Fot. 01. Zasuwa strzelnicy od strony wnętrza kopuły bojowej 2 P7. W górnej części zasuwy widoczne są dwie rolki toczne (Fot. Karol Dalidowicz).
Fot. 02. Widok zasuwy strzelnicy kopuły bojowej 2 P7 od strony czołowej. Widoczna jest cofnięta część zasuwy, wykonana w celu wyeliminowania możliwości unieruchomienia zasuwy w strzelnicy. (Fot. Karol Dalidowicz)
Unikalny element wyposażenia niemieckiej kopuły bojowej 2 P7 [01] wzbogacił zbiory Muzeum Wału Pomorskiego i Militarnej Historii Pomorza [02]. Jest to zasuwa strzelnicy ciężkiego karabinu maszynowego, która stosowana była we wczesnych, niegazoszczelnych kopułach. Jej wymiary od strony strzelnicy wynoszą (szer. x wys. x grubość) około 38 x 49 x 10 cm. Waga została oszacowana na około 150 kg.
Część czołowa zasuwy, odpowiadająca zarysowi strzelnicy, jest cofnięta o około 2 cm do tyłu. W ten sposób wyeliminowano możliwość unieruchomienia zasuwy w strzelnicy w przypadku powstania plastycznych wypływek stali po uderzeniach pocisków karabinowych z rdzeniem stalowym.
W celu odsłonięcia strzelnicy należało chwycić za chwyt dźwigni i przesunąć zasuwę w prawo, pomiędzy dwoma poziomymi prowadnicami. Każda z prowadnic mocowana była za pomocą 9 śrub z gwintem zewnętrznym o średnicy wynoszącej około 6,8 cm. Otwory pod śruby rozmieszczono w dwóch rzędach. Cylindryczny łeb śruby posiadał średnicę około 9 cm, a jego wysokość wynosiła 3 cm. Zastosowano komplet podkładek, po jednej stalowej i ołowianej na śrubę. Ołowiane podkładki, o dużej plastyczności, wykorzystano w celu zniwelowania odkształceń elementów pancernych w wyniku bezpośrednich uderzeń pocisków.
Fot. 03. Rolki toczne w dolnej części zasuwy. Widoczna jest krzywizna powierzchni czołowej i tylnej zasuwy (Fot. Karol Dalidowicz).
W celu zminimalizowani oporów przesuwu, zastosowano cztery rolki toczne, o dwie więcej niż w przypadku niegazoszczelnych płyt starszego typu [03]. Konieczność wykorzystania dodatkowej pary rolek, wynikała z krzywizny ściany kopuły w obrębie strzelnicy. Dwie rolki umieszczono w gniazdach w górnej części zasuwy, na jej tylnej powierzchni (od strony wnętrza). Podobnie jak w zasuwach strzelnic dla karabinu maszynowego w płytach o grubości 10 cm osadzono je w gniazdach na wkręcanych osiach. Oś rolki składała się z cylindrycznej części prowadzącej, cylindrycznej części bazującej rolkę oraz części mocującej z wykonanym gwintem zewnętrznym. Natomiast dolną parę rolek, nienarażaną na przenoszenie dynamicznych obciążeń w wyniku uderzeń pocisków, osadzono na trzpieniach pasowanych na wcisk w otworze. Zastosowano proste konstrukcyjnie rozwiązanie. Późniejszy demontaż w celu naprawy układu wymagał jedynie wyciśnięcia trzpienia na prasie lub jego wybicie. Wykazały to przeprowadzone ostatnio prace konserwatorskie.
Fot. 04. Śruby mocujące mechanizm ryglowania. Środkowa śruba w górnym rzędzie posiada mimośrodowość części walcowej i gwintowanej. Jest to śruba prowadząca rygiel (Fot. Karol Dalidowicz).
Fot. 05. Zasuwa po wykonaniu wszelkich prac naprawczych i konserwatorskich (Fot. Karol Dalidowicz).
Do unieruchomienia zasuwy w pozycji „otwarte” lub „zamknięte” służyły dwa rygle. W wyniku obrotu dźwigni przesuwały się po tylnej płaszczyźnie zasuwy. Przy montażu układu ryglującego, podobnie jak w przypadku prowadnic, wykorzystano śruby z kompletem podkładek, stalowej i ołowianej. Do mocowania rygli do zasuwy zastosowano śruby z mimośrodową powierzchnią cylindryczną. Rozwiązanie to ułatwiało odpowiednie ustawienie rygli. Wykonanie lekkich wgłębień na prowadnicach, tak zwanych „gniazd” w obu skrajnych pozycjach zasuwy, ułatwiało wsuwanie się rygli.
Unieruchomienie zasuwy realizowano przez obrót dźwignią w prawo. Rygle przesuwały się w przeciwnym kierunku. Jeden wsuwał się w przestrzeń pomiędzy zasuwą a górną prowadnicę, a drugi pomiędzy zasuwę a dolną prowadnicę. Lekko pochylone powierzchnie rygli powodowały docisk zasuwy do powierzchni ściany kopuły i unieruchamiały ją. Docisk zasuwy wykorzystano również do uzyskania gazoszczelności zamknięcia strzelnicy. W tym celu wystarczyło na powierzchni ściany kopuły rozpiąć uszczelkę z wcięciem w świetle strzelnicy a następnie docisnąć ją obustronnie górną i dolną prowadnicą. Standardowo stosowano uszczelki filcowe nasączone olejem.
Fot. 06. Strzelnica karabinu maszynowego z zachowaną dolną prowadnicą zasuwy. Zdjęcie wykonano w uszkodzonej eksplozją kopule typu 2 P7 grupy warownej Lundendorff północnego odcinka Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego (Fot. Franz Aufmann).
Fot. 07. Widok uszkodzonej strzelnicy kopuły 2 P7. 1. Strzelnica, 2. dolna powierzchnia prowadnicy, po której przetaczała się zasuwa na rolkach, 3. Oporowa część prowadnicy, o którą opierały się skośnie powierzchnie rygla zasuwy w celu jej dociśnięcia do filcowej uszczelki (Fot. Franz Aufmann).
Fot. 01. Widok tylnej elewacji schronu na dwa ckm-y. Schron wzniesiony w 1933 roku na wschodnim brzegu Pasłęki, na drugim odcinku dywizyjnym w pobliżu miejscowości Giedyle [01]
Fot. 02. Widok schodni od strony przedsionka. Tylna ścian lewej izby bojowej uległa zniszczeniu.
