu. Powietrze ulegało oczyszczeniu w filtrach przeciwpyłowych, a w przypadku zagrożenia atakiem gazowym w filtrach przeciwchemicznych. Urządzenia te, wraz z wentylatorem napowietrzającym znajdowały się w izbie filtrów (Rys. 01, 10). Szybką wymianę powietrza podczas prowadzenia ognia miał zapewnić układ usuwania gazów prochowych i zanieczyszczonego powietrza z izb bojowych. Stosowano wentylatory z napędem elektrycznym. Napęd ręczny stosowano w sytuacjach awaryjnych. Niezbędną ilość energii elektrycznej do zasilania wentylatorów, oświetlenia i oprzyrządowania zapewniała maszynownia (Rys. 01, 11). Była wyposażona w agregat prądotwórczy.
Fot. 04. Schron do ognia dwubocznego na dwie armaty ppanc i 2 ckmy w Przemyślu.
Aktualny stan obiektu zawdzięczamy prężnie działającemu Przemyskiemu Stowarzyszeniu Opieki i Rewitalizacji Linii Mołotowa PROJEKT 8813. Grono sympatyków fortyfikacji utworzyło w rewitalizowanym obiekcie muzeum, które prezentuje zachowane elementy wyposażenia schronów Linii Mołotowa.
Fot. 01. Widok jednoizbowego schronu broni maszynowej o odporności C od strony przedpola (Pozycja Pomorska, odcinek obrony „D”).
Fot. 01. Schron bojowy o odporności C, 1. Żelazobetonowa podstawa pod stanowisko bojowe, 2. nisza oświetleniowa i wnęka na składany stół, 3. wyjście ewakuacyjne, 4. przewód kominowy, 5. nisza na złącze telefoniczne, 6. otwór na kabel telefonicznej sieci polowej, 7. rura doprowadzająca powietrze, 8. wyjście ewakuacyjne.
Jednoizbowe schrony bojowe o odporności C na ckm wznoszono na drugorzędnych kierunkach przewidywanego natarcia nieprzyjaciela, najczęściej na terenach zalesionych lub za trudnymi do pokonania dla wojsk pancernych przeszkodami terenowymi (takimi jak cieki wodne, rzeki i jeziora). Niewielkie rozmiary schronu pozwalały na doskonałe wkomponowanie w otaczający teren przy stosunkowo niskim nakładzie pracy. Drugim równie ważnym czynnikiem było zastosowanie płyty stalowej o wymiarach 196 x 150 x 4 cm [01] do ochrony bojowego stanowiska karabinu maszynowego. Tanią w produkcji płytę osadzano w połowie grubości ściany. Od zewnątrz wykonywano dodatkowe wzmocnienie z żelbetowego płaszcza ze strzelnicą profilem przeciw rykoszetowym. Płyta ta znalazła zastosowanie praktycznie w jednoizbowych schronach bojowych o odporności C na ciężki karabin maszynowy wznoszonych w dużej ilości do 1934 [02] roku włącznie a już sporadycznie do 1936 roku. W 1935 roku wprowadzane są w konstrukcji jednoizbowych schronów o odporności C na ckm zmiany konstrukcyjne. Nowo budowane obiekty otrzymują płytę stalową 10P7 o wymiarach 280 x 200 x 6 cm. Płyta osadzana jest w płaszczyźnie lica zewnętrznej ściany. W kolejnym roku schrony uzyskują „stałą grubość” ścian w miejscach [03], w których wykonano nisze (np. nisza na przyłącze telefoniczne).
Jednoizbowy schron bojowy o odporności C na ciężki karabin maszynowy z 1934 roku.
W najlepszym stanie zachowane są jednoizbowe schrony o odporności C na ciężki karabin maszynowy na odcinkach wznoszonych w 1934 roku w okolicach miejscowości Gwda Wielka i Dyminek. Izba schronu o podstawie czworokąta o wymiarach 250 x 300 cm, podporządkowana głównie funkcji bojowej, zapewniała załodze minimalny komfort socjalny.
Fot. 02. Widok od strony wejścia w kierunku stanowiska bojowego ckm za płytą stalową.
Stanowisko ciężkiego karabinu maszynowego chronione było 4 cm stalową płytą. Ciężki karabin maszynowy sMG 08 umieszczono na podstawie fortecznej na żelbetowej ławie w kształcie litery „T” (Fot. 02). Do prowadzenia ognia służyła duża strzelnica o wymiarach w świetle 28 x 21 cm (wysokość x szerokość) zamykana przesuwną zasuwą o grubości 8 cm. Po lewej stronie strzelnicy ckm znajdowała się wąska szczelina 1 x 15 cm (zamykana zasuwą o grubości 4 cm) do prowadzenia obserwacji w sektorze ostrzału przez dowódcę schronu. Amunicję do ciężkiego karabinu maszynowego przechowywano w niszy o podstawie prostokąta 205 x 105 cm, a wykonanej w posadzce schronu.
Dowódca schronu miał zapewnioną łączność telefoniczną z punktem dowodzenia. W tylnej ścianie znajdowała się nisza na przyłącze telefoniczne. Jej tylną ścianę wykładano drewnianymi deskami, które ułatwiały mocowanie podzespołów telefonicznych. Przewidziano możność poprowadzenia sieci polowej. W ścianie schronu pozostawiono cylindryczny otwór (Fot. 06) i wykonano pionowy kanał na przewód telefoniczny (Fot. 03). Do unikalnych konstrukcji należał schron, którego ruina znajduje się na terenie Drawieńskiego Parku Narodowego. Możliwość prowadzenia obserwacji przedpola rozszerzono o odkryte stanowisko obserwatora [04], umieszczone na tylnej ścianie schronu. Stanowisko to nie posiadało ochronnych drzwi stalowych.
