Fot. 01. Widok tylnej elewacji schronu na dwa ckm-y. Schron wzniesiony w 1933 roku na wschodnim brzegu Pasłęki, na drugim odcinku dywizyjnym w pobliżu miejscowości Giedyle [01]
Fot. 02. Widok schodni od strony przedsionka. Tylna ścian lewej izby bojowej uległa zniszczeniu.
Obronę Pozycji Lidzbarskiej oparto w zdecydowanej większości o stanowiska ogniowe na jeden ciężki karabin maszynowy. Świetnie wkomponowane w teren wzajemnie wspierały się ogniem bocznym. Do nielicznych obiektów spełniających wymagania klasy odporności B1 na, posiadających charakterystyczne rozwiązania konstrukcyjne dla 1933 roku a znajdujące się obecnie na terytorium Polski, należą schrony bojowe na dwa ckm-y. Zaledwie dwa wzniesiono na rozbudowywanym w tym okresie drugim odcinku dywizyjnym. Ze względu na dwu funkcyjność izb bojowych były to wyjątkowo nieskomplikowane pod względem konstrukcyjnym obiekty. Wzajemną konfigurację położenia dwóch izb bojowych, połączonych przedsionkiem ze wspólnym wejściem, wyznaczał plan ogni rozbudowywanej pozycji obronnej. Na uwagę zasługuje obiekt wybudowany na wschodnim brzegu Pasłęki w pobliżu miejscowości Giedyle. W tym przypadku optymalne wkomponowanie obiektu w skarpę wymagało od projektanta zróżnicowania wysokości położenia obu izb bojowych. Różnica poziomów izb została określona na około 96 cm. Żelbetonową schodnię do niżej położonej lewej izby bojowej wykonano wzdłuż ściany działowej w obszernym przedsionku.
Fot. 03. Widok od strony stanowiska ckm w lewej izbie bojowej w kierunku przedsionka ze schodnią. Tylna ściana lewej izby bojowej uległa zniszczeniu.Rys. 01. Konfiguracja izb schronu na 2 ckm-y. 1. izba bojowa, 2. przedsionek, 3. lekkie drzwi gazoszczelne, 4. drzwi dwudzielne, 5. wyjście ewakuacyjne, 6. schodnia, 7. nisza na przyłącze kabla telefonicznego, 8. wejście do schronu, 9. przewód kominowy.Fot. 04. Widok śluzy przeciwgazowej od strony lewej izby bojowej. Po prawej stronie wejście do schronu.
Obecnie trudne są do odtworzenia uwarunkowania, które wymogły zaprojektowanie wąskiej i wyjątkowo krótkiej schodni. Została zabezpieczona barierką, zamocowaną do posadzki i ściany bocznej.
Izba bojowa
Wejście do izb bojowych zabezpieczono przy pomocy pary drzwi. Uzyskano w ten sposób bierną śluzę przeciwgazową, ograniczającą przenikanie gazów prochowych do przedsionka. W otworze wejściowym w pomieszczeniu bojowym osadzono lekkie drzwi gazoszczelne a od strony przedsionka dwudzielne, gazoszczelne drzwi wewnętrzne. Takie rozwiązanie było stosowane również na innych nowo wznoszonych pozycjach obronnych jeszcze w 1934 roku. Przykładem mogą być obiekty odcinka D i De Pozycji Pomorskiej.
Obie izby bojowe dwusektorowego schronu zostały zaprojektowane na planie czworokąta (szer. x dług.) 200 x 300 cm. Zgodnie z obowiązującymi wytycznymi w izbie bojowej znajdowało się zarówno stanowisko bojowe jak i skromne zaplecze socjalne dla czteroosobowej obsady ciężkiego karabinu maszynowego.
Fot. 05. Tylna ściana prawej izby bojowej. Wejście do izby po prawej stronie, a wyjście ewakuacyjne po lewej.
