Stanowisko 7,62cm Festung Pak (r) znajdujące się na prawym skrzydle fortu XIII widok od czoła (fot. Tomasz Zamysłowski).
Chyląca się ku upadkowi III Rzesza w końcowym okresie wojny desperacko próbowała zahamować postęp wojsk radzieckich organizują kolejne linie obrony lub ogłaszając kolejne ośrodki miejskie miastami twierdzami (Festung). W założeniu miasta twierdze miały pozostać w okrążeniu na tyłach frontu. Broni się je do końca, aby wróg musiał zaangażować jak na większe siły w ich izolację i zdobycie. Cześć tych miast tylko z nazwy były twierdzami, gdyż pozbawione były fortyfikacji, bądź je posiadały lecz pamiętające poprzednie stulecia i nie odpowiadały wymogą współczesnego pola walki. Załogi miast twierdz organizowano z wycofujących się rozbitych jednostek, rekonwalescentów szpitali wojskowych, jednostek szkolny, a przede wszystkim z członków nowo powstałej formacji pospolitego ruszenia (niem. Volkssturm). Dużym problemem stało się zapewnienie uzbrojenia dla broniących się oddziałów. Zrujnowana alianckimi nalotami gospodarka nie nadążała z uzupełnianiem strat w uzbrojeniu, wiec sięgnięto w broń zalegającą w magazynach, zdobyczną, bądź pamiętającą poprzednie konflikty zbrojne. Kluczowym zadaniem było powstrzymanie ataku radzieckich oddziałów pancernych. W tym celu posłużono się całą gamą dział pancernych własnej produkcji (pochodzących z uszkodzonych czołgów) lub zdobycznych dział. Pozyskanymi w ten sposób działami wzmacniano powstające linie umocnień fortyfikacje. Działa montowano na stanowiskach za pomocą prowizorycznych lawet, które osadzano na betonowych, stalowych lub w ostateczności drewnianych postumentach. Powstał cały typoszereg lawet zwanych Sockellafetten Sk-L.
Stanowisko 7,62cm Festung Pak (r) znajdujące się na Prawym skrzydle fortu XIII widok od zapola (fot. Tomasz Zamysłowski).Stanowisko 7,62cm Festung Pak (r) znajdujące się na prawym skrzydle fortu XIII jarzmo działa 7,62 cm. (fot. Tomasz Zamysłowski).
Jednym z miast, które zostało ogłoszone twierdzą, był Ołomuniec (cz. Olomouc, niem. Olmütz) znajdujący się na terenie ówczesnego protektoratu Czech i Moraw. Miasto to posiadał fortyfikacje rozbudowywane od XVII do XIX wieku, najintensywniej w latach 1742–1757. Po wojnie prusko-austriackiej z 1866 twierdza Ołomuniec straciła znaczenie strategiczne i miasto zaczęło zabiegać o rozbiórkę fortyfikacji. Wyburzanie pierwszych elementów twierdzy rozpoczęło się w 1870, a rozbiórkę przyspieszył cesarski dekret z 1886 o odebraniu miastu statusu twierdzy.
Odkryte stanowisko dział Ł-11 na lewym skrzydle fortu XIII widok od zapola (fot. Tomasz Zamysłowski).Odkryte stanowisko dział Ł-11 na lewym skrzydle fortu XIII widok od czoła (fot. Tomasz Zamysłowski).
Zachowane fortyfikacje ponownie wykorzystano w 1945 opierając na nich obronę miasta. Obronę przeciwpancerną zorganizowano głównie na bazie zdobycznego uzbrojenia pochodzącego z radziecki fortyfikacji. Pozycję oparto na dwóch pierścieniach obrony – wewnętrznym i zewnętrznym. Wewnętrzny postał poprzez budowę betonowych stanowisk wyposażonych w pancerz zestawu bojowego DOT-4 dla 45 mm armaty przeciwpancernej wz. 1934 sprzężonej z 7,62 mm ciężkim karabinem maszynowym wz. 39 DS. (niemieckie oznaczenie 4,5 cm Pak K (r). Zewnętrzny pierścień bazował na sieci fortów wzmocnionych za pomocą betonowych stanowisk dla działa fortecznego Ł-17 wz. 1940 uzbrojonego w 76,2 mm armatę Ł-11 wz. 1938/1939.
.
Rysunek stanowiska Wa Prüf Fest II Nr. 1439 Betonschießgerüt 7,62 cm Festung Pak (r) (Axis History Forum).
Zestaw artyleryjski wykorzystano nietypowo jako improwizowane działo przeciwpancerne. Nadano mu oznaczenie 7,62 cm Pak K (r). Stanowiska dział wybudowano na skrzydłach fortów tak aby mogły ostrzeliwać ogniem bocznym lub skośnym miedzy pola fortów. Z zachowanych stanowisk wynika że zostały wybudowane w dwóch typach. Pierwszy wzorowano na projekcie zawartym w instrukcji o numerze Wa Prüf Fest II Nr. 1439 i oznaczeniu Betonschießgerüt 7,62 cm Festung Pak (r). Składał się z kompletnego stanowiska Ł-17 chronionym dwuczęściowym staliwnym pancerzem. W stosunku do podstawowego stanowiska wprowadzono pewne zmiany. Najczęściej zwiększano grubość żelbetonowej ściany z 125 cm do 140 cm lub upraszczano konstrukcję poprzez likwidację rowu diamentowego i rzutni łusek.
Drugi typ został wykonany w formie otwartego betonowego przedpiersia ze stopniowaniem przeciw rykosztowym osłaniającym armatę 76,2 mm armatę Ł-11 wz. 1938/1939 bez dwuczęściowego pancerza skrzynkowego. Do Ołomuńca wysłano w 1945 roku 13 dział z 13 posiadanych na stanie wraz z zapasem amunicji wynoszącym 2220 szt.
W ten sposób powstało ciekawe rozwiązanie konstrukcyjne radzieckiego pancerza fortyfikacji stałej z początkowego okresu II wojny światowej umieszczonego w niemieckim stanowisku fortyfikacji polowej z jej końcowego okresu. Jedno z takich stanowisk wybudowano na terenie austriackiego forty z XIX wieku, znajdującego się obecnie na terenie Czech.
Odkryte stanowisko działa Ł-11 na lewym barku fortu XIII (zródło: Facebook Lagerfort XIII Ziegelschlag).
Do obsługi utworzono złożony z członków Volkssturmu dywizjon artylerii fortecznej 1314 (Festungs-Artillerie-Abteilung 1341) składający się z dwóch batalionów artylerii fortecznej 3152 oraz 3166 (Festungs-Stamm-Artillerie-Abteilung 3152, 3166). Oddział bezpośrednio podlegał pod komendanturę twierdzy Ołomuniec (Festungs-Kommandantur Olmütz). Planowane fortyfikacje polowe okalające miasto w postaci okopów i rowów przeciwpancernych nie zostały jednak ukończone przed nadejściem frontu mimo zaangażowania do ich budowy cywilnych mieszkańców miasta. Dlatego też pierwotne plany ogłoszenia Ołomuńca twierdzą nie doszły do skutku. Armia Czerwona przygotowywała się do zdobycia Ołomuńca, wielokrotnie bombardując miasto. Prawdopodobnie najsilniejsze z nich miało miejsce 4 maja. Atak na Ołomuniec przeprowadziły oddziały 4. Frontu ukraińskiego pod dowództwem gen. Andrieja Iwanowicza Jeremenki. Walki w mieście rozpoczęły się w niedzielę 6 maja, a zakończyły się w nocy z 8 na 9 maja 1945 powodując liczne zniszczenia zabudowy i infrastruktury miejskiej.
Do czasów współczesnych zachowywał się na terenie twierdzy Ołomuniec trzy stanowiska:
– otwarte stanowisko na lewym skrzydle Fortu XIII „Ziegelschlag“,
– betonowy mur z pancerzem na prawym skrzydle Fortu XIII „Ziegelschlag“,
– betonowy mur z pancerzem na prawym skrzydle Fortu XI (obiekt na terenie ogródków działkowych).
Zestaw artyleryjski Ł-17 znajdujący się w Polskiej Techniki Wojskowej (Fort IX Czerniaków w Warszawie) (Fot. Franz Aufmann).
Zestaw artyleryjski Ł-17 znajdujący się w Polskiej Techniki Wojskowej (Fort IX Czerniaków w Warszawie) (Fot. Franz Aufmann).
[01] – Do Ołomuńca wysłano w dwóch turach 13 i 14 dział z posiadanych 112 szt. Do obrony wykorzystano również niemieckie działa czołgowe 5 cm KwK 39/1 w ilości 40 szt. Osadzonych na Sockellafetten Sk-L.
[02] – Rosyjska nazwa – 76-мм казематная пушка обр. 1940 г. (Л-17).
[03] – Pod nazwą 7,62 cm Pak 36 wprowadzono radzieckie działo 76,2 mm wz. 1936 (F-22) dla odróżnienia dla działa kazamatowego dodano w nazwie literę K – Kasematte.
Panašios vagonetės buvo naudojamos ir Kauno tvirtovėje. Iš Ruslan Kirejev asmeninės kolekcijos.
Po trečiojo Abiejų Tautų Respublikos padalijimo 1795 m. didžioji Lietuvos dalis atiteko Rusijos imperijai. XIX a. pabaigoje, blogėjant Rusijos ir Vokietijos santykiams, Rusijos imperatorius Aleksandras II 1879 m. pasirašė potvarkį dėl Kauno tvirtovės statybos. Šis sprendimas nebuvo atsitiktinis – Kaunas pasižymėjo ypač palankia strategine padėtimi, o 1861 m. per jį nutiesta geležinkelio Varšuva–Sankt Peterburgas atšaka tik dar labiau išryškino miesto svarbą imperijos vakarinės sienos gynyboje.
Tvirtovės statybos truko nuo 1882 iki 1915 metų. Nors tai buvo karinis objektas, statybos vyko rangos principu – Inžinerinė valdyba sudarinėjo sutartis su vietiniais ir imperiniais verslais bei specialistais. Buvo tiesiami keliai, drenažo tinklai, tiltai ir geležinkeliai, įkurtos gamybinės bazės. Infrastruktūra vystėsi sparčiai, ypač artėjant Pirmojo pasaulinio karo pradžiai.
Panašios vagonetės buvo naudojamos ir Kauno tvirtovėje. Iš Ruslan Kirejev asmeninės kolekcijos.
Statybų dinamika ir technologinė raida
Iki pat XX a. pradžios statybose dominavo rankinis darbas – naudoti kastuvai, karučiai, pjūklai, laužtuvai ir žinoma arkliai. Tik apie 1913 metus tvirtovėje pradėta naudoti mechanizuoti įrenginiai – ekskavatoriai, betono maišyklės, akmens skaldyklės, cementinių blokų gamybos staklės. Transportuoti statybines medžiagas vis dažniau buvo pasitelkiami siaurojo geležinkelio bėgiai, traktoriai, sunkvežimiai. Skubant statyti fortifikacinius statinius, papildomai buvo įsigyta 25 garvežiai ir 1200 vagonečių – pastarosios ilgainiui įgijo ne tik logistinę, bet ir taktinę reikšmę.
1914 m. mobilizacija ir gynybos stiprinimas
1914 m. liepos 18 d. Kauno tvirtovėje buvo paskelbta mobilizacija – per 11 dienų visa tvirtovės sistema turėjo būti parengta aktyviai gynybai. Kadangi tiesioginiai karo veiksmai Kauną pasiekė tik 1915 m. vasarą, statyboms buvo gauti net du papildomi statybos sezonai. Aktyviausi darbai vyko I ir IV tvirtovės gynybos skyriuose. Tuo tarpu III skyrius, esantis užnugaryje, buvo laikomas mažos rizikos zona – čia vokiečių puolimo tikimybė vertinta kaip mažiausia. Vis dėlto ir šiame sektoriuje buvo įgyvendinti išradingi sprendimai. Būtent čia įrengtos unikalios vagonetės-sekyklos.