Obronę Pozycji Lidzbarskiej oparto w zdecydowanej większości o stanowiska ogniowe na jeden ciężki karabin maszynowy. Świetnie wkomponowane w teren wzajemnie wspierały się ogniem bocznym. Do nielicznych obiektów spełniających wymagania klasy odporności B1, posiadających charakterystyczne rozwiązania konstrukcyjne dla 1933 roku, a znajdujące się obecnie na terytorium Polski, należą schrony bojowe na dwa ckm-y. Zaledwie dwa wzniesiono na rozbudowywanym w tym okresie drugim odcinku dywizyjnym. Ze względu na dwu funkcyjność izb bojowych były to wyjątkowo nieskomplikowane pod względem konstrukcyjnym obiekty. Wzajemną konfigurację położenia dwóch izb bojowych, połączonych przedsionkiem ze wspólnym wejściem, wyznaczał plan ogni rozbudowywanej pozycji obronnej. Na uwagę zasługuje obiekt wybudowany na wschodnim brzegu Pasłęki w pobliżu miejscowości Giedyle. W tym przypadku optymalne wkomponowanie obiektu w skarpę wymagało od projektanta zróżnicowania wysokości położenia obu izb bojowych. Różnica poziomów izb została określona na około 96 cm. Żelbetonową schodnię do niżej położonej lewej izby bojowej wykonano wzdłuż ściany działowej w obszernym przedsionku.
Fot. 03. Widok od strony stanowiska ckm w lewej izbie bojowej w kierunku przedsionka ze schodnią. Tylna ściana lewej izby bojowej uległa zniszczeniu.Rys. 01. Konfiguracja izb schronu na 2 ckm-y. 1. izba bojowa, 2. przedsionek, 3. lekkie drzwi gazoszczelne, 4. drzwi dwudzielne, 5. wyjście ewakuacyjne, 6. schodnia, 7. nisza na przyłącze kabla telefonicznego, 8. wejście do schronu, 9. przewód kominowy.Fot. 04. Widok śluzy przeciwgazowej od strony lewej izby bojowej. Po prawej stronie wejście do schronu.
Obecnie trudne są do odtworzenia uwarunkowania, które wymogły zaprojektowanie wąskiej i wyjątkowo krótkiej schodni. Została zabezpieczona barierką, zamocowaną do posadzki i ściany bocznej.
Izba bojowa
Wejście do izb bojowych zabezpieczono przy pomocy pary drzwi. Uzyskano w ten sposób bierną śluzę przeciwgazową, ograniczającą przenikanie gazów prochowych do przedsionka. W otworze wejściowym w pomieszczeniu bojowym osadzono lekkie drzwi gazoszczelne a od strony przedsionka dwudzielne, gazoszczelne drzwi wewnętrzne. Takie rozwiązanie było stosowane również na innych nowo wznoszonych pozycjach obronnych jeszcze w 1934 roku. Przykładem mogą być obiekty odcinka D i De Pozycji Pomorskiej.
Obie izby bojowe dwusektorowego schronu zostały zaprojektowane na planie czworokąta (szer. x dług.) 200 x 300 cm. Zgodnie z obowiązującymi wytycznymi w izbie bojowej znajdowało się zarówno stanowisko bojowe jak i skromne zaplecze socjalne dla czteroosobowej obsady ciężkiego karabinu maszynowego.
Fot. 05. Tylna ściana prawej izby bojowej. Wejście do izby po prawej stronie, a wyjście ewakuacyjne po lewej.
Pomieszczenie otrzymało wentylację grawitacyjną oraz instalację kominową dla pieca okopowego. Przewody wentylacyjne wyposażono w gazoszczelne zawory [01]. Znajdujący się na zewnątrz schronu odcinek rury kominowej, równoległy do elewacji, w celu ochrony prowadzono w pionowym kanale. W 1933 roku na Pozycji Lidzbarskiej wykorzystywano dwa rozwiązania konstrukcyjne kanałów. Z widocznego na tylnej elewacji obiektu, zrezygnowano ze stosowania w kolejnym roku budowlanym.
W prawej izbie wykonano wyjście ewakuacyjne. Czworokątny otwór w ścianie, o wymiarach w przekroju poprzecznym (szer. x wys.) 80 x 110 cm, umożliwiał załodze opuszczenie schronu w przypadku zablokowania się drzwi wejściowych. Jako zamknięcie zastosowano jeden rząd belek dwuteowych o wysokości 20 cm [03]. W celu opuszczenia obiektu należało:
– zdemontować zabezpieczenie wykonane ze standardowych belek dwuteowych,
– rozbić przy pomocy łomu cienkiej ceglanej ścianki zabezpieczającej otwór wyjścia,
– zsunąć ziemię z pionowego szybu do wnętrza schronu.
Fot. 06. Wyjście ewakuacyjne w prawej izbie bojowej.
Stanowisko bojowe 7,92 mm karabinu maszynowego MG 08 osłaniała płyta stalowa o wymiarach (szer. x wys. x gr.) 280 x 180 x 10 cm [04]. Standardowa szerokość izby bojowej wynosiła 200 cm przy wysokości 190 cm. Płyta zachodziła po 40 cm cm na ściany boczne. Wysokość płyty wymusiła wykonanie wysokiej na 60 cm żelbetonowej ściany (ławy) o grubości 50 cm oraz obniżenia stropu o około 27 cm. Ścianę uformowano na kształt litery „T” Środkowa część ściany, szersza o 42 cm, została wykorzystana do zamontowania blaszanego stolika z saniami na podstawę forteczną dla ciężkiego karabinu maszynowego. Lico płyty cofnięte od płaszczyzny elewacji o około 30 cm.
Fot. 07. Widok od strony przedpola.
Przypisy:
[01] – Mapa „Trójkąt Lidzbarski – mapa turystyczna” wydawnictwa Casamata (https://www.facebook.com/casamata.info/), która posiada odautorską numerację obiektów. Schron posiada numer kolejny 2- 06.
Fot. 01. Komora kablowa naziemna linii tyłowej z oznaczeniem „Ua” (Fot. Karol Dadas).