Pomieszczenie otrzymało wentylację grawitacyjną oraz instalację kominową dla pieca okopowego. Przewody wentylacyjne wyposażono w gazoszczelne zawory [01]. Znajdujący się na zewnątrz schronu odcinek rury kominowej, równoległy do elewacji, w celu ochrony prowadzono w pionowym kanale. W 1933 roku na Pozycji Lidzbarskiej wykorzystywano dwa rozwiązania konstrukcyjne kanałów. Z widocznego na tylnej elewacji obiektu, zrezygnowano ze stosowania w kolejnym roku budowlanym.
W prawej izbie wykonano wyjście ewakuacyjne. Czworokątny otwór w ścianie, o wymiarach w przekroju poprzecznym (szer. x wys.) 80 x 110 cm, umożliwiał załodze opuszczenie schronu w przypadku zablokowania się drzwi wejściowych. Jako zamknięcie zastosowano jeden rząd belek dwuteowych o wysokości 20 cm [03]. W celu opuszczenia obiektu należało:
– zdemontować zabezpieczenie wykonane ze standardowych belek dwuteowych,
– rozbić przy pomocy łomu cienkiej ceglanej ścianki zabezpieczającej otwór wyjścia,
– zsunąć ziemię z pionowego szybu do wnętrza schronu.
Fot. 06. Wyjście ewakuacyjne w prawej izbie bojowej.
Stanowisko bojowe 7,92 mm karabinu maszynowego MG 08 osłaniała płyta stalowa o wymiarach (szer. x wys. x gr.) 280 x 180 x 10 cm [04]. Standardowa szerokość izby bojowej wynosiła 200 cm przy wysokości 190 cm. Płyta zachodziła po 40 cm cm na ściany boczne. Wysokość płyty wymusiła wykonanie wysokiej na 60 cm żelbetonowej ściany (ławy) o grubości 50 cm oraz obniżenia stropu o około 27 cm. Ścianę uformowano na kształt litery „T” Środkowa część ściany, szersza o 42 cm, została wykorzystana do zamontowania blaszanego stolika z saniami na podstawę forteczną dla ciężkiego karabinu maszynowego. Lico płyty cofnięte od płaszczyzny elewacji o około 30 cm.
Fot. 07. Widok od strony przedpola.
Przypisy:
[01] – Mapa „Trójkąt Lidzbarski – mapa turystyczna” wydawnictwa Casamata (https://www.facebook.com/casamata.info/), która posiada odautorską numerację obiektów. Schron posiada numer kolejny 2- 06.
Fot. 01. Widok schronu „C” na dwa ckm od przedpola, od strony południowo-zachodniej. Stanowisko w izbie (Rys. 02. 1) prowadzi ogień czołowy. (6 odcinek dywizyjny umocnień Trójkąta Lidzbarskiego, rejon osady Retowy).
Rys. 01. Konfiguracja izb schronu nr 540 z Pozycji Odry (na podstawie rysunku T Andrzejewskiego).Rys. 02. Konfiguracja izb schronu „C” z 6 odcinka dywizyjnego Pozycji Lidzbarskiej.
Podczas kolejnych badań terenowych w okolicach osady Retowy na 6 odcinku dywizyjnym umocnień obronnych Trójkąta Lidzbarskiego, zaistniała możliwość przeprowadzenia inwentaryzacji schronu na dwa karabiny maszynowe (na planie sytuacyjnym oznaczony jako „C”). Zgodnie z informacjami dostępnymi w Internecie obiekt posiada zbliżoną konfigurację pomieszczeń do schronu nr 540 z Pozycji Odry. Rozwiązaniami wspólnymi dla wspomnianego obiektu nr 540 i schronu bojowego nr 624 (na planie sytuacyjnym oznaczony jako „A”) na 3 ciężkie karabiny maszynowe z Pozycji Lidzbarskiej było zastosowanie poziomych tuneli – otworów [01] w ścianach działowych pomiędzy izbami bojowymi. Celem kolejnego przedsięwzięcia była próba wyjaśnienia zastosowania kanałów łączących izby bojowe w schronie nr 624. Schrony „A” i „C” oddalone są od siebie zaledwie 1700 metrów w linii prostej. Plan ogni wypełnia dwusektorowy obiekt, wzniesiony w 1933 roku (na planie oznaczony jako „B”). Jego zadania wspiera schron bojowy bez pomieszczenia gotowości bojowej (MG-Schartenstand ohne Bereitschaftsraum), położony na północny-wschód.