Kauno tvirtovės schema. Iš Kauno tvirtovės komendanto Vladimiro Grigorjevo teismo bylos. Schemoje pažymėti tvirtovės gynybos skyrių I,II,III,IV ribos.
Siauruko kelias. Iš Ruslan Kirejev asmeninės kolekcijos.
Siauruko kelias. Iš Ruslan Kirejev asmeninės kolekcijos.
Vagonetės, virtusios sekyklomis
Apkasų linijos, slėptuvės ir stebėjimo postai III gynybos skyriuje buvo įrengti greitai ir ekonomiškai. Dauguma darbų buvo atliekami lauko sąlygomis ir panaudojant parankines medžiagas. Pavyzdžiui, blindažų statyboms buvo naudojami vietoje nukirsti medžiai, kurie buvo apliejami betonu. Sekimo punktams panaudota siaurojo geležinkelio vagonečių krovininė dalis (toliau vadinsime jau įprastu pavadinimu – vagonetė). Jose buvo išpjaunamos trys kiaurymės, kurios turėjo atlikti sekimo angų funkciją. Iš anksto paruoštoje vietoje, vagonetės būdavo apverčiamos ant šono. Iš lentų aplinkui padaromi klojiniai ir užpilama betonu – taip jos tapo improvizuotomis sekyklomis. Ar jos buvo panaudotos Kauno tvirtovės šturmo metu duomenų nepavyko rasti, bet žinant, kad III gynybos sektoriaus vokiečiai nepuolė, tai mažai tikėtina.
1935 m. Lietuvos kariuomenės vagonetės-sekyklos brežiniai. Lietuvos valstybės centrinis archyvas.
Tarpukario Lietuvoje
1935 m. Lietuvos kariuomenė atliko buvusių Kauno tvirtovės objektų inventorizaciją. Kleboniškių miške, buvusiame III gynybos skyriuje, buvo rasti vienos slėptuvės ir net 14 sekyklų, pastatytų iš vagonečių, pėdsakai. 12 sekyklų buvo sujungtos viena apkasų linija, dvi stovėjo atokiau. Visos konstrukcijos buvo identiškos: 2 mm storio skarda, viršuje buvo apie 10 cm, o šonuose ir priekyje – 15 cm storio betonas. Trys sekimo angos, viena priekyje, dvi šonuose, užtikrino 120° stebėjimo sektorių. Angos matmenys – 18 cm pločio ir 5 cm aukščio, išdėstytos 120 cm nuo pagrindo. Galinė dalis buvo atvira, tad kareivis buvo apsaugotas tik iš trijų krypčių. 1935 m. apkasai jau buvo užslinkę žemėmis, dalis jų užsemti vandens. Sekyklos iškilusios virš žemės apie pusmetrį. Įtvirtinimų būklė vertinta kaip mažavertė.
Kilmė ir techninės detalės
Nors tikslaus vagonetinių sekyklų gamintojo nustatyti nepavyko, archyviniai šaltiniai rodo, kad Kauno tvirtovės Inžinerinė valdyba įsigijo įrangą iš Vokietijos įmonės „Arthur Koppel“– tai viena iš Orenstein & Koppel grupės dalių, veikusi ir Rusijos imperijoje. 1891 m. Sankt Peterburge buvo įsteigta „Arthur Koppel“ akcinė bendrovė su surinkimo gamykla. Panašių konstrukcijų vagonetes gamino ir „Usine Massard “(Liuksemburgas), „Juliusz Weiss “(Lvovas) bei kitos bendrovės.
Vagonetės buvo skirtos birių medžiagų – akmens, žvyro, molio, medienos – transportui. Jas galėjo tempti žmonės, arkliai ar garvežiai. Tipinė talpa – nuo 0,5 iki 1 m³. Sekykloms naudotos vagonetės buvo apverčiamos konstrukcijos, leidusios jas transformuoti į nedidelius šarvuotus stebėjimo taškus.
1935 m. Kleboniškio-Nausėdų įtvirtintos pozicijos brėžinio fragmento dalis su vagonečių-sekyklų pozicijomis. Lietuvos centrinis valstybės archyvas.
“Juliusz Weiss we Lwowe” siūlomu prekių asortimento preiskuranto dalis. Iš Ruslan Kirejev asmeninės kolekcijos.
Išvada
Iš tuo metu įrengtų 14 sekyklų iki šių dienų išliko 11. Vienos išliko tik fragmentai, o dvi dingo be žinios – greičiausiai buvo išardytos ir sunaikintos. Viena stebykla iš vagonetės iki šiol išlikusi Kauno tvirtovės VII forte, kuris tuo metu taip pat priklausė III gynybos skyriui.
Vagonetės-sekyklos – tai išskirtinis Kauno tvirtovės inžinerinio ir logistinio mąstymo pavyzdys. Tai vienas retų išlikusių lauko fortifikacijos elementų, kuriame susilieja karo inžinerijos praktiškumas, ekonomiškumas ir kūrybiškumas. Šis kompleksas, šiandien beveik užmirštas, yra svarbi ne tik Kauno, bet ir visos Europos fortifikacijos paveldo dalis.
Stebėjimo postas įrengtas iš siaurojo geležinkelio vagonetės. Vaizdas iš pirmojo plano (nuotrauka: Svetlana Tichanova).
Fot. 01. Koleba – typ wagonu kolei wąskotorowej używany w Twierdzy Kowno. Zdjęcie z prywatnej kolekcji Rusłana Kirejewa.
Po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej Obojga Narodów w 1795 r. większość Litwy stała się częścią imperium Rosyjskiego. Pod koniec XIX wieku, gdy stosunki między Rosją a Niemcami uległy pogorszeniu, rosyjski cesarz Aleksander II podpisał w 1879 roku dekret o budowie Twierdzy Kowieńskiej. Decyzja ta nie była przypadkowa. Kowno miało szczególnie korzystne położenie strategiczne, a odgałęzienie linii kolejowej Warszawa-Petersburg, które zostało poprowadzone przez Kowno w 1861 roku, tylko dodatkowo podkreśliło znaczenie miasta w obronie zachodniej granicy Imperium.
Budowa twierdzy trwała od 1882 do 1915 roku. Chociaż był to obiekt wojskowy, budowa została przeprowadzona na zasadzie kontraktu, a Zarząd Inżynieryjny zlecił ją lokalnym i cesarskim firmom. Budowano drogi, mosty i linie kolejowe, sieci odwadniające a także tworzono bazy przemysłowe. Rozwój infrastruktury był szybki, zwłaszcza w obliczu wybuchu I wojny światowej.
Fot. 02. Koleba – typ wagonu kolei wąskotorowej używany w Twierdzy Kowno. Zdjęcie z prywatnej kolekcji Rusłana Kirejewa.
Dynamika budownictwa i rozwój technologiczny
Do początku XX wieku budowa była zdominowana przez pracę ręczną, przy użyciu szpadli, taczek, pił, łomów i oczywiście koni. Dopiero około 1913 roku przy budowie twierdzy zaczęło wykorzystywać zmechanizowany sprzęt, taki jak koparki, betoniarki, kruszarki do kamienia i maszyny do produkcji bloków cementowych. Do transportu materiałów budowlanych coraz częściej wykorzystywano kolej wąskotorową, traktory i ciężarówki. W pośpiechu związanym z budową fortyfikacji zakupiono dodatkowo 25 lokomotyw parowych i 1 200 wagonów, co ostatecznie nabrało znaczenia nie tylko logistycznego, ale i taktycznego.
Mobilizacja i obrona w 1914 r.
18 lipca 1914 r. w Twierdzy Kowno ogłoszono mobilizację – w ciągu 11 dni cały system twierdzy miał być gotowy do aktywnej obrony. Ponieważ bezpośrednie działania wojenne dotarły do Kowna dopiero latem 1915 r., dostępne były dwa dodatkowe sezony budowlane. Najbardziej aktywne prace miały miejsce na odcinkach obronnych I i IV twierdzy. Tymczasem odcinek III, znajdujący się na tyłach, został uznany za obszar niskiego ryzyka, gdzie prawdopodobieństwo ataku niemieckiego oceniono jako najniższe. Mimo to i w tym sektorze zastosowano pomysłowe rozwiązania. To tutaj zbudowano unikalne „wiaty wagonowe”.
Schemat twierdzy kowieńskiej. Z akt sądowych Władimira Grigoriewa, komendanta twierdzy kowieńskiej. Na schemacie zaznaczono granice odcinków obrony twierdzy I,II,III,IV.
Fot. 03. Kolej wąskotorowa w Twierdzy Kowno. Zdjęcie z prywatnej kolekcji Rusłana Kirejewa.
Fot. 04. Kolej wąskotorowa w Twierdzy Kowno. Zdjęcie z prywatnej kolekcji Rusłana Kirejewa.
Koleby zamienione w punkty obserwacyjne
Linie okopów, schrony i posterunki obserwacyjne w III Odcinku Obrony zostały zainstalowane szybko i ekonomicznie. Większość prac wykonano w terenie i przy użyciu doraźnych materiałów wyjątkowo umiejętnie wykorzystanych. Ze względu na terminowość prac czas i ograniczony dostęp do elementów pancernych do budowy punktów obserwacyjnych wykorzystano część załadunkową wagonu kolejki wąskotorowej (zwanego dalej kolebą). Wycięto w niej trzy otwory, które służyły jako otwory do prowadzenia obserwacji. W tym celu na przygotowanym wcześniej terenie blaszana konstrukcja części załadunkowej koleby została ustawiona pionowo. Stanowiła szalunek tracony. Do wykonania zewnętrznego szalunku zastosowano deski a następnie uzyskaną przestrzeń zalano betonem. Nie udało się znaleźć danych na temat tego, czy zostały one użyte podczas szturmu na twierdzę kowieńską, ale biorąc pod uwagę, że Niemcy nie zaatakowali III sektora obrony, jest to mało prawdopodobne.
Rys. 01. Wykorzystanie części załadowczej koleby przez litewska armię (1935 r.). Ze zbiorów Litewskiego Centralnego Archiwum Państwowego.
Litwa międzywojenna
W 1935 r. armia litewska przeprowadziła inwentaryzację dawnej twierdzy kowieńskiej. W lesie Kleboniškės, na terenie dawnego III Odcinka Obronnego, odnaleziono ślady jednego schronu i aż 14 budynków sekcyjnych zbudowanych z wagonów. 12 schronów było połączonych jedną linią okopów, a dwa znajdowały się w pewnej odległości od siebie. Wszystkie konstrukcje były identyczne: blaszany dach o grubości 2 mm, beton o grubości około 10 cm na górze i 15 cm po bokach i z przodu. Trzy otwory obserwacyjne, jeden z przodu i dwa po bokach, zapewniały sektor obserwacji 120°. Otwory miały 18 cm szerokości i 5 cm wysokości i znajdowały się 120 cm od podstawy. Tylna część była otwarta, dzięki czemu żołnierz był osłonięty tylko z trzech kierunków. W 1935 r. okopy były już zasypane ziemią, a część z nich znajdowała się pod wodą. Sklepienia znajdowały się około pół metra nad ziemią. Stan fortyfikacji uznano za zły.
Pochodzenie i szczegóły techniczne
Chociaż nie udało się zidentyfikować dokładnego producenta koleb, źródła archiwalne wskazują, że Zarząd Inżynieryjny Twierdzy Kowieńskiej zakupił sprzęt od niemieckiej firmy Arthur Koppel, która była jedną z części grupy Orenstein & Koppel, również działającej w Imperium Rosyjskim. W 1891 r. w Petersburgu powstała Spółka Akcyjna Arthur Koppel z zakładem montażowym. Koleby o zbliżonej konstrukcji były również produkowane przez Usine Massard (Luksemburg), Juliusz Weiss (Lwów) i inne firmy.