Fot. 03. Widok od strony stanowiska ckm w kierunku tylnej ściany. Od lewej: wejście do schronu, nisza na przyłącze telefoniczne, zamknięcie rury doprowadzającej powietrze do schronu i zamknięcie przewodu kominowego (nad niszą), wyjście ewakuacyjne.
Schron został wyposażony w wentylację grawitacyjną, która umożliwiała załodze normalne funkcjonowanie ale nie zapewniała odpowiednio szybkiej wymiany powietrza podczas prowadzenia ognia. Podstawa forteczna z ustawionym ciężkim karabinem maszynowym dosunięta była do stalowej płyty a lufa podczas prowadzenia ognia wysunięta przez strzelnicę. Skażenie powietrza powodowały zalegające na posadzce łuski wyrzucane z komory nabojowej po każdym strzale. Zawierały gazy prochowe, skażające powietrze w schronie.
Powietrze dostawało się do schronu przewodem o średnicy 10 cm, osadzonym w tylnej ścianie schronu (Fot. 03). Wlot powietrza chroniono stalową siatką. Przewód posiadał uniwersalne gazoszczelne wewnętrzne zamknięcie [05] (niem. Äußerer Abschluß für Ansauge- Rauch- und Lüftungsrohr), stosowane również w przewodach kominowych. W celu zapewniania obiegu powietrza w okresie pokoju pozostawiano okresowo otwartą strzelnicę z założoną blendą z perforowanej blachy [06]. Wymuszony obieg powietrza schron mógł otrzymać podczas modernizacji przeprowadzonej w późniejszym terminie. W niemieckich schronach bojowych na ckm stosowano wymuszony obieg powietrza praktycznie od początku 1937 roku, od wprowadzenia filtrowentylatora HES 0,6 a w późniejszym okresie filtrowentylatora HES 1,2 o zwiększony wydatku powietrza.
Fot. 04. Widok bocznej ściany z wnęką na składany stół. Nad wnęką nisza oświetleniowa.
Schron posiadał oświetlenie. Do tego celu przewidziano lamy karbidowe lub naftowe. Lampy ustawiano w dwóch niszach, wykonanych bocznych ścianach schronu. Do ogrzewania schronu zastosowano piec okopowy. Przewód kominowy wyprowadzono przez tylną ścianę schronu. Zaopatrzono go w uniwersalne zamknięcie.
Załoga schronu początkowo mogła otrzymać do dyspozycji hamaki, a podczas późniejszej modernizacji montowano piętrowe skalane prycze. Wyposażenie schronu uzupełniał składany stół.
Fot. 05. Tylna ściana schronu o odporności C z uszkodzoną ścianką wyjścia ewakuacyjnego.
W tylnej ścianie schronu, naprzeciwko stalowej płyty ze strzelnicą, wykonano wejście do schronu. Chronione było drzwiami stalowymi starego typu, wycofanych z produkcji i nieujętymi w wykazie niemieckich pancerzy z 1942 roku. W tylnej ścianie umieszczono również wyjście ewakuacyjne [07] Od strony elewacji chronione było otynkowaną cienką ścianką z cegieł. Od strony izby zakasowano standardowe dla odporności C jednorzędowe zamknięcie ze stalowych dwuteowych belek [08].
Fot. 06. Tylna ściana schronu o odporności C wejściem. Od lewej: Uszkodzona ścianka wyjścia ewakuacyjne-go, rura przewodu kominowego, rura przewodu łączności polowej, rura doprowadzająca powietrze do schronu, wejście do schronu.
[01] – Więcej w opracowaniu: Stahl-Schartenplatte 4 cm stark – 4 cm płyta stalowa ze strzelnicą na sMG 08 .
[02] – Płyta stosowana jest w dużych ilościach jest na Pozycji Lidzbarskiej w 1932 roku a sporadycznie na terenie Pozycji Pomorskiej. Relacja ilościowa zmienia się w 1934 roku.
[03] – Dariusz Pstuś, Pozycja Pomorska – odcinek „Pilowmühle”. Przyczynek do dyskusji na temat rozwoju konstrukcji niemieckich obiektów bojowych do roku 1936.
[04] – Krzysztof Michalak, Jakub Wajda, Fortyfikacje Pozycji Pomorskiej jako walor kulturowy Drawieńskiego Parku Narodowego, Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny Nr 18/2011, str. 135, Więcej o odkrytym stanowisku obserwatora w opracowaniu: Odkryte stanowisko obserwatora artylerii .
[05] – Więcej w opracowaniu Zamknięcie przewodu wentylacyjnego lub kominowego .
[06] – Nadzór eksploatacyjny nad wybudowanymi schronami w okresie pokoju prowadzili wałmistrzowie (niem. Wallmeister).
[07] – Nie wszystkie jednoizbowe schrony na ckm o odporności C otrzymały wyjście ewakuacyjne. Do nich należą schrony wznoszone na odcinku obrony, znajdującym się obecnie na terenie Drawieńskiego Parku Narodowego.
[08] – Konstrukcję wyjścia ewakuacyjnego opisano w opracowaniu: Wyjście ewakuacyjne – Notausgang .