Opis do rys. 01 i 02. 1-2. Izba bojowa dla stanowiska 7,92 mm karabinu maszynowego MG 08 na podstawie fortecznej, 3. Bierna śluza przeciwgazowa, 4. Otwór w ścianie działowej, 5. Wejście do schronu.
Badania terenowe potwierdziły istnienie schronu dwusektorowego (na planie oznaczony jako „C”) o zbliżonej konfiguracji pomieszczeń do obiektu nr 540 z Pozycji Odry. Zgodnie z decyzją planistów, optymalną obronę pozycji zapewniało stanowisko ogniowe o osiach sektorów przecinających się pod kątem 115 stopni. Szacuje się, że schron wzniesiono w 1934 roku. Został wykonany w odporności B1 na ostrzał. Broń maszynową, chronioną przez stalowe płyty o grubości 10 cm, umieszczono w oddzielnych izbach. Ogień boczny prowadzony był w kierunku wschodnim (Rys. 02. 02).
Pan sytuacyjny. Wycinek pozycji obronnej 6 odcinka dywizyjnego Trójkąta Lidzbarskiego pomiędzy miejscowością Judyty (niem. Juditten) i Retowy (niem. Rettauen). Na archiwalnej mapie z 1936 roku, oddającej ówczesny układ ciągów komunikacyjnych i ukształtowanie terenu, zaznaczono lokalizację schronów bojowych z określeniem kierunku ognia. Schron bojowy nr 624 na 3 ciężkie karabiny maszynowe MG 08, oznaczono jako „A”. Schron na dwa ciężkie karabiny maszynowe, położony na południe od osady Retowy jako „B”. Inwentaryzowany schron na ciężkie dwa karabiny maszynowe, położony na północny wschód od osady oznaczono jako „C”.Fot. 02. Załamana ściana izby bojowej (Rys. 02. 1) ze stanowiskiem ckm do ognia czołowego. W głębi otwór po usuniętej stalowej płycie, chroniącej stanowisko do ognia bocznego (Rys. 02.).
W celu zminimalizowani kosztu budowy schronu, ogień czołowy w kierunku południowo-zachodnim realizowano z niestandardowej izby bojowej (Rys. 02. 01).
Izby bojowe oddzielała ściana działowa o grubości 50 cm. Uległa częściowemu zniszczeniu podczas prac saperskich, związanych z odstrzeliwaniem elementów pancernych. Jej stan zachowania może sugerować istnienie otworu łączącego obie izby bojowe. Oględziny nie potwierdziły zachowanych charakterystycznych odcisków, wyraźnie widocznych w schronie nr 540 na obrzeżach otworu w ścianie, a pozostawionych przez osadzone ościeżnice dla obustronnych zamknięć otworu.
Fot. 03. Widok zniszczonej ściany działowej od strony izby do ognia czołowego (Rys. 02. 1). W ścianie osadzono rury łączności głosowej. Widoczny poziomy odcinek zapewnia łączność śluzy przeciwgazowej z izbą do ognia czołowego oraz poprzeczna rura łączność pomiędzy izbami bojowymi. W identyczny sposób rozwiązano łączność pomiędzy śluzą a izbą bojową do ognia bocznego. W tym wypadku rura do łączności głosowej jest znacznie krótsza.Fot. 03. Widok zniszczonej ściany działowej od strony izby do ognia czołowego (Rys. 02. 1). W ścianie osadzono rury łączności głosowej. Widoczny poziomy odcinek zapewnia łączność śluzy przeciwgazowej z izbą do ognia czołowego oraz poprzeczna rura łączność pomiędzy izbami bojowymi. W identyczny sposób rozwiązano łączność pomiędzy śluzą a izbą bojową do ognia bocznego. W tym wypadku rura do łączności głosowej jest znacznie krótsza.