Koleby były przeznaczone do transportu materiałów sypkich, takich jak kamień, żwir, glina i drewno. Mogły być ciągnięte przez ludzi, konie lub lokomotywy parowe. Typowa pojemność wahała się od 0,5 do 1 m³. Kształt skrzyni koleby pozwalał na wykorzystanie jej jako szalunku traconego do budowy małych punktów obserwacyjnych.
Mapa 01. Fragment rysunku pozycji obronnej Kleboniškis-Nausades z 1935 r. z zaznaczonymi stanowiskami obserwacyjnymi. Ze zbiorów Litewskiego Centralnego Archiwum Państwowego.
Rys. 02. Koleba oferowana przez firmę Juliusza Weissa z Lwowa. Rysunek z prywatnej kolekcji Rusłana Kirejewa.
Wnioski
Z 14 punktów obserwacyjnych zainstalowanych w tamtym czasie, 11 przetrwało do dnia dzisiejszego. Z jednej zachowały się jedynie fragmenty, a dwie zaginęły, prawdopodobnie po zdemontowaniu i zniszczeniu. Jeden z posterunków obserwacyjnychjest nadal zachowany w Forcie VII Twierdzy Kowno, która w tym czasie również należała do 3 Dywizji Obrony.
Opisane punkty obserwacyjne są wyjątkowym przykładem myśli inżynieryjnej i logistycznej Twierdzy Kowno. Jest to jeden z nielicznych zachowanych elementów fortyfikacji polowej, łączący w sobie praktyczność, oszczędność i kreatywność inżynierii wojskowej. Dziś niemal zapomniany, kompleks ten jest ważną częścią dziedzictwa fortyfikacyjnego nie tylko Kowna, ale i całej Europy.
Fot. 05. Stanowisko obserwacyjne, do którego budowy wykorzystano część załadowczą koleby. Widok od strony przedpola (Fot. Svetlana Tichanova).
Fot. 06. Stanowisko obserwacyjne (Fot. Svetlana Tichanova).
Fot. 08. Stanowisko obserwacyjne – widok od strony zapola (Fot. Svetlana Tichanova).Fot. 09. Stanowisko obserwacyjne – otwory obserwacyjne (Fot. Svetlana Tichanova).
Fot. 01. Ruina schronu regulaminowego B1-5 (niem. Doppel- MG- Schartenstand) nad Notecią.
Charakterystyczną cechą schronu regulaminowego B1-17 dla dwóch karabinów maszynowych i drużyny piechoty (niem. Doppel- MG- Schartenstand mit Gruppe B1-17) jest konstrukcja izby bojowej do ognia bocznego. W konstrukcji podstawowej zastosowano w tej izbie płytę 10 P7 ze strzelnicą do ochrony stanowiska ciężkiego karabinu maszynowego. Płyta ta o grubości 6 cm otrzymała dodatkowe wzmocnienie w postaci żelbetonowego płaszcza. Schron, zgodnie z wytycznymi, umieszczany był tak w terenie, aby płyta ta nie mogła znaleźć się w bezpośrednim ostrzale nieprzyjaciela. Stanowisko ckm do ognia czołowego, wypełniające główne zadanie obronne schronu, chroniła płyta stalowa 7 P7 o grubości 10 cm.
Rys. 01. Konfiguracja izb schronu B1-17 na 2 ciężkie karabiny maszynowe i drużyny piechoty (niem. Doppel- MG- Schartenstand mit Gruppe). Określenie elementów pancernych: płyta stalowa w izbie do ognia bocznego – 10 P7, płyta stalowa w izbie do ognia czołowego – 7 P7, drzwi wejściowe do izb bojowych – 16 P7, drzwi do śluzy, pomieszczenia obrony wejścia i zapola – 19P7, drzwi wejściowe do pomieszczenia załogi i drużyny piechoty – 19 P7, drzwi wejściowe – 14 P7, stanowiska obrony wewnętrznej za płytami 57 P8, płyta stanowiska obrony wejścia i zapola – 403 P9, drzwi wyjścia ewakuacyjnego – 51 P8.
Stanowisko bojowe do ognia czołowego za płytą 7 P7 w obiekcie regulaminowym obsługiwała obsada, która zakwaterowana była wraz z drużyną piechoty w pomieszczeniu gotowości bojowej, oddzielonym od izb bojowych przez śluzę przeciwgazową. Znamienne dla schronu regulaminowego B1-17 było to, że stanowisko ciężkiego karabinu maszynowego do ognia bocznego (realizujące zadanie poboczne), obsługiwała obsada złożona z drużyny piechoty tego obiektu. Druga część drużyny wypełniała zadania obronne w najbliższej okolicy schronu ze stanowisk polowych.
Rys. 02. Konfiguracja izb schronu B1-6 na 2 ciężkie karabiny maszynowe i drużyny piechoty (niem. Doppel- MG- Schartenstand mit Gruppe). Określenie elementów pancernych: płyta stalowa w izbie do ognia bocznego i ognia czołowego – 7 P7, drzwi wejściowe do izb bojowych – 16 P7, drzwi do śluzy – 26 P8, pomieszczenia obrony wejścia i zapola – 19P7, drzwi wejściowe do pomieszczenia załogi i drużyny piechoty – 19 P7, drzwi wejściowe – 14 P7, stanowiska obrony wewnętrznej za płytami – 57 P8, płyta stanowiska obrony wejścia i zapola – 403 P9, drzwi wyjścia ewakuacyjnego – 410 P9.
W przypadku wymogu realizacji głównych zadań bojowych z obu izb broni maszynowej w danym punkcie pozycji obronnej oraz wykonania zadań obronnych z pozycji polowej, wybierano konstrukcję schronu bojowego B1-6 dla dwóch ciężkich karabinów maszynowych i drużyny piechoty (niem. Doppel- MG- Schartenstand mit Gruppe B1-6). Nakłady niezbędne do wykonania tego obiektu były wyższe zaledwie o 2000 RM od kosztów budowy B1-17. Oba stanowiska ckm chronione były 10 centymetrowy płytami 7 P7. Obsługiwały je dwie obsady zakwaterowane w obiekcie. Drużyna piechoty w pełnym składzie wykonywała zadania obronne ze stanowisk polowych. Oba typy schronów otrzymały stanowisko broni maszynowej za stalową płytą 403 P9 do obrony wejścia i zapola.
Fot. 02. Widok świetnie zachowanego schronu regulaminowego B1-5 (niem. Doppel- MG- Schartenstand) w pobliżu przejazdu kolejowego w miejscowości Czechów. Po lewej stronie zdjęcia widoczna jest strzelnica płyty 10 P7. Została wzmocniona żelbetonowym płaszczem o około grubości 50 cm.
Jeżeli nie wymagane były zadania obronne wykonywane w terenie przez drużynę piechoty, stosowano z powodzeniem schron B1-5 (niem. Doppel- MG- Schartenstand) [01] lub o zmodyfikowanej w późniejszym okresie konstrukcji, przyjętej jako B1-5a. W wersji podstawowej B1-5 stanowiska bojowe broni maszynowej umieszczono za stalowymi płytami 7 P7. W praktyce stosowano, dla stanowisk bojowych do ognia bocznego nie narażonych na bezpośredni ostrzał, płyty 10 P7 z żelbetonowym wzmocnieniem. Świetnie zachowany schron B1-5 w tej wersji znajduje się w pobliżu przejazdu kolejowego w miejscowości Czechów. Obsada schronu liczyła 10 żołnierzy.
Rys. 03. Konfiguracja izb schronu B1-5 na 2 ciężkie karabiny maszynowe (niem. Doppel- MG- Schartenstand). Określenie elementów pancernych: płyta stalowa w izbie do ognia bocznego i ognia czołowego – 7 P7, drzwi wejściowe do izb bojowych – 16 P7, drzwi do śluzy – 19 P7, pomieszczenia obrony wejścia i zapola -19P7, drzwi wejściowe do pomieszczenia załogi i drużyny piechoty – 19 P7, drzwi wejściowe – 14 P7, stanowisko obrony wewnętrznej za płytami 57 P8, płyta stanowiska obrony wejścia i zapola – 48 P8, drzwi wyjścia ewakuacyjnego – 410 P9.
Fot. 03. Płyta 7 P7 stanowiska ckm do ognia czołowego w schronie B1-5 (niem. Doppel- MG- Schartenstand). Obiekt znajduje się w pobliżu przejazdu kolejowego w miejscowości Czechów.
Rysunki obiektów wykonano na podstawie BAMA RH11 III/102.
Fot. 01. Komora minowa umieszczona skośnie do powierzchni ściny nośnej schronu dla armaty przeciwpancernej z pomieszczeniem gotowości bojowej na odcinku „Ma” na wschód od Wałcza.
Zwiedzając schrony, wzniesione na Pozycji Pomorskiej w 1935 roku, można zauważyć czworokątne nieprzelotowe otwory, wykonane w ścianach nośnych obiektów. W zależności od ich lokalizacji w obiekcie mogły być wykonane prostopadle do powierzchni ściany lub pod kątem, zazwyczaj mniejszym od 45 stopni. Czworokątny otwór o podstawie 10 cm posiadał obramowanie ze stalowej blachy oraz zamknięcie. W przypadku kątowego ustawienia otworów względem powierzchni ściany na ich przedłożeniu wykonano w ścianie nisze.
Otwory, tak zwane komory miniowe (niem. Sprengkammer lub Sprengnische), przeznaczone były na materiały wybuchowe. Zdalne zdetonowanie materiałów wybuchowych (zmagazynowanych w niszy), po wcześniejszym opuszczeniu obiektu przez załogę, miało na celu zniszczenie najbardziej istotnych fragmentów konstrukcji schronu w celu pozbawienia go podstawowych własnościowi obronnych. Celowe zniszczenie miało uniemożliwienie przeciwnikowi wykorzystanie przejętych obiektów do ewentualnej obrony.
Fot. 02. Komora minowa umieszczona prostopadle do powierzchni ściany nośnej schronu.
Na odcinku „Ma” położonym na wschód od Wałcza zwracają uwagę dwa schrony. Pierwszy z nich o unikalnej konstrukcji jest obiektem w klasie odporności B1 z izbą bojową na ciężki karabin maszynowy, pomieszczeniem gotowości bojowej i garażem dla armaty przeciwpancernej. Drugi jest schronem dla armaty przeciwpancernej z pomieszczeniem gotowości (niem. Takunterstellraum mit Bereitschaftsraum). W obu schronach umieszczono komory minowe w ścianie biernej śluzy przeciwgazowej i w pomieszczeniu garażowym dla armaty przeciwpancernej. O nieco odmiennym kształcie nisze na materiały wybuchowe [01] zastosowano w schronach bojowych dla ckm z garażem dla armaty przeciwpancernej (niem. MG-Schartenstand und Tak-Unterstellraum) na Linii Niesłysz-Obra.
Fot. 03. Ściana nośna z komora minowa w garażu dla armaty przeciwpancernej w schronie na karabin maszynowy z pomieszczeniem gotowości bojowej i garażem dla armaty przeciwpancernej z odcina „Ma”.
Pod koniec sezonu budowlanego w 1935 roku [02] uznano, że wykonywanie komór minowych powoduje wzrost pracochłonności a tym samym kosztów budowy obiektów. Zalecono aby w procesie opracowywania nowych konstrukcji schronów zwrócić uwagę na możliwość wykorzystania rur układu wentylacji do celowego niszczenia obiektu.
Rys. 01. Po lewej schron dla armaty przeciwpancernej z pomieszczeniem gotowości bojowej a po prawej schron na karabin maszynowy z pomieszczeniem gotowości bojowej i garażem dla armaty przeciwpancernej (schron położony na wschód od Wałcza). 1. izba bojowa dla ckm, 2. pomieszczenie gotowości bojowej, 3. garaż dla armaty przeciwpancerna, 4. śluza przeciwgazowa (bierna), 5. komora minowa.