Mniej znanym aspektem fortyfikacji okolicy Giżycka jest sieć łączności mająca na celu zapewnienie komunikacji pomiędzy stanowiskami ogniowymi, stanowiskami obserwacyjnymi i schronami dowodzenia odpowiedniego szczebla. W tym celu powstały między innymi telefoniczne komory kablowe – Kabelbrunnen, które potocznie nazywamy łącznicami. Temat związany z łącznością nie pojawia się często w opracowaniach, czy poważnych publikacjach. Istotnym problemem jest również brak spójnego nazewnictwa, czy też tłumaczeń podstawowych terminów. Z drugiej strony łączność, jako krytyczna część fortyfikacji była (i jest) informacją niejawną, stąd bardzo rzadko pojawiają się oryginalne dokumenty lub mapy.
Fot. 01. Komora kablowa naziemna linii tyłowej z oznaczeniem „Ua” (Fot. Karol Dadas).
Artykuł ten jest wstępem do rozległej kwestii łączności Befestigungen bei Lötzen (fortyfikacje pod Giżyckiem), składającej się nie tylko z Giżyckiego Rejonu Umocnionego (GRU), ale i również z Giżyckiej Pozycji Polowej (GPP). Koncepcja fortyfikowania przesmyku Giżyckiego, który umacniał naturalną przeszkodę jeziorno-lesistą od Puszczy Piskiej po obecne Węgorzewo, ewoluowała przez budowę Twierdzy Boyen (1843-56), Pozycję Jezior Mazurskich (1900-1904), Giżycką Pozycję Polową (1915-1917) po Giżycki Rejon Umocniony (1936-1939). Finalnie ciąg umocnień składających się z około 500 schronów budowanych w różnych okresach i przy różnych technologiach miał bronić terenu Prus Wschodnich i blokować drogę armii rosyjskiej na trasie ze wschodu na zachód, wymuszając obejście Wielkich Jezior Mazurskich od południa lub północy. Operacja wschodniopruska z 1945 roku zniwelowała te plany, Armia Czerwona przeszła Wielkie Jeziora Mazurskie przez zamarznięte jeziora między innymi na północ od Giżycka, na wysokości miejscowości Pierkunowo.
Fot. 03. Zdjęcie szerszej okolicy wykonane dronem AGL z wysokości 120 m (Fot. Karol Dadas).
Komora kablowa ze zdjęcia znajduje się we wsi Upałty (pow. giżycki). Ulokowana jest w odległości około trzech kilometrów na zapolu umocnień Giżyckiego Rejonu Umocnionego w okolicy Siedlisk. Została wkomponowana w niedużą skarpę oddzielającą wyżej znajdujące się pola od położonej niżej drogi i jeziora. Skarpa osłaniała ją przed ostrzałem z kierunku linii schronów Giżyckiego Rejonu Umocnionego. Komora kablowa posiada wnękę zwróconą w kierunku jeziora, czyli w przeciwnym do głównego pola walki.
Z porównań do innych systemów łączności fortecznej, budowanych w zbliżonym okresie wiemy, iż oznakowanie „Ua” posiadała pierwsza komora kablowa od linii głównej w kierunku zapola. Linia główna była budowana w odległości od jednego do trzech kilometrów od stanowisk ogniowych pozycji obronnej i od niej szły linie kablowe w kierunku głównego pola walki lub tyłowe w kierunku zapola. Komora kablowa została wkopana w ziemię do głębokości 120 cm, czyli do granicy zamarzalności gleby w tej części Europy.
Zachowała się relacja świadka mówiąca iż na wysokości komory kablowej w okresie powojennym z jeziora wyciągany był kabel. Świadek niestety nie był w stanie podać szczegółów, które by jednoznacznie wskazywały na kabel łączności. Umiejscowienie tej komory kablowej pozwala przypuszczać, że realizowała połączenie kablowe z dowództwem w Twierdzy Boyen w Giżycku.
Rys. 01. Rysunek techniczny naziemnej komory kablowej wraz z częścią poniżej gruntu [01].
Przypisy
[01] – Załączony do artykułu rysunek techniczny dostępny jest w wersji interaktywnej na stronie.
Bibiografia
Petr Suchánek, Libor Martinů, Vladimir Kamenicky, Miroslav Urban – Sieć telefoniczna Frontu Ufortyfikowanego Łuku Odry-Warty w świetle dotychczasowych badań
Jakub Wajda – Obiekty łączności Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego.
Fot. 01. Łącznica słupkowa linii głównej. Widoczna zachowana sygnatura (III-D.).
Budowana w latach 1938 – 39 Pozycja Olsztynecka została wyposażona w rozbudowany system fortecznej polowej sieci telefonicznej. Do chwili obecnej, badania terenowe przeprowadzone w obrębie czterech odcinków dywizyjnych, pozwoliły na odnalezienie ponad 90 punktów systemu fortecznej łączności polowej.
Jednym z najciekawszych odcinków jaki udało się rozpoznać, jest obszar wokół wsi Lipowo Kurkowskie (dawniej Lindenwalde). Sama wioska znajduje się na zapolu III odcinka dywizyjnego, w odległości około 3 kilometrów od głównej linii schronów betonowych.
Przeprowadzone badania terenowe, dzięki zachowanym sygnaturom, pozwoliły na zlokalizowanie wszystkich łącznic linii głównej (magistrali głównej), która jest cofnięta około 2 kilometry za główną linię obrony (Mapa 01, oznaczenia: A, B, C, D, E, F, G, H). Dodatkowo udało się zlokalizować położenie 2 łącznic pośrednich (Mapa 01, oznaczenia: G1, G2), których zadaniem było doprowadzenie linii telefonicznych do poszczególnych obiektów fortyfikacyjnych.
Mapa 01. Przebieg dotychczas zinwentaryzowanych obiektów fortecznej sieci telefonicznej Pozycji Olsztyneckiej, w obrębie III odcinka dywizyjnego. Kolorem niebieskim oznaczono łącznice linii tyłowej. Kolorem czerwonym oznaczono łącznice linii głównej i linii pośrednich. Schrony bierne pozycji obronnej oznaczono literą L i numerem kolejnym. Łącznice zagłębione: E, G, Hb, He. Łącznica G2 jest usunięta, wyraźnie widać miejsce osadzenia oraz rów po wyrwanym kablu telefonicznym który do niej prowadzi.