Podczas prac inwentaryzacyjnych schronu „C” na 2 ciężkie karabiny maszynowe zwrócono uwagę na wyprowadzenia przewodów układu wentylacyjnych. Przewidziano wymianę powietrza w izbach bojowych poprzez układ rur poprowadzonych w pionowych kanałach o czworokątnym przekroju poprzecznym 14 x 14 cm na zewnętrznych powierzchniach obiektu. Wyloty przewodów wentylacyjnych zabezpieczono zaworami z zasuwami [02]. Umieszczono je w płytkich niszach. Położenie zaworów wentylacyjnych w izbie bojowej prezentuje fot. 02. Zlokalizowano dwa kanały na ścianie z płytą do ognia bocznego (Fot. 05) oraz jedno na elewacji z wejściem do obiektu. Instalację kominową dla pieca grzewczego umieszczono w kanale w zachodniej ścianie bocznej, obsypanej narzutem ziemnym.
Fot. 05. Widok otworu po odstrzelonej stalowej płycie, chroniącej stanowisko ckm do ognia bocznego (Rys. 02. 2). Na zdjęciu, po lewej stronie widoczne są dwa pionowe kanały w ścianie na rury układu wentylacji.
Fot. 01. Śruba mocująca kątownik. Widok łba z widocznym cechowaniem „923” oraz wgłębienie na klucz trzpieniowy czworokątny.
Podczas prac inwentaryzacyjnych prowadzonych w schronie o sygnaturze 624 z szóstego odcinka dywizyjnego Pozycji Lidzbarskiej. W obiekcie wzniesionym w 1933 roku, została znaleziona w ziemi wypełniającej pomieszczenie bojowe, bezkształtna, skorodowana bryła metalu.
Po oczyszczeniu jej okazało się, że jest to jedna ze śrub, którą mocowano kątownik równoramienny 24 x 24 łączący płytę stropową i czołową tak zwanej kazamaty pancernej. Śruby takie stosowano również do mocowania kątowników, bazujących położenie płyty stropowej względem obu bocznych i tylnej ściany pomieszczenia bojowego.
Fot. 02. Znaleziona śruba, widok z boku. Wymiary: długość 93,6 mm, średnica 40 mm, średnica łba 57,9 mm, Wymiary czworokątnego gniazda 24x24x15,2 mm.
Śruba pierwotnie zapewne miała długość 94 i średnicę gwintu 40 mm. Wyróżnia ją charakterystyczny stożkowy łeb, w którym uformowano czworokątne wgłębienie 24 x 24 x15,2 mm na klucz trzpieniowy. Na powierzchni łba śruby doskonale zachowało się cechowanie tego elementu. Widoczna jest duża cyfra „9″ i po prawej mniejsza „23″. Część firm, które produkowały elementy pancerne schronów bojowych w produkcji jednostkowej, przyjmowało zasadę cechowania części składowe kolejnymi numerami w celu ułatwienia montażu.
Fot. 03. Śruba, widoczne lekkie wygięcie oraz dobrze zachowany gwint.Fot. 04. Pomieszczenie bojowe dla ciężkiego karabinu maszynowego. W górnej części płyty czołowej widoczne jest 6 łbów śrub mocujących kątownik. Boczne kątowniki, zamocowane do płyty stropowej, bazują położenie płyty stropowej względem obu żelbetonowych ścian bocznych pomieszczenia bojowego.