Fot. 01. Elewacja wejściowa schronu Regelbau Rote 97 w Nieborowicach (Fot. Tomasz Zamysłowski).
Podstawowe uzbrojenie schronu Regelbau Rote 97 stanowiły dwa lekkie karabiny maszynowe, których stanowiska bojowe mieściły się w pancernych kopułach. W schronie zastosowano czechosłowackie kopuły obserwacyjno-bojowe (czeskie określenie AJ/N) z trzema lub czterema strzelnicami [01]. Nadzór pola walki umożliwiał peryskop umieszczony w osi kopuły. Wysunięty ponad kopułę pozwalał prowadzić obserwację okrężną.
Do wybuchu wojny w 1939 roku kopuły osadzono tylko w jednym schronie typu Rote 97. Obiekt znajduje się na odcinku Zabrze -Zaborze (Hindenburg-Ost O/s). Wykorzystano kopuły obserwacyjno-bojowe 773P4. Prawa kopuła o sygnaturze 218 została wyprodukowana 30.09.1938 roku. Przeznaczona była dla czechosłowackiego schronu bojowego nr OP-S 37. Lewa kopuła Rote 97 o sygnaturze 58, wyprodukowana 15.12.1937 roku, była przewidziana do osadzenia w czechosłowackim schronie nr. OP-S 16.
Rys. 01. Konfiguracja pomieszczeń schronu typu Regelbau Rote 97 z dwoma kopułami obserwacyjno-bojowymi oraz ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola. 1. Korytarz wejściowy, 2. Czynna śluza przeciwgazowa, 3. Izba załogi, 4. Podszybie prawej kopuły obserwacyjno-bojowej, 5. Przedsionek, 6. Magazyn żywności, 7. Przedsionek, 8. Podszybie lewej kopuły obserwacyjno-bojowej, 9. Magazyn amunicji, 10. Izba ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola, 11. Wyjście ewakuacyjne, 12. Nisza na przyłącze łączności polowej, 13. Strzelnica obrony wejścia, 14. Ujęcie wody, 15. Przyłącze sieci energetycznej, 16. Strzelnica obrony wejścia i zapola, 17. Rura odprowadzająca gazy spalinowe, komin z zrzutem sadzy.
Z zachowanych dokumentów wynika, że planowano wznieść obiekty z zastosowaniem różnych wariantów typów kopuł np. schron z dwiema kopułami trójstrzelnicowymi, schron z dwiema kopułami czterostrzelnicowymi lub schron z jedną kopułą czterostrzelnicową a drugą trójstrzelnicową w zależności od planowanych sektorów ognia. W części obiektów przewidziano montaż kopuł na różnych wysokościach, uwzględniających ukształtowanie terenu znajdującego się w sektorze ognia danej kopuły. Położenie żelbetonowych tak zwanych „ostróg”, osłaniających tylną część kopuły przed ostrzałem, zaplanowano w dwóch konfiguracjach w zależności od wymaganego sektora ostrzału i zastosowanego typu kopuł. W pierwszej są ustawione pod kątem do ściany czołowej i skierowane do środka schronu. W drugiej wersji są równolegle, skierowane do siebie. Zabezpieczenie żelbetonową konstrukcją kopuł przed ostrzałem było często stosowane w obiektach Linii Maginot we Francji oraz standardowym rozwiązaniem w Czechosłowacji.
Fot. 02 Blok bojowy nr 1 grupy warownej Brehain (fr. Ouvrage du Bréhain) na Lini Maginot. Od lewej strony: kopuła obserwacyjno-bojowa GFM typ A model 1929, pancerz chroniący wylot przewodu usuwającego zużyte powietrze z bloku bojowego, wieża dla broni maszynowej model 1935. Tylna część kopuły GFM chroniona jest przed ostrzałem żelbetonową „ostrogą”. Rozwiązanie charakterystyczne dla francuskiej i czechosłowackiej fortyfikacji stałej (Fot. Franz Aufmann).
Podjęto decyzję o adaptowaniu kopuł obserwacyjno-bojowych z całym przewidzianym przez czechosłowackich konstruktorów wyposażeniem. Do strefy bojowej kopuły można było dostać się przy pomocy stalowej drabiny. W przypadku większych wysokości montażowych stosowano platformy pośrednie aby uniknąć zbyt stromego wchodzenia po drabinach. Do strefy bojowej dostarczano amunicję przy pomocy podajnika z ręcznym napędem. Pomost bojowy o ciekawym rozwiązaniu technicznym spoczywał na konstrukcji stalowej składającej się z trzech rozpórek i kolumny nośnej, położonej w osi szybu. Pomost bojowy posiadał możliwość zmiany wysokości położenia w zakresie 35 cm. Powrót do skrajnego górnego położenia zapewniała sprężyna naciskowa na kolumnie nośnej. Korektę położenia stosowano w zależności od wymaganego kąta podniesienia broni, uzależnionego od warunków terenowych w danym sektorze ognia. Czechosłowackie kopuły przygotowane były do prowadzenia skutecznej obrony w warunkach górskich z częstym spadkiem lub wzniosem terenu.
Rys. 02. Widok szybu kopuły obserwacyjno-bojowej (czechosłowackie oznaczenie AJ/N) z pomostem bojowym, podajnikiem amunicji z ręcznym napędem oraz zrzutnią łusek do gazoszczelnego pojemnika na posadzce szybu [02].
Fot. 03. Podajnik amunicji z ręcznym napędem. Zdjęcie wykonane w schronie MO S-5 „Na trati”. (Fot. Tomasz Zamysłowski).
W czechosłowackich obiektach rozwiązano w stosunkowo prosty sposób problem usuwania gazów prochowych, powstających podczas prowadzenia ognia z ręcznego karabinu maszynowego, będącego na wyposażeniu kopuły. Wzorowano się na francuskim rozwiązaniu, zastosowanym w kopułach obserwacyjno-bojowych typu A z 1929 roku (fr. cloche guetteur et fusil-mitrailleur Modele 1929 type A). Gazy prochowe oraz łuski, zasysane przez kolektor trafiały do pionowej rury i kierowane były do pojemnika, mocowanego do posadzki w podszybiu. Kolektor zamocowano bezpośrednio do ręcznego karabinu maszynowego. Aby nie ograniczać możliwości swobodnego manewrowania bronią, zastosowano giętki przewód pomiędzy kolektorem a rurą zrzutni. Rura zrzutni stanowiła jednocześnie kolumnę nośną podestu bojowego (Rys. 02). Pojemnik na łuski posiadał gazoszczelne zamknięcie.
Fot. 04. Widok strzelnicy czechosłowackiej kopuły obserwacyjno bojowej (AJ/N) z wkładką o profilu przeciwrykoszetowym (Fot. Franz Aufmann).
Usuwanie gazów prochowych i skażonego powietrza z przestrzeni kopuł przez układ zrzutni łusek i gazoszczelny pojemnik z koszem, realizowano w czechosłowackich obiektach za pomocą ręcznego wentylatora odśrodkowego. Uruchomiany był tylko podczas prowadzenia ognia, gdyż przedsionek i szyb kopuły napowietrzany był w czechosłowackich schronach przez centralny układ napowietrzania.
Początkowo planowano dostosować wyposażenie kopuły do zastosowania standardowego niemieckiego karabinu maszynowego MG 34. Pozostano jednak przy przeznaczonych dla nich czechosłowackich lekkich karabinach maszynowych wz. 26 (niem. oznaczenie l. MG 26(t)) mocowanym przy pomocy oryginalnej podstawy fortecznej. Umieszczenie go w podstawie fortecznej umożliwiało prowadzenie skutecznego ognia do celu nawet przy ograniczonej widoczności. Mimo jego niezawodności pewnym utrudnieniem był jednak magazynek mieszczący jedynie 20 naboi.
Fot. 05. Widok strzelnic w kopule obserwacyjno-bojowej z mocowaniem bagnetowym dla podstawy fortecznej ręcznego karabinu maszynowego wz. 26 (Fot. Franz Aufmann).
Fot. 06. Widok ręcznego karabinu maszynowego wz. 26 z podstawą forteczną o bagnetowym uchwycie do mocowania w strzelnicy kopuły obserwacyjno-bojowej. Zdjęcie wykonane w obiekcie N-S 82 „Březinka” (Fot. Franz Aufmann).
Obrona wejścia
Schrony Rote 97 wzniesiono w ramach zaplanowanych umocnień granicznych Śląska (niem. Grenzebefestigung Schlesien) w dwóch wersjach, lewej oraz prawej. Niniejszy opis dotyczy wersji lewej. Został sporządzany na podstawie obiektu w miejscowości Nieborowice (niem. Neubersdorf O/s).
Schron od zapola broniony jest strzelnicą zabezpieczoną przed ogniem stromotorowym betonowym nawisem, w której zastosowano pancerz produkcji czechosłowackiej. Pancerze tego typu były stosowane w lekkich schronach typu LO vz. 37. Do celów niemieckiej fortyfikacji stałej został przyjęty na uzbrojenie pod oznaczeniem 793P4 – Treppenscharte f. l. MG 26(t)/ s.MG 37(t)/ s. Swarzlose MG. Wejście do obiektu było zabezpieczone drzwiami kratowymi pochodzenia czechosłowackiego. Po prawej stronie znajdowały się nisze na przeznaczone na przyłącze dla polowej łączności telefonicznej. Na wprost w osi korytarza, znajduje się strzelnica obrony wejścia. Wykorzystano tutaj również pancerz produkcji czechosłowackiej pochodzący z lekkich schronów LO vz.37 (nie nadano mu oficjalnego niemieckiego oznaczenia). Wejście z korytarza prowadzi do śluzy przeciwgazowej. Chronione było dwudzielnymi, ciężkimi drzwiami gazoszczelnymi produkcji niemieckiej typu 434P01. Drzwi te otwierały się się w kierunku strzelnicy.
Izba załogi
Wejście ze śluzy przeciwgazowej do izby załogi zamykane było lekkimi drzwiami gazoszczelnymi produkcji czechosłowackiej. Ściany izby załogi do podniesienia komfortu wyłożono drewniana boazerią. W skład wyposażenia izby wchodziły : 4 komplety trzypiętrowych, składanych pryczy dla załogi schronu, gazoszczelny piec Wt 80 [03] lub Wt80K, wykorzystywany do ogrzewania lub podgrzewania posiłków. W narożach izby załogi po obu jej stronach (w odbiciu lustrzanym) znajdowały się wejścia do pomieszczeń – przedsionków do lewej lub prawej kopuły bojowej. Izba załogi jaki i pozostałe pomieszczenia schronu wyposażono w studzienki odprowadzające wodę.
Fot. 07. Widok pomostu bojowego z konstrukcją nośną. W osi szybu kolumna nośna i jednocześnie zrzutnia łusek. Po prawej stronie belka dwuteowa prowadząca podajnik amunicji. Krótka rura wyprowadzona z pomostu była pojemnikiem ma peryskop do obserwacji okrężnej. Zdjęcie wykonano w obiekcie MO S-5 „Na trati”. (Fot. Tomasz Zamysłowski).
W centralnej części ściany izby załogi znajdowało się wejście do małego pomieszczenia, wydzielonego cienką ścianką działową. Wyposażono je w czechosłowackie drzwi przeciwgazowe. Pomieszczenie pełniło rolę spiżarni. Na przeciwległej ścianie w izbie załogi przewidziano miejsce na dwa filtrowentylatory HES 1,2 [04].