Ważnym etapem prac w terenie było odnalezienie linii tyłowej, której zadaniem powinno być wyprowadzenie linii telefonicznych na dalekie zapole. Na omawianym odcinku, linia tyłowa ma niespotykany na innych liniach przebieg. Odnalezione 9 łącznic (mapa, oznaczenia: Ha, Hb, Hc, Hd, He, Hf, Hg, Hh, Hi), które wychodząc od obiektu H, podążając na początkowo na północ, zataczają łuk na zachód i następnie na południe, kończąc się w okolicach łącznicy linii głównej – D. Miejscowość Lipowo Kurkowskie pozostało wewnątrz omawianego półokręgu (Mapa 01). Zachowane na większości łącznic sygnatury, dają pewnośc iż jest to linia tyłowa.
Do tej pory nie udało się ustalić, z jaki jest powód takiego usytuowania linii tyłowej, która wg instrukcji powinna podążać na dalekie zapole w linii prostej.
Usytuowanie łącznic linii tyłowej w jarach i dolinach, w pobliżu dróg gruntowych, sugeruje na możliwość rozlokowania sztabów lub jednostek artylerii. Brak jakichkolwiek dokumentów źródłowych nie pozwala jednak na jakąkolwiek rzetelną interpretację.
Fot. 02. Usunięta z pierwotnego miejsca. Dobrze widoczne szczegóły konstrukcji łącznicy zagłębionej (III-Hb.).Fot. 03. Łącznica zagłębiona linii tyłowej (III-He.).Fot. 04. Dobrze zachowana sygnatura łącznicy linii tyłowej (III-He.).Fot. 05. Dobrze zachowana sygnatura łącznicy linii tyłowej (III-Hh).Fot. 06. Dobrze zachowana łącznica słupkowa linii tyłowej z zachowaną, dobrze widoczną sygnaturą (III-Hi.).
LITERATURA:
National Archives anf Records Administration: T78 – R639, T78 – R640;
Bundesmilitar Archiv: RH 11 III 252;
P. Suchenek i inni „Sieć Telefoniczna Frontu Ufortyfikowanego Łuku Odry – Warty w świetle dotychczasowych badań”;
Fot. 01. Przyrząd do określania sektora ostrzału dla stanowiska karabinu maszynowego MG 08 na podstawie fortecznej za płytą z niegazoszczelną strzelnicą o zarysie czworokąta [01].
Rys. 01. Szkic przyrządu do określania sektora ostrzału dla stanowiska karabinu maszynowego MG 08 na podstawie fortecznej [02]. B- Busola, F- Gwint do mocowania uchwytu lub statywu fotograficznego, G- Obudowa ze sklejki lub blachy, H- Uchwyt, L- Przyrząd celowniczy – muszka, S- uchylne lustro.
Wykorzystanie przyrządu „Erkumo” (niem. Erkennungsgerät für MG-Schartenstände) zostało zarejestrowane na filmach prezentujących pracę niemieckich fortyfikatorów w terenie. Przyrząd ułatwiał wybranie optymalnych lokalizacji stanowisk ogniowych na nowo wznoszonej pozycji obronnej oraz kierunek prowadzenia ostrzału. Zgodnie z rys. 01 symetryczny sektor ostrzału względem osi strzelnicy wynosił 65 stopni w płaszczyźnie poziomej a w płaszczenie pionowej od +5 do -15 stopni. Podane wielkości odpowiadają sektorowi ognia ze stanowiska bojowego 7,92 mm karabinu maszynowego MG 08 na podstawie fortecznej dla płyt niegazoszczelnych z dużą strzelnicą o zarysie czworokąta. Takie rozwiązanie było charakterystyczne dla strzelnicy w stalowej płycie 7 P7, czy też płytach czołowych 5 P7 lub 6 P7.
Przyrząd został zatwierdzony przez Inspektorat Saperów i Fortyfikacji (niem. Inspektion Pioniere und Festungen) do użytku w 1937 roku. Wykonywany był ze sklejki lub blachy. Jego długość wynosi 350 mm. Powierzchnię przyrządu pokryto farbą o matowej strukturze. Przyrząd posiadał gniazdo do mocowania uchwytu lub statywu fotograficznego stosowanego w przypadku precyzyjnego wyznaczania położenia strzelnicy i jej osi. Płaszczyzny przyrządu ograniczały pole obserwacji, które odpowiadało sektorowi ostrzału. W osi przyrządu umieszczono przyrządy celownicze, uchylne lustro i kompas. Przyrządy celownicze umożliwiały wyznaczenie osi strzelnicy a uchylne lustro pozwalało na odczytanie na skali kompasu azymutu osi strzelnicy względem północy. Wyznaczone podczas prac terenowych lokalizacje strzelnic dla planowanych stanowisk ogniowych oraz kierunki ich osi, po naniesieniu na mapę, tworzyły plan ogni nowo rozbudowanej pozycji obronnej.
[01] – Kadr z filmu The West Wall (1939) 5:00 minuta filmu.
[02] – Szkic pochodzi z książki Alberta Molta pt „Der deutsche Festungsbau von der Memel zum Atlantik 1900-1945”
Fot. 01. Widok tylnej ściany schronu Sp. 97. Po prawej stronie nisza na przyłącze polowej sieci telefonicznej (Pozycja Olsztynecka, okolice miejscowości Wikno). (Fot. Arkadiusz Mitura).
Fot. 02. Nisza na dwa przyłącza polowej sieci telefonicznej. Nie osadzono kotw mocujących przyłącza (Fot. Arkadiusz Mitura).
We wcześniejszym opracowaniu o schronach bojowych, pominięty został schron bojowy znajdujący się w pobliżu miejscowości Wikno. Unikatowy obiekt, przeznaczony jest dla 2 stanowisk dla ciężkich karabinów maszynowych (wybudowany wg standardowego planu Regelbau B1 – 6), oraz dobudowanej kazamaty dla 3,7 cm polowej armaty ppanc. (Rys. 01).
Zewnętrzne przyłącze polowej sieci telefonicznej [01], znajdujące się na tylnej elewacji obiektu, umieszczono pomiędzy wejściami, pod końcowym odcinkiem okapu chroniącego strzelnicę obrony zapola (Rys. 01; Fot. 02).
Kabel telefoniczny polowej sieci telefonicznej planowano doprowadzić rurą stalową o średnicy 1/2’’. Rura, którą widać na zdjęciu 2, prowadziła do pomieszczenia załogi, gdzie znajdowała się nisza z wyprowadzeniem na telefoniczny kabel forteczny.