Pomieszczenie bojowe przykrywała stalowa płyta stropowa o wymiarach 320 x 305 cm i grubości 15 cm. Zastosowanie płyty stropowej o grubości 15 cm potwierdza odnaleziony w pomieszczeniu bojowym ok. 45 – 50 kg odłamek płyty. Celowe byłoby poddać wycinek znalezionej płyty badaniom na skład chemiczny stali, zastosowanej do jej produkcji. Przełom jest typowy dla stali o wysokiej udarności. Odległość pomiędzy równoległymi płaszczyznami odłamka wynosiła 15 cm. Płyta czołowa, chroniąca stanowisko ciężkiego karabinu maszynowego na podstawie fortecznej przed ostrzałem, posiadała wymiary 320 x 165 x 10 cm.
Fot. 05. Zasypana ziemią izba bojowa z odsłoniętą boczną powierzchnią oporową dla płyty stropowej. Szerokość bocznej powierzchni oporowej 60 cm. W głębi, na tylnej ścianie izby, wejście do pomieszczenia.
Fot. 06. Fragment pancernej płyty stropowej o grubości 15 cm.
Fot. 07. Fragment pancernej płyty stropowej. Po prawej, u dołu widoczna część otworu mocującego.
Fot. 01. Widok w kierunku jednego ze schronów 5 odcinka dywizyjnego Trójkąta Lidzbarskiego, w pobliżu miejscowości Budniki (gmina Lidzbark Warmiński).
Rys. 01. Schron bojowy dla dwóch ckm-ów B1-5 (niem. Doppel- MG- Schartenstand ) według dokumentacji rysunkowej 175 B9 z 1937 roku.
Sztab generalny armii (niem. Generalstab des Heeres) zakładał, że standaryzacja obiektów fortyfikacyjnych spowoduje skrócenie czasu budowy pozycji obronnych i obniży ich koszt. Wznoszenie schronów o powtarzalnej konstrukcji (według tych samych planów) pozwalało na precyzyjne określenie zapotrzebowania na niezbędne do ich budowy surowce oraz zunifikowane wyposażenie. Umożliwiało kontrolę nakładów ponoszonych na budowę poszczególnych obiektów jak i całej pozycji obronnej. Schrony o powtarzalnej konstrukcji i przypisanymi im zadaniami bojowymi, jako standardowe obiekty, określono mianem „Regelbau”. Konstrukcje standardowych schronów o klasie odporności B1 na ostrzał, opracowane pod koniec 1936 roku, zostały zatwierdzone do stosowania w pierwszym kwartale 1937 roku.
________________________________________
Opis do rys. 01: 1. i 2. Izba bojowa dla ckm sMG 08 na podstawie fortecznej, 3. Korytarz oddzielający część bojową od socjalnej, 4. Izba gotowości bojowej, 5. Śluza przeciwgazowa, 6. Strzelnica obrony bezpośredniej z zamknięciem 57 P8, 7. Strzelnica obrony wejścia i zapola, chroniona płytą typu 48 P8, 8. Wyjście ewakuacyjne.
________________________________________
Fot. 02. Widok schronu B1 – 5 na dwa ciężkie karabiny maszynowe o osiach strzelnic przecinających się pod kątem 90 stopni. Obiekt wybudowany na Pozycji Pomorskiej w pobliżu miejscowości Sarbiewo w gminie Zwierzyn, w powiecie strzelecko-drezdeneckim (Fot. Arkadiusz Mitura).
Rys. 02. Schron bojowy dla dwóch ckm-ów B1-5a (niem. Doppel- MG- Schartenstand mit geschlossenen Schußsektoren) o osiach strzelnic przecinających się pod kątem 32,5 stopni według dokumentacji rysunkowej 803 B2 z 1938 roku.