Sieć łączności fortecznej zapewniała łączność między obiektami grupy oraz dowódcą grupy i schronem dowodzenia. Sieć łączności polowej umożliwiła łączność z polowymi stanowiskami bojowymi i obserwacyjnymi w pobliżu schronu. Podobnie jak w obiektach serii „100” przeniesiono niszę na przyłącza polowej sieci telefonicznej ze tylnej ściany do korytarza wejściowego. Z niszy poprowadzono pod posadzką stalową rurę do izby załogi. Miała chronić kabel telefoniczny. Na uwagę zasługuje fakt, że w schronach umocnień granicznych zastosowano skrzynkę na baterię starego typu, niezgodną z zaleceniami. Mocowano ją do ściany przy pomocy trzech kotw (na ścianach izby załogi schronu Rote 97 w Nieborowicach nie odnaleziono w/w kotw). Łączność wewnętrzną z dwiema kopułami zapewniały dwie rury głosowe biegnące z każdej z kopuł do pomieszczenia załogi.
Kolejne lekkie drzwi gazoszczelne znajdujące się w izbę załogi prowadzą do krótkiego korytarza zakończonego izbą ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola strzelnicy obrony zapola.
Fot. 08. Izba załogi w obiekcie typu Regelbau Rote 97 w Nieborowicach. Po prawej stronie nisza strzelnicy obrony wejścia. W głębi po tej samej stronie wejście do korytarza izby ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola. Po prawej kolejno otwór wejściowy do pomieszczenia magazynowego, a w głębi do przedsionka lewej kopuły obserwacyjno-bojowej. (Fot. Tomasz Zamysłowski).
Izba obrony wejścia i zapola
W korytarzu umieszczono studnię ujęcia wodnego, zabezpieczona pokrywą. Korytarz prowadzi poprzez lekkie drzwi gazoszczelne do pomieszczenia (Rys. 01, 9) będącego magazynem amunicji. W korytarzu zlokalizowane zostało standardowe wyjście ewakuacyjne [05] z obiektu, zamknięte od strony korytarza za pomocą drzwi gazoszczelnych typu 410P9, a od zewnętrznej strony cienką, ceglaną ścianką. W izbie ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola strzelnicy o umieszczono również niszę na przyłącze i rozdzielnię zasilania z zewnętrznej sieci energetycznej.
Stanowisko bojowe obrony wejścia i zapola chronione było czechosłowackim pancerzem dla ręcznego karabinu maszynowego. Pancerz ten stosowany był w czechosłowackich lekkich schronach bojowych vz.37, nazywanych popularnie „Ropikami”. Grubość żelbetonowej ściany Rote 97 w Nieborowicach, w miejscu osadzenia pancerza, wynosiła 62 cm. Łącznie z profilem przeciwrykosztowym ściana osiągała grubość dwóch metrów, co było wymogiem dla schronów wznoszonych w klasie odporności na ostrzał B neu.
Obrona zapola schronu obejmowała mały obszar strefy wejściowej, ograniczony stromymi ścianami obsypu. W większości przypadków schrony Rote 97 były wkomponowane w otaczający go teren. Ponad poziomem gruntu znajdowały się kopuły, chronione od tyłu tak zwanymi żelbetonowymi „ostrogami”. Strzelnica obrony zapola i wejście do obiektu, chronione było przed ostrzałem z broni stromotorowej przez okap.
Fot. 09. Strzelnica obrony wejścia i zapola w obiekcie Regelbau Rote 97 w Nieborowicach. Widoczny jest pancerz strzelnicy stosowany w lekkich obiektach w Czechosłowacji (niem. 793P4 – Treppenscharte f. l.MG 26(t). Po lewej stronie zdjęcia widoczny jest wylot rury odprowadzającej zanieczyszczone gazami prochowymi powietrze z lewej kopuły. (Fot. Franz Aufmann).
Układ wentylacji w Rote 97
Konstrukcja Rote 97 poprzez zastosowanie gazoszczelnych elementów wyposażenia oraz dzięki utrzymywaniu lekkiego nadciśnienia w schronie, nie była narażona na przenikanie skażonego powietrza z zewnątrz do obiektu. Układ wentylacji miał zapewnić właściwe napowietrzenie pomieszczeń i odprowadzanie zużytego powietrza, czy też szkodliwych gazów prochowych na zewnątrz, powstałych w czasie prowadzenia ognia z środków bojowych będących na uzbrojeniu obiektu. Obowiązujące wytyczne nakazywały usuwanie skażonego gazami prochowymi powietrza bezpośrednio na zewnątrz schronu.
Do utrzymania żądanego nadciśnienia w poszczególnych pomieszczeniach stosowano jednokierunkowe zawory nadciśnieniowe (niem. Überdruckventil), ustawiony w pozycji „roboczej”. Pozwalał na utrzymanie nadciśnienia w zakresie od 5 do 15 mm słupka wody. Oznacza to, że zawór umożliwiał przepływ powietrza w jednym kierunku, jeżeli minimalna różnica ciśnień pomiędzy pomieszczeniami była większa od ciśnienia hydrostatycznego wytworzonego przez 5 mm słupek wody. Próg zadziałania mógł być dowolnie ustawiany w podanym zakresie przez zmianę położenia cylindrycznego ciężarka, zamocowanego w kanałku dźwigni zaworu. W pozycji „zamknięte”, uchylna część zaworu była zablokowana i dociśnięta do korpusu. Do blokowania zaworu przez obsługę schronu służyła dźwignia z krzywką mimośrodową znajdująca się nad ciężarkiem do regulacji nadciśnienia. W tym położeniu zawór pozostawał aż do ponownego ręcznego odblokowania. Do pomiaru nadciśnienia stosowano dwuramienny manometr cieczowy w kształcie litery „U”.
Układ filtrów przeciwchemicznych umożliwiał oczyszczanie skażonego powietrza podczas ataku gazowego przez bliżej nieokreślony czas, który należało wykorzystać na uszczelnienie pomieszczeń schronu.
Wszystkie pomieszczenia zostały od siebie odseparowane za pomocą drzwi gazoszczelnych. Świeże powietrze zasysane było z tylnej ściany schronu za pomocą dwóch czerpni (Rys. 03, 17, 18), których zadaniem była ochrona wlotów rur. Czerpnie osadzono na przeciwległych stronach ściany, co poprzez właściwą konfigurację układu napowietrzania i dobór średnic rur zapewniało napowietrzanie obiektu nawet wypadku zasypania jednej z nich.
Rys. 03. Schemat napowietrzania i usuwania skażonego powietrza gazami prochowymi z kopuł obserwacyjno- bojowych w schronie typu Regelbau Rote 97. Rury układu wentylacji dostarczające nieprzefiltrowane powietrze oznaczono kolorem żółtym. Rury dostarczające nieprzefiltrowane powietrze lub powietrze czyste chemicznie oznaczono kolorem niebieskim. Rury odprowadzające zanieczyszczone lub skażone gazami prochowymi powietrze oznaczono kolorem czerwonym. 4. Podszybie prawej kopuły obserwacyjno-bojowej, 5. Przedsionek, 7. Przedsionek, 8. Podszybie lewej kopuły obserwacyjno-bojowej, 21. wylot rury doprowadzającej powietrze z czerpni, 22. Lokalizacja filtrowentylatora, zasysającego powietrze z wylotu rury 21 (25) i pompującego powietrze do szybu kopuły 4 (8), 24. (28) – wlot rury z jednokierunkowym zaworem nadciśnieniowym, która odprowadza powietrze na zewnątrz schronu.
Dwa wyloty rur układu napowietrzania w przedsionkach (Rys. 03, 5, 7) służyły do napowietrzania stanowisk w kopułach obserwacyjno-bojowych. Rury dostarczające nieprzefiltrowane powietrze oznaczono na rysunku kolorem żółtym. Filtrowentylator zamocowany był do jednej ze ścian w przedsionku. Kopuły napowietrzane były rurą (Rys. 03, 23, 27). Filtrowentylator mógł tłoczyć nieoczyszczone powietrze lub oczyszczone powietrze przez filtry przeciwchemiczne do kopuły. Rurę zaznaczono kolorem niebieskim. Wymiana powietrza w kopule mogła nastąpić tylko przypadku, kiedy nadciśnienie powietrza w przestrzeni kopuły było wyższe od ustawianego progu zadziałania jednokierunkowego zaworu nadciśnieniowego firmy Dräger. Zanieczyszczone gazami prochowymi powietrze opuszczało przestrzeń kopuły przewodem (Rys. 03, 24) na zewnątrz schronu. Wylot przewodu na tylnej ścianie schronu zabezpieczono pancerzem.
Zakończenie dwóch rur (Rys. 04, 29, 35), układu doprowadzającego powietrze z czerpni, znajdowały się w izbie załogi. Jeden z filtrowetylatorów (Rys. 04, 30) tłoczył powietrze poprzez rurę 31 (Rys. 04) pod niewielkim nadciśnieniem do bezpośrednio przyległego do izby załogi pomieszczenia – spiżarni (Rys. 04, 4). Przepływ powietrza wyniku różnicy ciśnień pomiędzy spiżarnią a izbą załogi (Rys. 04, 3) umożliwiała rura (Rys. 04, 32). W celu zachowania odpowiedniej wymiany powietrza w izbie załogi możliwy był jego wypływ do kolejnego pomieszczenia – tj. śluzy przeciwgazowej (Rys. 04, 2). Wlot rury w izbie załogi zabezpieczony był jednokierunkowym zaworem nadciśnieniowym firmy Dräger. Zawór umożliwiał jednokierunkowy przepływ powietrza do śluzy przeciwgazowej, jeżeli w izbie załogi powietrze posiadało nadciśnienie większe od ustawionego progu zadziałania urządzenia. Identyczny warunek musiał być spełniony w przypadku wypływu powietrza ze śluzy przeciwgazowej na zewnątrz obiektu poprzez rurę 34 z zaworem Drägera.
Rys. 04. Schemat napowietrzania i usuwania z pomieszczeń w schronie typu Regelbau Rote 97. Rury dostarczające nieprzefiltrowane powietrze lub powietrze czyste chemicznie oznaczono kolorem niebieskim. Rury odprowadzające zanieczyszczone lub skażone gazami prochowymi powietrze oznaczono kolorem czerwonym. 1.- Korytarz wejściowy, 2.- Śluza przeciwgazowa, 3.- Izba załogi, 4. -Pomieszczenie magazynowe, 17. (18.) – Czerpnia powietrza układu napowietrzania schronu, 29.- Wylot rury układu zasilającego filtrowentylator (30), 30.- Przewidywana lokalizacja filtrowentylatora (30), 31.- Rura zasilająca pomieszczenie magazynowe (4), 32.- Rura dostarczająca powietrze do izby załogi (3.), 33.- Rura z wlotem zabezpieczonym jednokierunkowym zaworem Drägera, odprowadzająca powietrze do śluzy przeciwgazowej (2.) 34.- Wlot rury z jednokierunkowym zaworem nadciśnieniowym, która odprowadzała powietrze do korytarza wejściowego (1).
Drugi z filtrowetylatorów (Rys. 05, 36) w izbie załogi tłoczył powietrze poprzez rurę 37 (Rys. 05,) pod niewielkim nadciśnieniem do korytarza izby ze stanowiskiem bojowym obrony wejścia i zapola. Zużyte powietrze usuwane było przez strzelnicę (Rys. 05, 16). Pomieszczenie przyległe do korytarza (Rys. 05, 9) w schronie Rote 97 w Nieborowicach nie posiadało wentylacji.
Rys. 05. Schemat napowietrzania i usuwania skażonego powietrza z pomieszczenia ze stanowiskiem bojowym obrony wejścia i zapola. Rury dostarczające nieprzefiltrowane powietrze lub powietrze czyste chemicznie oznaczono kolorem niebieskim. Rury odprowadzające zanieczyszczone lub skażone gazami prochowymi powietrze oznaczono kolorem czerwonym. 3.- Izba załogi, 9.- Magazyn amunicji, 10.- Izba ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola, 18.- Czerpnia powietrza układu napowietrzania schronu, 35.- Wylot rury doprowadzającej powietrze do filtrowentylatora (36), 36.- Przewidywana lokalizacja filtrowentylatora (36) tłoczącego powietrze rurą (37), 37.- Rura zasilająca izbę ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola (10), 16. Wylot skażonego lub zanieczyszczonego powietrza na zewnątrz poprzez strzelnicę.