Nisza na tylnej elewacji schronu chroniona była stalowymi drzwiczkami, które zostały usunięte wraz z osadzającą je ościeżnicą. W niszy zewnętrznego przyłącza, tak samo jak w przypadku innych schronów bojowych i biernych Pozycji Olsztyneckiej, nie odnaleziono śladów po mocujących kotwach przyłącze, co sugeruje brak wykonania tego zakresu prac (Fot. 02).
Rys. 01. Dwusektorowy schron broni maszynowej B1-6, z niezbędnymi zmianami oraz przyległa izba bojowa dla 3,7 cm armaty przeciwpancernej Pak. Po lewej stronie schron bojowy broni maszynowej. Po prawej stronie izba bojowa dla armaty przeciwpancernej lub zamiennie dla ciężkiego karabinu maszynowego. Obie części schronu zostały na rysunku rozsunięte. 1. Izba bojowa dla 7,92 mm ckm MG 08, prowadząca ogień wzdłuż osi drogi, 2. Izba bojowa ckm dla 7,92 mm ckm MG 08 rozszerzająca sektor ognia broni maszynowej do 118 stopni, 3. Korytarz, izba gotowości bojowej, 5. Wartownia, 6. Śluza przeciwgazowa, 7. Izba bojowa dla 3,7 cm armaty przeciwpancernej Pak, 8. Magazyn amunicyjny, 9. Stanowisko lekkiego karabinu maszynowego do obrony wejścia i zapola schronu, 10. Strzelnica obrony wejścia, 11. Przejście do izby bojowej armaty przeciwpancernej, 12. Wyjście ewakuacyjne, 13. Wejście do schronu, 14. Nisza przyłącz polowej sieci telefonicznej, 15. Nisza z wprowadzeniem fortecznego kabla łączności telefonicznej i kabla polowej sieci telefonicznej [02].Fot. 03: Położenie wnęki z wyprowadzeniem polowej sieci telefonicznej i kabla fortecznego w pomieszczenie załogi. Znajduje się po prawej stronie od wejścia do izby (Fot. Arkadiusz Mitura).
Fot. 04. Widok na niszę kablową, miejsce na półkę na telefon i rurę głosową w standardowym schronie zaporowym Pozycji Olsztyneckiej (Fot. Franz Aufmann).
Wielkość niszy pozwalała na zamontowanie maksymalnie dwóch przyłączy polowej sieci telefonicznej. Do przyłącza można było podłączyć dwa kable (dwużyłowe). Zapewniały łączność ze stanowiskami polowymi w pobliżu obiektu.
W niszy znajdującej się w izbie załogi, przy podłodze, po lewej stronie wejścia ze śluzy gazowej znajdowały się dwie rury stalowe. Pierwsza, o mniejszej średnicy, miała chronić kabel telefoniczny idący do zewnętrznego przyłącza polowej sieci telefonicznej, a druga, o średnicy 3’’, stanowiła osłonę kabla łączącego obiekt z forteczną siecią łączności. W rurze nie stwierdzono pozostałości po kablu telefonicznym.
Powyżej wnęki na podłączenie do fortecznej sieci telefonicznej, wykonano miejsce na półkę pod telefon. Miejsca po haczykach podtrzymujących, można odnaleźć po dokładnym przyjrzeniu się powierzchni ściany. W wyniku wewnętrznej eksplozji, zniszczony został napis informujący o przeznaczeniu półki: TELEFONBRETT (Fot. 04).
Rury głosowe, prowadzące do obu stanowisk ciężkich karabinów maszynowych i armaty ppanc, zostały umieszczone powyżej półki na telefon, na wysokości głowy osoby o średnim wzroście, co zapewniało sprawne dowodzenie obiektem (Fot. 05).
Fot. 05. Położenie wnęki z wyprowadzeniem polowej sieci telefonicznej i kabla fortecznego w pomieszczenie załogi. Znajduje się po prawej stronie od wejścia do izby. Powyżej wyloty trzech rur do łączności głosowej (Fot. Arkadiusz Mitura).
Po zwiedzeniu i zinwentaryzowaniu wszystkich zachowanych obiektów pozycji olsztyneckiej, rzuca się fakt braku jakichkolwiek reliktów kabli telefonicznych wewnątrz obiektów bojowych i biernych (poobcinane lub wystające fragmenty kabli, można odnaleźć na wszystkich niemieckich pozycjach budowanych przed II wojną światową, takich jak: Pozycja Giżycka, Pozycja Lidzbarska, Wał Pomorski, MRU, Linia Odry. Sporadycznie można odnaleźć stalowe pręty uziemienia lub nawet korki dębowe mające zapobiegać zbieraniu się wody w rurach na przewody. Pozwala to na stwierdzenie, iż obiekty wybudowane na pozycji olsztyneckiej nie były podłączone do fortecznej sieci telefonicznej podziemnym kablem telefonicznym.
Fot. 06. Nisza na wyprowadzenia fortecznego kabla łączności telefonicznej i kabla polowej sieci telefonicznej (Fot. Arkadiusz Mitura).
Fot. 01. Ściana w śluzie przeciwgazowej biernego schronu dla armaty przeciwpancernej z pomieszczeniem gotowości bojowej (1935). Po lewej stronie wejście do biernej śluzy przeciwgazowej.Fot. 02. Ściana w śluzie przeciwgazowej biernego schronu (1935) dla obsługi wieży obserwacyjnej.
Narzędzia saperskie były niezbędne do wykonywania wszelki prac w obiekcie i jego otoczeniu. W okresie pokoju były wykorzystywane przy lżejszych pracach ziemnych takich jak naprawa maskowania, czy też utrzymanie właściwego stanu przeszkód przeciwpiechotnych. Te prace obejmowały koszenie trawy, czy też utrzymania odpowiedniego naciągu drutu kolczastego.
Podczas walki mogły okazać się nieodzowne do odblokowania zakleszczonej strzelnicy lub zaklinowanych drzwi. W przypadkach krytycznych umożliwiły załodze opuszczenie schronu poprzez wyjście ewakuacyjne. W tym celu, po usunięciu blokady z dwuteowych belek, należało przebić łomem cienką ceglaną ściankę zabezpieczającą wyjście i usunąć grunt z pionowego szybu do wnętrza schronu.