Przeprowadzone badania terenowe wykazały, że w 1937 roku wzniesiono schrony bojowe dla dwóch ciężkich karabinów maszynowych B1-5 [01] (niem. niem. MG- Doppel- Schartenstand), które posiadają odstępstwa od pierwotnego projektu według rysunku 175 B9 [02]. Do zadań głównych schronu bojowego B1-5 należało prowadzenie skutecznej obrony w dwóch sektorach o osiach głównych przecinających się pod kątem 900. Sektor ognia dla jednego stanowiska bojowego, mierzony w płaszczyźnie poziomej, wynosił 650 (Rys. 01). Przykładem zastosowania takiego rozwiązania był schron B1-5, wybudowany na Pozycji Pomorskiej (niem. Die Pommernstellung) w pobliżu miejscowości Sarbiewo (Fot. 02). Należy zwrócić uwagę na fakt, że przy takiej konfiguracji sektorów ognia tworzyło się na przedpolu martwe pole.
Fot. 03. Widok izby ckm ze strzelnicą obrony wejścia w tylnej ścianie. Obiekt wybudowany na Pozycji Pomorskiej w pobliżu miejscowości Sarbiewo (Fot. Arkadiusz Mitura).
Rys. 03. Schron bojowy dla dwóch ckm-ów B1-5 o osiach strzelnicy płyty stalowej 7 P7 i 10 P7, przecinających się pod kątem około 55 stopni. Schron wzniesiony w 1937 roku w pobliżu miejscowości Czechów nad Notecią.Rys. 04. Schron bojowy B1-5 dla dwóch ckm-ów, wzniesiony w pobliżu miejscowości Górki nad Notecią. Kąt przecięcia osi strzelnic dla sMG 08 wynosi około 60 stopni.
W celu prowadzenia skutecznej obrony planiści, odpowiedzialni za rozbudowę pozycji obronnych, wprowadzili zmiany w pierwotnej konstrukcji. Wznoszone w 1937 roku obiekty otrzymywały również nakładające się wzajemnie lub uzupełniające się sektory ognia z obu izb bojowych ckm. W większości przypadków, dla wyeliminowania martwego pola ostrzału, korygowano kątowe położenie izby bojowej ckm ze strzelnicą o osi głównej prostopadłej do osi wejścia (zgodnie z pierwotnym projektem). Ciekawostką może być fakt, że już w 1938 roku pojawił się zatwierdzony do stosowania nowy projekt schronu na dwa ciężkie karabiny maszynowe o osiach strzelnic przecinających się pod kątem 32,50. Łączny sektor ostrzału dla tego obiektu wynosił 97,50. Schron otrzymał oznaczenie B1-5a (Rys. 02), a dokumentacja konstrukcyjna numer rysunku 803 B2. Tajemnicą poliszynela pozostaje fakt, czy wprowadzenie nowego projektu schronu w 1938 roku było tylko legalizacją wybudowanych już obiektów ze zmianami konstrukcyjnymi podstawowego rozwiązania według rysunku 175 B9, czy też rozszerzeniem katalogu o nową, doskonalszą konstrukcję.
Projektanci na Linii Noteci (niem. Die Netzestellung) dopuszczali możliwość zastosowania płyt chroniących stanowisko karabinu maszynowego różnej grubości w zależności od kierunku przewidywanego natarcia wojsk nieprzyjaciela. Użycie do ochrony stanowiska bojowego ciężkiego karabinu maszynowego płyty o mniejszej grubości niż wymagane 10 cm, np. stalowej płyty 10 P7 o grubości 6 cm wymuszało wprowadzenia zmian konstrukcyjnych. Należało wykonać żelbetonowy płaszcz wzmacniający płytę o mniejszej grubości oraz dolną część ściany czołowej ze względu na wymiar wysokościowy płyty 10 P7, mniejszy od przewidzianej w projekcie płyty 7 P7. Ścianę czołową formowano w kształcie litery „T”. Wykorzystywano ją jako cokół dla blaszanej skrzynki z zamocowanymi saniami dla podstawy fortecznej ciężkiego karabinu maszynowego (Rys. 03).