Uwagi
W zachowanych obiektach umocnień granicznych Śląska zwraca uwagę duża ilość zastosowanego wyposażenia i elementów pancernych produkcji czechosłowackiej. Z dokumentów wynika, że początkowo z powodu braku możliwości zrealizowania zamówień przez niemiecki przemysł w zakresie kopuł pancernych, planowano wykorzystanie czechosłowackich pancerzy w regulaminowych schronach serii 100. Problemy wystąpiły w przypadku sześciostrzelnicowych kopuł bojowych, których nie stosowano w czechosłowackiej fortyfikacji stałej. Rozwiązaniem tych trudności był projekt nowego schronu Rote 97. Przyjęto, że zadania bojowe niemieckiej kopuły sześciostrzelnicowej będą realizowane w przez dwie czechosłowackie kopuły z trzema lub czterema strzelnicami. Ostatecznie okazało się że w trudnym dla gospodarki niemieckiej okresie poprzedzającym działania wojenne w 1939 ,dostępność pozostałych pancerzy również jest utrudniona. W tej stymulacji zdecydowano zastosować również pancerze pionowe i wyposażenie produkcji czechosłowackiej. Obiekty, które łączyły niemieckie rozwiązania konstrukcyjne z czechosłowackimi pancerzami typu Regelbau 107, 106, 111, 116 i 97, wybudowano na dwóch odcinkach Zbrosławice (niem. Dramtal O/s) oraz Bytom-Rozbark (niem. Rossberg O/s). Umocnienia na tych odcinkach powstały jako pierwsze, co spowodowało, że przy osadzaniu czechosłowackich pancerzy, czy pracach prototypowych, nie ustrzeżono się błędów. Ostatecznie jako „lekarstwo na wszystkie z tym związane bolączki”, okazał się „wyleczony z chorób wieku dziecięcego” Regelbau 97. Na pozostałych, tam gdzie umocnienia przyjęły formę linii, budowano Regelbau Rote 97 na przemian z schronem obrony przeciwpancernej typu Regelbau 116, a w przypadku punktów oporu blokujących taktycznie ważny odcinek, wznoszono Regelbuu 116, a do obrony okrężnej wykorzystywano Regelbau 97.
Fot. 10. Żelbetonowa konstrukcja tak zwanej „ostrogi”, osłaniająca przed ostrzałem tylną część kopuły, pozbawioną strzelnic. W szybie nie osadzono kopuły. (Fot. Franz Aufmann).
Analizując budowę i wykonanie poszczególnych obiektów można dojść do wniosku, że na każdym odcinku pozycji prace wykonywane były równolegle przez inne zespoły budowlane. Zauważalne są drobne różnice konstrukcyjne, czy też modyfikacje w poszczególnych obiektach. Część obiektów otrzymała nisze na oświetlenie awaryjne. Występują różne rozwiązania wnęki pancerza strzelnicy obrony wejścia. Poszczególne rozwiązania nie są jednolicie stosowane. Łatwo zauważalna jest różna forma tak zwanych „ostróg” osłaniających kopuły. Budowa i prace wykańczające zostały zatrzymane dlatego też część obiektów nie posiada otworów na kotwy lub osadzonych kotw mocujących wyposażenie (prycze, urządzenia wentylacyjne) do ścian.
Dokumentacja obiektów w pierwszym etapie zapewne nie była spójna, na co wykazują wyniki analiza wentylacji w schronie wykonanym w wersji „lewej” i „prawej”. Przy projektowaniu zastosowano uproszczenia. W projekcie zamieniono względem siebie konfigurację izby obrony zapola, śluzy przeciwgazowej i przedsionka przy niezmiennym położeniu pozostałych pomieszczeń. Spowodowało to komplikację w układzie rur napowietrzających. Problemy z dostawami elementów stalowych nie tylko dotyczyły kopuł, pancerzy pionowych, ale również drzwi. Zastosowano czechosłowackie kraty przeciw szturmowe i lekkie drzwi gazoszczelne. W części obiektów czerpnie powietrza zamontowywane zostały już po wybetonowaniu schronu. Niektóre obiekty umocnień granicznych posiadają przygotowane wnęki technologiczne na osadzenie czerpni.
Fortyfikacje pozycji granicznej należą do wyjątkowych ze względu na zastosowaną ilość czechosłowackich elementów wyposażenia schronów. Późniejsze wykorzystanie czechosłowackich pancerzy na umocnień Wału Atlantyckiego miało charakter jednostkowy. Ciekawostką może być fakt nie wykorzystania czechosłowackiego działka fortecznego 47 mm vz. 36 na Górnym Śląsku w obiektach Regelbau 116. Być może problemy jakie wynikły z adaptacją prostszych pancerzy i krótki termin realizacji projektu skuteczne zniechęcił niemieckich konstruktorów do tego rozwiązań. W późniejszym okresie zastosowano je z powodzeniem w obiekcie Regelbau 139.
Uwaga:
Przy wykonywaniu rysunków obiektu zastosowano szereg uproszczeń. Uproszczenie te dotyczą między innymi układu wentylacji. Wloty i wyloty rur ze ścian są zgodne ze stanem rzeczywistym. Przebieg rur w ścianach poprowadzono w ten sposób, aby można było zaprezentować ich przeznaczenie i kierunek przepływu powietrza. Nie uwzględniono zbrojenia ścian.
Część pierwsza opracowani znajduje się pod linkiem: Śląskie Panzerwerki – Regelbau Rote 97, Część I.
Fot. 01. Czechosłowacka kopuła 773P4 – Pz-Turm (t) mit 4 Scharten (AJ/N) osadzona na schronie Regelbau „Rote” 97 Zabrze -Zaborze (Fot. Tomasz Zamysłowski).
Historia powstania Regelbau 97
Ze względu na wstrzymanie realizacji kilku projektów umocnień oczekujący na rozkaz rozpoczęcia budowy Oder-Annaberg Stellung, Hotzenplotz-Oder Stellung, Katzbachstellung bądź projektów już rozpoczętych jak Neissestellung powstała od strony południa luka w wschodnich umocnieniach Niemiec. W celu wypełnienia tej luki opracowano w listopadzie 1938 roku projekt planu budowy fortyfikacji na wschodzie w 1939 roku. Założono budowę linii przeszkód w rejonie Raciborza połączonej z Pozycją Odrzańską (Oderstellung). Przebiegała ona przez obszar przemysłowy w rejonie Gliwic i Zabrza wzdłuż drogi 117 (Reichsstrasse 117) do Namysłowa. Reichsstrasse 117, będąca drogą państwową Rzeszy, zaczynała się w Chojnowie i przez Lubin, Ścinawę, Wołów, Trzebnice, Oleśnicę, Namysłów, Kluczbork, Olesno, Dobrodzień, Zawadzkie, Pyskowice prowadziła do Gliwic. Budowę podzielono na kilka etapów. W pierwszym etapie (niem. Sicherheitsausbau) przewidziano zablokowanie stałymi przeszkodami ważnych drogi. W drugim etapie (niem. Verstärkungsausbau) miano połączyć z sobą poszczególne zamknięcia i utworzyć ciągłą linię.
W marcu 1939 roku na spotkaniu w Opolu ustalono, że niewybudowana Pozycja Odra-Góra Św. Anny ( Oder – Annaberg Stellung) zostanie zastąpiona pozycją graniczną rozbudowaną do etapu trzeciego (niem. Armierungsausbau). W przypadku rosnącego zagrożenia lub mobilizacji własnych oddziałów przygotowywano projekty budowy umocnień polowych. Prace te miały zostać ukończone najpóźniej do 1 sierpnia 1939 roku.
W dalszej korespondencji omówiono przebieg granicy na terenie Śląska. Zwrócono uwagę, że w wielu miejscach granica przebiegała przez teren niekorzystny dla obrony, w pobliżu gęstej zabudowy miejskiej oraz cennych dla gospodarki zakładów przemysłowych. Przewidywano w tym rejonie natarcie oddziałów polskich, których pozycje wyjściowe oparte zostaną o fortyfikacje Obszaru Warownego Śląsk. Dodatkowo na skrzydłach od północy w rejonie Zbrosławic, od południa w rejonie Pilchowic i Nieborowic znajdował się duże kompleksy leśne, umożliwiające skrytą koncentracje i atak oddziałom polskich z skrzydeł i kolejnej fazie okrążenie okręgu górnośląskiego. Zwrócono też uwagę na gęstą sieć drogowo-kolejową ułatwiającą operowanie jednostką pancernym i pociągom pancernym.
Fot. 02. Regelbau „Rote” 97 Zabrze -Zaborze widok od zapola, strzelnica flankująca z pancerzem czechosłowackim pancerzem 793P4 – Treppenscharte f. l.MG 26(t)/s.MG 37(t)/s.Swarzlose MG (Fot. Tomasz Zamysłowski).
W kwietniu 1939 roku podjęto decyzję o budowie dwurzędowej przeszkody przeciwpancernej złożonej z czechosłowackich jeży (wzmocnionej do trzech rzędów) oraz 5 metrowej szerokości przeszkodzie przeciwko piechocie. Na odcinku Bytom-Gliwice miano wybudować obiekty bojowe o odporności B neu. Nowej pozycji nadano nazwę: Umocnienia Graniczne Śląska (niem. Grenzebefestigung Schleisen). Obiekty miały być wybudowane w oparciu o nowe typy schronów bojowych, nad którymi prace konstrukcyjne rozpoczęto w roku 1938. Obiekty oznaczano trzycyfrowymi numerami, a każdy z nich zaczynał się do „1”. Nowo powstałe konstrukcje obiektów fortecznych nazwano serią projektową „100”. Numeracje budowli regulaminowych (Regelbau) uregulowano z dniem 4 lutego 1939 wraz nowym programem budowy, nadają serii czerwonej (Rote) numery od 101 do 130 (później rozszerzoną do numeru 139). Nowy program budowy obejmował więcej niż jedynie lustrzane odbicie obiektów, ale dla większości typów oferowano także możliwość zabudowy z systemem flankującym lub bez oraz wyposażenia w peryskop lub mała kopułę obserwacyjną. W zależności od wariantu do oznaczenia dodawano a, b, c lub d. Jeżeli zaszła potrzeba budowy obiektu wybiegającego poza ramy serii regulaminowej schrony takie oznaczono skrótem „S.K.” (konstrukcję specjalną). Jeżeli schrony S.K. stały się konstrukcją powtarzalną nadawano im numer regulaminowy. Jedynym znanym do tej pory tego typu odstępstwem był Regelbau 96. Obiekt wybudowany jako S.K. w znacznej ilości. Ostatecznie nadano mu numer obiektu regulaminowego.
W piśmie z 5 kwietnia 1939 planowano budowę na Górnym Śląsku:
– 9 schronów z 6 strzelnicową kopułą pancerną (schron z pomieszczeniem dla grupy wypadowej i obrona wejścia). – 9 Stände mit Schartentürmen (mit Gruppe und Eingangsverteidigung) [01], – 6 schronów dla dwóch karabinów maszynowych – 6 Doppel-M.G.Kasematten [02], – 9 schronów dla działka przeciwpancernego i karabinu maszynowego lub ukrycia dla samego działka – 9 Pak und M.G. Kusematten oder Pak-Unterstell- räume nach örtlicher Erkundung [03], -15 lekkich stanowisk obserwator artylerii na podstawie rysunku stanowiska nr. L 1250- 15 Artl. B-Stellen leichter Bauart nach besonderer Regelzeichnung Nr. L. 1250.- [04].