Narzędzia magazynowano w określonym porządku na drewnianym stojaku, który zamocowany był do jednej ze ścian śluzy przeciwgazowej. Miejsce składowania danego typu narzędzia w stojaku jednoznacznie określono poprzez namalowany na ścianie jego zarys. Takie rozwiązanie zachowało się tylko w niektórych schronach wzniesionych na Pozycji Pomorskiej w 1935 roku, do których miał okazję dotrzeć autor niniejszego opracowania. W stojaku mogły się znajdować następujące narzędzia: rydel, kilof, łom, siekiera, topór, nożyce do cięcia drutu kolczastego, przecinak, młotek, obcęgi, przecinaki, ręczna piła ramowa do drewna, piłka ręczna do metalu, piła ręczna do drewna, piła tracka do cięcia grubego drewna i kosa. [01].
[01] – Wyposażenie socjalne obiektów fortyfikacji niemieckiej 1933-1944, Anna Kędryna i Robert Jurga, Kraków 1999
Fot. 01. Widok tylnej ściany schronu Br 08 ze stanowiskiem łączności optycznej. W ścianie osadzono dwie rury, po jednej do odbioru i nadawania sygnałów świetlnych.
Fot. 02. Widok niszy stanowiska łączności optycznej.
Pierwsze badania terenowe [01] na odcinku Br (niem. Bruchmühle) Pozycji Pomorskiej nie umożliwiły jednoznacznego określenia odbiorcy sygnałów łączności optycznej ze stanowiska w murze oporowym schronu o oznaczeniu Br 03 (znaczenie odautorskie). Dwie równoległe rury stanowiska skierowane są w kierunku północno-wschodnim. W wąskim sektorze około 5,7 stopni znajdują się trzy obiekty Br 04, Br 05 i Br 06. Wszystkie znajdują się w zasięgu przenośnego urządzenia nadawczego K-Blink. Odległość do najbardziej oddalonego Br 06 wynosi około 570 metrów przy maksymalnym zasięgu szacowanym na 2000 metrów. Do lokalizacji obiektów zastosowano lokalizator GPS Etrex 30 firmy Garmin. Dane zestawiono przy pomocy programu Map Sourse i zaprezentowano w postaci graficznej na rys. 01. Powojenne zalesienie terenu wyklucza możliwość nawiązania łączności wzrokowej pomiędzy stanowiskami nadawczymi.
Schron Br 03 został wzniesiony w klasie odporności C. Rury stanowiska zostały osadzone w murze oporowym. Ze względu na jego grubość nie wykonano niszy na nadajnik. Takie nisze otrzymały dwa schrony w klasie odporności B1 tego odcinka Br 06 i Br 08. Podczas badań terenowych określono położenie schronów i stanowisk do łączności optycznej. Wykonano pomiary pozwalające ustalić kierunek nadawania sygnałów świetlnych ze stanowiska. Zaraz za murem oporowym, na przedłużeniu osi rur do łączności optycznej znajduje się szyb wejścia ewakuacyjnego i niewielkie podniesienie gruntu. W celu umożliwienia prowadzenia łączności poprzez wspomniane podniesieniu gruntu, wykonano w nim cylindryczny kanał, który był chroniony przy pomocy betonowych osłon. Oś otworu w betonowych osłonach znajduje się na przedłużeniu rur stanowiska. Zastosowane rozwiązanie jednoznacznie wyznacza kierunek na stanowisko obioru sygnałów łączności optycznej, a długość kanału w znacznym stopniu zawęża sektor odbioru sygnałów z tego stanowiska [03].
Fot. 03. W ścianie schronu Br 03 o odporności na ostrzał w klasie C wykonano stanowisko łączności optycznej bez niszy.
Rys. 01. Plan sytuacyjny. Zaznaczono lokalizację stanowisk ogniowych Br 03, Br 04, Br 05, Br 06, 002 – południowego jazu. Wyznaczono kierunki położenia przewidywanych punktów odbioru sygnałów ze stanowiska nadawczego schronu Br 03.
Fot. 04. Widok w kierunku niewielkiego podniesienia gruntu z cylindrycznym kanałem tuż za murem oporowym ze stanowiskiem łączności optycznej schronu Br 03.
Fot. 05. Widok wylotu cylindryczny kanału, będącego przedłużeniem stanowiska do łączności optycznej. W głębi widoczny jest mur oporowy – przedłużający tylną ścianę schronu (fot. Mietek Kilof).
Wykonane pomiary lokalizacji obiektów i kierunku nadawania sygnałów ze stanowiska przy schronie Br 03 pozwalają na wskazanie miejsca ich odbioru. Adresatem był żołnierz, prowadzący nadzór pola walki w otwartym stanowisku obserwatora schronu Br 04. Stanowisko bojowe w schronie Br 04 było kluczowe w obronie jazu. Prowadziło ogień wzdłuż jego korony. Stanowiska ogniowe Br 03 i Br 05 wykonywały ognie ryglujące na przedpole Br 04. Łączność optyczna miała umożliwić współpracę stanowisk bojowych w schronach Br 04 i Br 03 w przypadku utarty podstawowej łączności, jaką była telefoniczna.
Na identycznych zasadach przebiegała łączność pomiędzy schronem Br 07 z otwartym stanowiskiem obserwatora a schronami Br 06 i Br 07, wyposażonymi w stanowiska łączności optycznej. Schrony te broniły przeprawy mostowej [02], położonej na północny-wschód od jazu południowego.
Fot. 06. Widok muru oporowego z osadzonymi rurami do łączności optycznej podczas pomiarów. Poprzez rurę do łączności optycznej wprowadzono do kanału taśmę mierniczą. Po lewej stronie otwór kanału. Oś stanowiska nadawczego zgodna z osią kanału (Fot. Mietek Kilof).
Fot. 01. Zachowana wschodnia część przyczółku jazu północnego na Piławie. Korona żelbetonowej konstrukcji jazu znajduje się zaledwie 1 metr nad poziomem lustra Pilawy, spiętrzonej przez jaz centralny (Fot. Mietek Kilof).
W latach 1932-1936 przeprowadzono na rzece Piławie prace hydrotechniczne. Na jej odcinku, pomiędzy Jeziorem Dołgie a Nadarzycami wybudowano łącznie cztery jazy ruchome. Do obecnych czasów przetrwały trzy jazy. Jaz północny [01] wybudowany na przełomie lat 1932/1933, uległ katastrofie budowlanej w 1942 roku podczas próby spiętrzenia wody Piławy. Żelbetonowe pozostałości konstrukcji przyczółku jazowego nie zostały do tej pory poprawnie zinterpretowane przez badaczy Pozycji Pomorskiej.