W piśmie z 29 kwietnia 1939:
Raportowano że z powodu rozbudowy umocnień na wielu odcinkach i dużego zapotrzebowania na elementy pancerne sześciostrzelnicowe kopuły pancerne nie będą dostępne. Zaproponowano zastąpienie w 9 schronach z jedną kopułą sześciostrzelnicową produkcji niemieckiej, dwiema kopułami produkcji czechosłowackiej trójstrzelnicowymi lub czterostrzelnicowymi. Zaprojektowano w tym celu nowy schron typ 97 [05]. Problem występował również z dostępnością pancerzy pionowych, dlatego też 6 schronów dla dwóch karabinów maszynowych planowano zastąpić typem 97.
Fot. 03. Regelbau „Rote” 97 Zabrze -Zaborze widok z powietrza, uwagę zwraca brak zamontowanych kopuł (puste szyby montażowe) (Fot. Tomasz Zamysłowski).
Analiza konstrukcji obiektów
Została przeprowadzona analiza konstrukcji obiektów. W ich konstrukcji występuje szereg rozbieżności, które prawdopodobnie wynikają z:
– braku należytej dokumentacji (powstałej pospiechu),
– własnej jej interpretacji przez poszczególne oddziały budowlane,
– wprowadzania zmian w projekcie.
Uwagę zwraca różne posadowienie obiektów w terenie. Kilka schronów wykonano jako zagłębione. Jednak takie posadowienie schronu nie pozwalało na wykorzystanie w należyty sposób stanowiska do obrony wejścia i zapola. Pole ostrzału strzelnicy zostało w dużym stopniu ograniczone. Wkomponowana w otaczający grunt bryła schronu nie była widoczna od strony przedpola. Ponad poziom gruntu wystawione miały być tylko kopuły chronione od tyłu przez żelbetonowe ostrogi. Rozwiązanie to zostało zapożyczone z czechosłowackiej fortyfikacji. Ostrogi występują w dwóch wersjach wykonania. W pierwszej są pod kątem do ściany czołowej i skierowane do środka schronu. W drugiej wersji są równolegle, skierowane do siebie. Może mieć to związek z planowanym zastosowaniem kopuł z 3 lub 4 strzelnicami o innych sektorach ostrzału w poszczególnych obiektach.
Fot. 04. Wstępna karta projektu Rote 97, w którym założono użycie pancerzy: dwóch czechosłowackich kopuł oraz strzelnicy obrony zapola 483P2 oraz strzelnicy obrony wejścia 48P8 (dokument ze strony: wwii.germandocsinryssia.org).
Do osłony stanowiska obrony wejścia i zapola wykorzystano czechosłowackie pancerze ścienne zamiast niemieckich płyt pancernych. Zmiana ta spowodowała pewne utrudnienia w budowie obiektów. W kilku z nich, prawdopodobnie budowanych w pierwszej kolejności, nastąpiło zmniejszenie grubości ściany. Podobny efekt nie zaistniał w innych wznoszonych obiektach, w których grubość ściany została skorygowana poprzez zmniejszenie kubatury pomieszczenia ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola [06]. Również wystąpiły problemy przy osadzaniu pancerzy ze strzelnicą obrony wejścia. W kilku obiektach błędnie osadzono je poprzez obrót o 180 stopni [07]. Dopuszczono również dwu wariantową lokalizację wyjścia ewakuacyjnego. W pierwszym wariancie wyjście ewakuacyjne znajdowało się w śluzie przeciwgazowej a w drugi umiejscowiono je w korytarzu do izby ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola. Nie usystematyzowano wyposażenie obiektów oraz nie ujednolicono lokalizację elementów wyposażenia w schronie. Do takich elementów można zaliczyć istnienie lub brak nisz oświetleniowych, czy też odmienną lokalizacje ujęcia wody.
Jeżeli te modyfikacje wprowadzano wraz z budową kolejnych obiektów, można przyjąć, że pierwsze powstały w rejonie Zbrosławic i Bytomia. Na tych odcinkach wybudowano schrony typu Regelbau 116, 107, 111, 106, 97.
Na pozostałych odcinka założono wiec budowę obiektów jedynie dwóch typów. Wypadku budowy punktu oporu przewidziano budowę schronu dla działka p.panc. typu Regelbau 116 oraz osłaniającego go przed atakiem piechoty Regelbau 97. Tam gdzie umocnienia przybierały kształt ciągłej linii umocnień, stosowano na przemian schrony Regelbau 116 i 97 (odcinek Zabrze -Zaborze ). Ostatecznie rozwiązaniem było wiec zastąpienie większości typów schronem Regelbau 97. Za budową typu 97 przesądzała dostępność pancerzy (pozyskiwanych z czechosłowackich umocnień) oraz jak wynika z zachowanych dokumentów wielkość nakładów finansowych. Koszt budowy Regelbau 111 bez pancerzy wynosił 110 000 RM a Regelbau 97 jedynie 90 000 RM. Do ceny budowy Regelbau 111 należałby jeszcze doliczyć koszt niemieckich elementów pancernych lub zastosować znacznie tańsze czechosłowackie. Niewątpliwą zaletą Regelbau 97 w porównaniu do Regelbau 111 była możliwość prowadzenia obrony okrężnej.
Fot. 05. Druga z kopuł 773P4 – Pz-Turm (t) mit 4 Scharten (AJ/N) schronu Regelbau „Rote” 97 Zabrze -Zaborze (Fot. Tomasz Zamysłowski).
Zakończenie projektu Rote 97
Oprócz fortyfikacji na Górnym Śląsku typ 97 planowano również budować na innych odcinkach umocnień np.: na do tej pory pustych odcinkach Frontu Fortecznego Łuku Odry i Warty (niem. Festungsfront im Oder-Warthe Bogen). W sierpniu Naczelne Dowództwo Wojsk Lądowych (niem. Oberkommando des Heeres, dalej OKH) raportowało, że dostawy niemieckich pancerzy zostaną zapewnione dla FF OWB i dalsze prace nad projektowe na tej linii uwzgledniające Regelbau 97 zostaną zawieszone. Szybko zakończona wojna z Polską spowodowała wstrzymanie budowy obiektów Regelbau 97 na Górnym Śląsku. Ukończono betonowanie dziewięciu obiektów. Tylko w jednym schronie osadzono kopuły. W kilku obiektach nie osadzono nawet futryn drzwi wewnętrznych i nie zamontowano elementów wyposażenia. Z powodu nieukończenia budowy żadnego ze schronów typu Rote 97 oraz anulowani budowy kolejnych, schron stał się zapomnianą konstrukcją specjalną (S.K.- Sonderkonstruktion) nieuwzględnioną w serii 100 [08]. Przez lata konstrukcja ta funkcjonowała w środowisku pod nazwą odautorską „Sonderwerk”.
Ciekawostkę może stanowić fakt, że w piśmie z lipca 1939 została przydzielona pula numerów dla Panzerwerk-ów na fortyfikacjach wschodnich, dla obiektów na Górnym Śląsku to numery od Pz.W 301 do Pz.W.400. Ze względów propagandowych w 1939 roku nakazano wszystkim budowlą o odporność od B1 wzwyż i możliwości obrony okrężnej nadać oznaczenie na Pz.W. (Panzerwerk) wraz z kolejnym numerem. Jako że obiekty typu 97 posiadały możliwość obrony okrężnej można przypuszczać że wraz z ich ukończeniem miały nosić oznaczenie Panzerwerk-ów.
Kolejny mariaż czeskiego pancerza z niemieckim betonem miał nastąpić na Wale Atlantyckim, lecz nie na taką skalę jak miało to miejsce na Górnym Śląsku 1939 roku.
[01] – Prawdopodobnie miały to być obiekty typu Regelbau 113.
[02] – Wybudowano tylko jeden schron tego typu Regelbau 107a na odcinku Dramatal (Zbrosławice).
[03] – Ostatecznie wybór padł na Regelbau 116.
[04] – Na części dokumentów stanowisko określono jako lekkie stanowisko obserwatora artylerii z nachyloną płytą pancerną (niem. A.B. leichter Bauart mit schräger Panzerplatte).
[05] – Występuje w dokumentach pod nazwami Rote 97, Regelbues rote 97, Typ 97.
[06] – Z zewnątrz doskonale widać grubość zastosowanej ściany po ilości stopni przeciwrykoszetowych strzelnicy obrony zapola
[07] – Być może przyczyną takiego stanu rzeczy było nie nadanie jej niemieckiego oznaczenia i nieprzyjęcie jej oficjalnie na uzbrojenie, co poskutkowało brakiem instrukcji montażu.
[08] – W większości spisów budowli regulaminowych serii 100 nie obejmuje również Regelbau 96. Z zachowanych dokumentów wynika, że konstrukcji SK przyjętych jako regulaminowe miało być więcej np.; Regalbau 99, czyli Regalbau 120 z czechosłowacką kopułą obserwacyjną.
Źródła:
DEUTSCH-RUSSISCHES PROJEKTZUR DIGITALISIERUNG DEUTSCHER DOKUMENTEIN ARCHIVEN DER RUSSISCHEN FÖDERATION (https://wwii.germandocsinrussia.org):
Fot. 01. Płyta typu 403 P9 wmurowana w ścinę obiektu WH 337 (B-Kleinstwerk), wzniesionego w miejscowości Rentrisch (w pobliżu Stankt Ingbert – Kraj Saary – Niemcy) (Fot Martin Eric).
W większości przypadkach w schronach bojowych, wzniesionych w okresie międzywojennym, nie zachowały się elementy pancerne, których zadaniem była osłona stanowiska obrony wejścia i zapola. Zalecano osłonę stanowiska bojowego standardową płytą ze strzelnicą typu 48P8 (Zamknięcie strzelnicy broni ręcznej 48P8 – Gewehrschartenverschluss) [01] ale również wykorzystywano płyty stalowe z dużą czworokątną strzelnicą i szczeliną obserwacyjną. Często pozostał po nich czytelny odcisk w ścianie oraz kotwy mocujące. Prace inwentaryzacyjne w terenie utrudniało stosowanie w tym samym okresie dwóch typów płyt o tej samej długości i szerokości. Pierwszą z nich była wycofana z produkcji płyta starszego typu o oznaczeniu OB 3294 [02], której zapasy magazynowe wykorzystywano na terenie Prus Wschodnich od 1935 roku. Druga to nowo opracowana płyta stalowa typu 403 P9 [03]. Podstawowym kryterium rozróżnialności obu płyt ze względu na zastosowanie była ich odporność na przebicie. Płyta starszego typu posiadała grubość 20 mm a nowego typu 25 mm. Podczas badań terenowych można było posługiwać się rysunkiem płyty OB 3294, wykonanym na podstawie pomiarów oraz uproszczonym rysunkiem płyty 403 P9 z katalogu konstrukcji typowych Panzer- Atlas Nr.1.
(Powiększone zdjęcia można oglądać poprzez otworzenie ich w nowym oknie)
Fot. 02. Wnęka z odciskiem stalowej płyty OB 3294 osadzono we wnęce. Nie wykorzystano przeziernika do obserwacji przedpola. Do mocowania płyty wykorzystano 14 otworów na kotwy. Strzelnica przeznaczona do obrony za pomocą karabinu lub pistoletu maszynowego. Zdjęcie z opracowania „Przykłady zastosowania płyty OB 3294 w schronach budowanych w 1938 roku w Rejonie Umocnionym Giżycko” [04].Fot. 03. Strzelnica obrony wejścia i zapola w schronie dla dwóch karabinów maszynowych B1-13 (niem. Doppel- MG- Schartenstand B1-13 ). Sposób mocowania płyty OB 3294 uwzględnienia obszar strzelnicy, w którym mogłyby wystąpić największe obciążenia spowodowane ostrzał em. Strzelnica przeznaczona do obrony za pomocą karabinu lub pistoletu maszynowego. Zdjęcie z opracowania „Przykłady zastosowania płyty OB 3294 w schronach budowanych w 1938 roku w Rejonie Umocnionym Giżycko” [04].
W zdecydowanej większości przypadków płyty nie zachowały się. Rozróżnialność odcisków płyt nie ułatwiał fakt, że płyta starszego typu posiadała dwa rzędy otworów, po 7 w każdym, na kotwy mocujące ją do żelbetonowej ściany. Nowo opracowana płyta typu 403 P9 również otrzymała dwa rzędy otworów na kotwy, ale po 4 w każdym. W praktyce zachowały się odciski płyty starszego typu OB 3294 zamocowane przy pomocy czterech (co druga), pięciu (po dwie skrajne i trzy w zakresie światła otworu strzelnicy w żelbetonowej ścianie) lub 7 kotw w rzędzie. Tylko w szczególnych przypadkach, przy świetnie zachowanym odcisku płyty można było określić jej typ.
(Powiększone zdjęcia można oglądać poprzez otworzenie ich w nowym oknie)
Fot. 04. Dla celów porównawczych odcisk płyty 403 P9 we wnęce stanowiska obrony wejścia i zapola schronu Regelbau B1-27. Zdjęcie z opracowania „Przykłady zastosowania płyty OB 3294 w schronach budowanych w 1938 roku w Rejonie Umocnionym Giżycko”[04].
Rys. 01. Wizualizacja przypadku zamocowania płyty w zachowanym odcisku w żelbetonowej ścianie: A. w przypadku właściwego położenia otworu strzelnicy w stalowej płycie 403 P9, B. w przypadku przesuniętego otworu strzelnicy w lewo o 5 cm, jak podano w katalogu konstrukcji typowych Panzer- Atlas Nr.1.
Problemem, który pojawiał w części przypadków przy czytelnym mocowaniu płyty przez 4 kotwy w rzędzie była zauważalna niewspółosiowość otworu strzelnicy w stalowej płycie i żelbetonowej ścianie zgodnie z wymiarami podanymi w Panzer- Atlas Nr. 1. Wyjaśnienia tego zagadnienia było możliwe tylko poprzez wykonanie pomiarów płyty 403 P9. Wytypowany został egzemplarz płyty wmurowanej w ścinę obiektu WH 337 (B-Kleinstwerk), który znajduje się w miejscowości Rentrisch (w pobliżu Stankt Ingbert – Niemcy). Pomiary płyty wykonał Martin Eric i Patrice Wijnands z Niemiec. Nastąpiły jednak problemy z jednoznacznym określeniem grubości płyty. W sierpniu 2022 udostępnione zostały wyniki pomiarów.
Zaistniały problem z niewspółosiowością otworu strzelnicy w w stalowej płycie i żelbetonowej ścianie schronu wyjaśniają pomiary płyty 403 P9, przeprowadzone przez Tomasza Zamysłowskiego. Pomiary bardzo skorodowanej płyty zostały wykonane po częściowym jej odsłonięciu. Została usunięta warstwa ziemi i żelbetonowego gruzu. Przeprowadzone pomiary zarówno w Niemczech jaki i w Polsce wykazały, że położenie otworu strzelnicy na rysunku w Panzer- Atlas jest błędnie podane. W rzeczywistości zarys strzelnicy oddalony jest od bocznej, krótszej krawędzi płyty o 45 cm a nie o 40 cm, jak to określono w katalogu.
Fot. 01. Stalowa płyta ze strzelnicą i szczeliną obserwacyjną. Posiada wymiary gabarytowe 1270 x 630 x 25 mm (długość x szerokość x grubość) odpowiadające płycie o o oznaczeniu 403P9 (fot. Tomasz Zamysłowski).
W jednym z niemieckich obiektów z zamurowaną strzelnicą, prawie całkowicie zasypana ziemią i żelbetonowym gruzem, znajduje się stalowa płyta z dużą, czworokątną strzelnicą i wąską szczeliną obserwacyjną. Płyta posiada wymiary 1270 x 630 x 25 mm (długość x szerokość x grubość). Wszystko wskazuje na to, że jest to unikalny egzemplarz stalowej płyty o symbolu 403 P9, mimo pewnych odstępstw od wielkości określonych w katalogu konstrukcji standardowych Panzer-Atlas Nr. 1.
Stale rosnące wymagania przy projektowaniu schronów bojowych fortyfikacji stałej wymuszały opracowywanie nowych lub modyfikację istniejących rozwiązań konstrukcyjnych wyposażenia. Prace te dotyczyły nie tylko poprawienia funkcjonalności, redukcji kosztów produkcji ale również podniesienia bezpieczeństwa obsad schronów bojowych. Dobrym tego przykładem była optymalizacja konstrukcji płyty stalowej, chroniącej stanowisko karabinu maszynowego. Uznano, że dotychczasowo stosowna płyta OB 3294 (Stahl-Schartenplatte 2 cm stark – 2 cm płyta stalowa ze strzelnicą) o wymiarach 1280 x 630mm (długość x szerokość), nie spełnia już stale rosnących wymagań. Powinna być zastąpiona nową płytą lub jej konstrukcję należałoby zoptymalizować, dopasować do nowych wymagań.
Fot. 02. Widok ściany obiektu z zamurowana strzelnicą (fot. Tomasz Zamysłowski).
Fot. 03. Widok obiektu od strony elewacji z wejściem (fot. Tomasz Zamysłowski).Fot. 03. Widok obiektu od strony elewacji z wejściem (fot. Tomasz Zamysłowski).
Nowa płyta o wymiarach 1270 x 630 mm (długość x szerokość) otrzymała oznaczenie 403 P9. W celu zwiększenia odporności na przebicie, przy zachowaniu porównywalnej wielkości szerokości i długości, zwiększono jej grubość z 20 do 25 mm. Jednocześnie w celu zachowania warunków prowadzenia ognia zostały utrzymane wyjątkowo duże wymiary czworokątnej strzelnicy 310 x 280 mm (szerokość x wysokość).
Zastosowano odmienny system ryglowania zasuwy strzelnicy niż w przypadku poprzedniczki O.B. 3294. Zrezygnowano z długiej dźwigni, utrudniającej manewrowanie zasuwą w przypadku płyt osadzonych w niszach (np. w połowie grubości ściany). Wykorzystano do tego celu sprawdzone już rozwiązanie w zamknięciach strzelnic do bezpośredniej obrony wejścia („Pancerz skrzynkowy” strzelnicy obrony wejścia – Gewehrschartenverschluss). Ryglowanie zasuwy w określonym miejscu następowało przez obrót uchwytu zasuwy. Rozwiązanie oceniono bardzo wysoko, gdyż zastosowano go również w kolejnej płycie o symbolu 422 P01 (Stahl- Schartenplatte 422P01 – Stalowa płyta ze strzelnicą 422P01). Zredukowany do minimum ciężar zasuwy umożliwił zastosowanie po jednym skrajnym ograniczniku ruch.
Zapewne poddano analizie mocowanie prowadnic zasuwy strzelnicy, gdyż zmniejszono ilość śrub mocujących. Prowadnice zasuw strzelnicy i przeziernika zostają poddane dużym obciążeniom jedynie w przypadku bezpośredniego ostrzału zasuw w pozycji zamkniętej. Na tym odcinku prowadnic zachowano ilość śrub mocujących a ich ilość obniżono w części tak zwanego spoczynku zasuwy (w położeniu przy odsłoniętej strzelnicy). Wprowadzona optymalizacja mocowania, zarówno dla prowadnic zasuwy szczeliny obserwacyjnej i strzelnicy, umożliwiła obniżkę kosztów produkcji.
Istotną zmianę, która w znacznym stopniu ułatwiła osadzanie płyty w ścianie schronu, uzyskano poprzez optymalizację ilości kotw mocujących. Uznano, że płyta 403 P9, o grubości zwiększonej do 25 mm, przy porównywalnej długości i szerokości, okaże się znacznie sztywniejsza. Nowa płyta posiada zredukowaną ilość otworów na kotwy mocujące. Zdecydowano się na zastosowanie 8 kotw mocujących, po 4 w górnym i dolnym rzędzie, zamiast dotychczasowych czternastu, położonych również w dwóch rzędach.
Rys. 01. Płyta stalowa 403P9. 1. strzelnica, 2. górny rząd czterech otworów na kotwy mocujące płytę do żelbetonowej ściany, 3. rząd otworów do mocowania górnej prowadnicy zasuwy strzelnicy, 4. ogranicznik ruchu zasuwy strzelnicy, 5. rząd otworów do mocowania dolnej prowadnicy zasuwy strzelnicy, 6. dolny rząd czterech otworów na kotwy mocujące płytę do żelbetonowej ściany, 7. rząd trzech otworów mocujących dolną prowadnicę zasuwy przeziernika, 8. ogranicznik ruchu zasuwy przeziernika, 9. przeziernik, 10. rząd trzech otworów mocujących górną prowadnicę zasuwy przeziernika.Rys. 02. Wyniki pomiaru płyty stalowej 403P9. Powierzchnie płyty są skorodowane i utrudniają pomiar.
Fot. 01. Płyta stalowa 7P7 [01] ze strzelnicą zabezpieczoną blendą w schronie 765 Pozycji Odry (Skansen Fortyfikacyjny Czerwińsk) (Fot. Paweł Pochocki).
Fot. 02. Blenda zabezpieczająca otwór strzelnicy dla 7,92 mm ciężkiego karabinu maszynowego Maxim 08 (Fot. Paweł Pochocki).
Otwory strzelnic obiektów fortyfikacji w okresie pokoju w latach trzydziestych zeszłego wieku zabezpieczano specjalnie zaprojektowanymi blendami. Blenda powinna być tak zaprojektowana aby uniemożliwić rozpoznania przez wywiadowców obcych państw odporności obiektu na ostrzał, kierunków ogni, konstrukcji strzelnicy oraz grubości pancerza lub żelbetonowej ściany.
Niemieccy fortyfikatorzy byli zdania, że konstrukcja blendy powinna umożliwić wszelkie czynności związane z utrzymaniem obiektów fortecznych w stanie gotowości bojowej w okresie pokoju. Do zadań regularnie powtarzanych należało przewietrzanie schronów w celu pozbycia się wszechobecnej wilgoci. Wykonanie tego zadania było stosunkowo łatwe, gdyż większość niemieckich obiektów wykonana w klasach odporności C i B1 na ostrzał nie posiadała więc niż 3 pomieszczenia. Zastosowane blendy wyposażano w otwory. Pozwalały swobodny przepływ powietrza, ale uniemożliwiały dostanie się do obiektu płazów, gadów lub gryzoni. Przepływ powietrza wynikał z grawitacyjnego obrotu powietrza w obiekcie. Wietrzenie obiektów wykonywano zgodnie z opracowanymi zasadami. W przeciwnym wypadku, przewietrzenie w określonych warunkach atmosferycznych mogło wywołać zwiększone zawilgocenia obiektu. Za nadzór nad obiektami fortyfikacji stałej odpowiedzialny wałmistrz (niem. Wallmeister).
Fot. 03. Blenda zabezpieczająca otwór strzelnicy dla 7,92 mm ciężkiego karabinu maszynowego Maxim 08 (Fot. Paweł Pochocki).Fot. 04. Przykład konstrukcyjnego rozwiązania blendy dla drzwi 14 P7 [02] w celu zabezpieczenia otworu luku. Widok od wewnętrznej strony (Fot. Paweł Pochocki).Fot. 05. Przykład konstrukcyjnego rozwiązania blendy dla drzwi 14 P7 w celu zabezpieczenia otworu luku. Widok od strony zewnętrznej (Fot. Paweł Pochocki).