Fot. 02. Zachowana wschodnia część przyczółku jazu północnego na Piławie (Fot. Mietek Kilof).
Jazy, wzniesione na przełomie lat 1932-1936, posiadają lokalizacje o podobnych uwarunkowaniach. Dwa z nich został wybudowany poniżej strategicznie ważnych przepraw mostowych na rzece Piławie. Północna przeprawa znajdowała się w pobliżu młyna (niem. Pilowmühle) a południowa na wschód od Starowic. Jazy spełniały podstawowe funkcje związane z gospodarką wodną w czasie pokoju, ale też mogły być wykorzystane w celach militarnych. Położenie jazów zostało tak dobrane, aby spiętrzone wody rzeki wypełniły tereny zalewowe na wysokości obu mostów. Rozmiękły teren utrudniał skuteczny atak nieprzyjaciela w celu przechwycenia przeprawy mostowej i rozwinięcie kolejnego uderzenia w kierunku zachodnim. Uzyskano efekt wzmocnienia przeszkody wodnej przy stosunkowo niskich nakładach finansowych.
Fot. 03. Zachowana część przyczółku jazu z dwoma gniazda na belki – szandory spiętrzające wodę. Widok od strony zachodniej.Fot. 04. Zachowana część przyczółku jazu. Widok od strony zachodniej.Fot. 05. Zachowana część przyczółku jazu. Widok od strony zachodniej w kierunku, wysokiego o stromym zboczu, wschodniego brzegu.
Fot. 06. Widok gniazda na drewniane belki piętrzące wodę – tak zwane szandory (Fot. Mietek Kilof).
Obiektem hydrotechnicznym, o zbliżonej konstrukcji do jazu północnego, był jaz południowy o lokalizacji w rejonie miejscowości Starowice [02]. Różnica poziomów lustra wody, przy 130,2 metrach n.p.m. na Jeziorze Dołgie, a poziomem wody za południowym jazem w rejonie Starowic na wysokości 125,3 metrów n.p.m., wynosiła 4,9 metra. Jaz pozbawiony jest obecnie szandor do piętrzenia wody. Były ustawiane w trzech rzędach. Wysokość ręcznie wsuniętych belek szandorowych w pionowe gniazda określała wysokość piętrzenia wody. Możliwość regulacji wysokości piętrzenia jest cechą charakterystyczną dla jazów ruchomych. Korona południowego jazu znajduje się na wysokości 129,00 metrów n.p.m..
Fot. 07. Jaz centralny wybudowany w 1936 roku w północnej części rejony Starowic. Piętrzy wody Piławy z 126,70 do poziomu lustra wody Jeziora Dołgie, wynoszącym 130,2 metrów n.p.m..
Lokalizacja jazu północnego – badania terenowe
Dokładna lokalizacja uszkodzonego jazu północnego nie była dotychczasowo znana. Kurt Burk w publikacji „Die Deutschen Landesbefestigungen im Osten” określił jedynie, że w wyniku spiętrzenia wody teren w północnym rejonie Starowic, pomiędzy Starowicami (niem. Zacharin) a Młyn Piławka (niem. Pillow-Mühle), miał być nieprzejezdny. Zadanie to mógł również z powodzeniem realizować kolejny jaz, którego budowę zakończono w 1936 roku. Został wzniesiony w północnej części rejonu Starowic, jako centralny, pomiędzy istniejącymi od 1932 roku jazami, północnym i południowym. Jest to jaz ruchomy z mechanicznym ustawieniem poziomu piętrzenia. Przy obecnych ustawieniach jaz centralny piętrzy wody Piławy z poziomu 126,70 do 130,2 metrów n.p.m.. Wysokość piętrzenia wynosi 3,5 metra. Jaz utrzymuje porównywalny poziom spiętrzonego lustra rzeki z panującym na Jeziorze Dołgie.
Rys. 01. Położenie jazów oraz przepraw mostowych na odcinku pomiędzy Jeziorem Dołgie na północy oraz rozlewiskami nadarzyckimi na południu. 1. Przeprawa mostowa w pobliżu Młynu Piławka (niem. Pillow-Mühle), 2. Jaz północny, który uległ katastrofie budowlanej w 1942 roku, 3. Jaz centralny piętrzący wody Piławy do poziomu lustra Jeziora Dołgie, 4. Przeprawa mostowa w kierunku Starowic. 5. Jaz południowy – obecnie niewykorzystywany.Rys. 02. Plan sytuacyjny – Zakole Piławy zamknięte jazem. A. schron do ognia czołowego na ckm do ognia bez pomieszczenia gotowości bojowej, B. schron do ognia czołowego na ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty, C. jaz północny. Czarne strzałki wyznaczają główne kierunki ognia stanowisk bojowych w schronach nadzorujących zakole rzeki. Czerwone strzałki wyznaczają zarys sektora ognia. Białą linią zaznaczono położenie jazu (na podstawie numerycznego modelu terenu – www.geoportal.gov.pl).
Kurt Burk w publikacji „Die Deutschen Landesbefestigungen im Osten” zamieścił rysunek jazu północnego, odtworzony z pamięci przez jego konstruktora Alberta Molta, wówczas starszego sierżanta saperów o specjalizacji „budowa fortec” (niem. Festungbauoberfeldwebel). Projekt konstrukcji przyczółku przewidywał wykonanie żelbetonowej konstrukcji o wysokości 3,5 metra i grubości ścian 1,0 metra. Jaz posiadał dwa przepływy o szerokości 3 metrów. Podczas prowadzonych badań terenowych przez współautora niniejszego opracowania Mietka Kilofa, zachowana część przyczółku jazu północnego była na początkowym etapie prac trudna do rozpoznania.
Przy tak wysokim poziomie spiętrzonej wody przez jaz centralny, korona jazu północnego przewyższała poziom lustra Piławy zaledwie o jeden metr. W identyfikacji konstrukcji pomogły dwa gniazda na belki szandorowe oraz długie na 4,5 metra skrzydło przyczółku. Zachowany przyczółek jazu północnego znajduje się w miejscu wypływu rzeki z dużego zakola, tuż przy wschodnim, wysokim brzegu Piławy (obecnie starorzecze). Określono współrzędne GPS [03] i wykonano pomiary zachowanej części przyczółku.
Czwartym i ostatnim obiektem hydrotechnicznym (nie oznaczonym na rys. 1), wybudowanym do 1936 roku był jaz ruchomy w rejonie Nadarzyc. Jaz nadarzycki piętrzy wodę Pilawy z poziomu 122,0 metrów n.p.m. Wysokość piętrzenia zbliżona jest do środkowego jazu w rejonie Starowic i wynosi 3,1 metra. Łączna różnica poziomów lustra wody, pomiędzy Jeziorem Dołgie a miejscem wypływu wody z obecnych Zalewów Nadarzyckich, wynosi 8,2 metra.
Obrona jazu północnego
W 1936 roku, w ramach rozbudowy Pozycji Pomorskiej wzdłuż biegu rzeki Piławy, wzniesiono na jej zachodnim brzegu żelbetonowe stanowiska ogniowe dla broni maszynowej. Schrony bojowe wybudowano na wzniesieniach w bliskim sąsiedztwie linii brzegowej lub na jej stromo opadających stokach. Odcinek obrony, obejmujący lokalizacją północnego jazu otrzymał sygnaturę „Pil”, prawdopodobnie od nazwy młyna przy północnej przeprawie mostowej (niem. Pillow-Mühle).
Teren zakola rzeki wraz z wybudowanym jazem północnym otrzymał odpowiednią obronę. Znalazł się w sektorze ognia z dwóch schronów dla broni maszynowej. Oba, zgodnie z przyjętymi zasadami, wybudowano w klasie „C” odporności na ostrzał. Schron o oznaczeniu A (Rys. 01) to najprostsze stanowisko ogniowe broni maszynowej. Obiekty te świetnie spisywały się w realizacji zadań taktyczno-obronnych w wąskim sektorze ostrzału karabinu maszynowego. 10 cm płyta stalowa dostatecznie dobrze chroniła stanowisko ckm przed ostrzałem od strony przedpola. Dowódca stanowiska ogniowego posiadał możliwość prowadzenia obserwacji sektora ostrzału tylko i wyłącznie przez wąski przeziernik po lewej stronie strzelnicy broni maszynowej.
Schron o oznaczeniu B to obiekt do ognia czołowego z dodatkowym pomieszczeniem dla drużyny piechoty. Oddział piechoty wspierał obronę z pozycji polowej. Zastosowanie tej taktyki było szczególnie ważne w przypadku ograniczonej widoczności, częstych mgieł przykrywających dolinę rzeki lub przewidywanego zadymienia podczas ataku nieprzyjaciela.
[01] – Nazewnictwo jazów jest odautorskie. Nazwy jazów w kolejności ich lokalizacji z północy na południe: jaz północny, jaz centralny, jaz południowy i jaz nadarzycki.
Fot. 01. Stan aktualny jazu południowego na Piławie w rejonie Starowic (Fot. Karol Dalidowicz). Jego konstrukcja jest zbliżona do rozwiązań zastosowanych w jazie, który uległ katastrofie budowlanej.
Fot. 02. Archiwalne zdjęcie jazu z publikacji Kurta Burka pt. „Die Deutschen Landesbefestigungen im Osten”. Zostało opisane jako jaz o prostej konstrukcji na rzece Piławie w rejonie Borne Sulinowo (Groß Born) na Pozycji Pomorskiej[03].
Jako dobry przykład wzmocnienia naturalnych przeszkód terenowych przy wykorzystaniu minimalnych nakładów finansowych podaje Kurt Burk w publikacji „Die Deutschen Landesbefestigungen im Osten” wykonanie prac hydrotechnicznych na początku lat trzydziestych na terenie Pozycji Pomorskiej. Na przełomie 1932/1933 został zbudowany jaz na zachód od Borne Sulinowo (Groß Born) na rzece Piławie (Pillow). Oszacowano, że wybudowany jaz umożliwia spiętrzenie około pół milion metrów sześciennych wody w ciągu czterech dni. W wyniku spiętrzenia wody teren w północnym rejonie Starowic, pomiędzy Starowicami (Zacharin) a Młyn Piławka (Pillow-Mühle), miał być nieprzejezdny. Efekt ten można było uzyskać przy stosunkowo niskich nakładach finansowych. Jaz, zgodnie z opisem projektanta i nadzorującego budowę Alberta Molta, posiadał najprostszą konstrukcję. Spiętrzenie wody uzyskiwano po przez ułożenie odpowiedniej ilości drewnianych belek (belek szandorowych), poprzecznie do kierunku przepływu wody. Belki wkładano poziomo w gniazda, wykonane na przeciw siebie w przyczółku i filarze. Taką konstrukcję posiada również jaz na Piławie, jeden z trzech zachowanych. Znajduje się w południowej części rejonu Starowic [01]. Pozwala na zilustrowanie zasady działania jazu. We wcześniejszym okresie służby na terenie Prus Wschodnich, Albert Molt (wtedy w randze Festungsbau–Feldwebel [02]) zaprojektował już dwa jazy dla pozycji Trójkąta Lidzbarskiego. Jeden z jego projektów mógł być zrealizowany.
Zgodnie z informacją umieszczoną przez Wenera Lacoste w opracowaniu „Der Letzte deutsche Festungspionier” w czasopiśmie Fortyfikation 18/2004, w 1942 roku podczas próby spiętrzania Piławy jaz uległ awarii. Zawalił się filar jazu. Dlatego też w latach 1942/1943 prowadzone było śledztwo przeciwko funkcjonariuszom odpowiedzialnym za budowę jazu, majorowi Jordanowi i starszemu sierżantowi Moltowi. Ostatecznie postępowanie zostało umorzone. Budowa jazu na przełomie lat 1932/1933 prowadzona była w niekorzystnych warunkach atmosferycznych. Podejrzanym udało się wykazać, że ze względu na rygorystyczne ograniczenia nakładów finansowych zrezygnowano ze środków ochronnych, stosowanych podczas budowy w niskich temperaturach i opadach śniegu.
[02] – Festungsbau-Feldwebel – sierżant saperów o specjalizacji „budowa twierdz”, stopień podoficerski nadany po ukończeniu 3 kursu fortecznego w latach 1927-1930 w Szkole Saperów w Monachium.
[03] – Archiwalne zdjęcie jazu, umieszczone we wcześniej wspomnianej publikacji Kurta Burka (opisane jako „Einfache Stauanlage in der Pilow bei Groß Born (Pommernstellung)”, jak również w publikacji Alberta Molta pt. „Der deutsche Festungsbau von der Memel zum Atlantik 1900-1945”, nie przedstawia jazu w rejonie Starowic.