Fot. 01. Schron bojowy B1-5 dla dwóch ckm-ów, wzniesiony w pobliżu miejscowości Górki nad Notecią. Kąt przecięcia osi strzelnic dla sMG08 wynosi około 60 stopni.
Rys. 05. Schron bojowy dla dwóch ckm-ów B1-5 w pobliżu miejscowości Jedamki na terenie Rejonu Umocnionego „Giżycko” (gmina Miłki, powiat giżycki). Podatkowy płaszcz żelbetonowym przed płytą 7 P7 został wykonany w późniejszym okresie.Rys. 06. Schron bojowy dla dwóch ckm-ów B1-5 wzniesiony na 5 odcinku dywizyjnym Trójkąta Lidzbarskiego, w pobliżu miejscowości Budniki (gmina Lidzbark Warmiński).
Przykładem opisanego rozwiązania może być schron bojowy dla dwóch ckm-ów B1-5 wzniesiony w 1937 roku w Czechowie nad Notecią. Osie strzelnic w płytach stalowych 7 P7 i 10 P7 przecinają się pod kątem około 550. Zastosowano uzupełniające się sektory ognia o łącznym polu ostrzału równym 110 stopni.
W schronach B1-5 na terenie Rejonu Umocnionego Giżycko (niem. Die Lötzener Seenstellung) umiejętnie zoptymalizowano wykorzystanie powierzchni. W wewnętrznych ścianach izb bojowych wykonano nisze amunicyjne (Rys. 05). Zwiększono niezbędną powierzchnię magazynową przy jednoczesnym zredukowaniu zapotrzebowania na beton bez obniżenia odporności schronu na ostrzał.
Schrony B1-5 na terenie Linii Noteci oraz Rejonu Umocnionego Giżycko otrzymały korytarz o zwiększonej kubaturze względem podstawowego projektu. Korytarz a jednocześnie śluza przeciwgazowa, oddzielał część bojową od socjalnej. W korytarzu umieszczono wewnętrzną strzelnicę obrony wejścia (Rys. 03). W pierwotnym projekcje wykorzystano płytę 57 P8 [03]. W wyniku zmiany położenia stanowiska obrony wejścia z izby bojowej do korytarza zdecydowanie poprawiano możliwość prowadzenia ogania ze stanowiska broni maszynowej w izbie bojowej oraz ułatwiano nadzór wejścia i manewrowanie bronią. Prowadzenie skutecznej obrony przy pomocy broni ręcznej umożliwiał układ wentylacji. Korytarz, jak i przestrzeliwana śluza przeciwgazowa, był pośrednio napowietrzany.
Zgodnie z pierwotnymi założeniami wyjście ewakuacyjne zaplanowano w izbie gotowości bojowej. Na Linii Noteci dopuszczalne było umieszczenie go również w zewnętrznej ścianie korytarza oddzielającego część bojową od socjalnej.
Nowością w projektach standardowych konstrukcji schronów z końca 1936 roku było obowiązkowe stanowisko obrony wejścia i zapola. Miało być chronione stalową płytą 48 P8 [04]. Wyjątkiem są obiekty na terenie Rejonu Umocnionego Giżycko.
Fot. 04. Ruina schronu bojowego dla dwóch ckm-ów B1-5 wniesionego na 5 odcinku dywizyjnym Trójkąta Lidzbarskiego, w pobliżu miejscowości Budniki (gmina Lidzbark Warmiński). Widok w kierunku izby bojowej do ognia czołowego.
Rys. 07. Schron bojowy dla dwóch ckm-ów B1-5 z niefortunnie zaplanowanym wejściem do izby bojowej. Wewnętrzną strzelnicą obrony wejścia umieszczono w izbie bojowej. Schron wzniesiony na 5 odcinku dywizyjnym Trójkąta Lidzbarskiego, w pobliżu miejscowości Kiertyny Małe (powiat Bartoszyce).
W części obiektów zastosowano wycofaną już z produkcji płytę stalową o grubości 2 cm o oznaczeniu Urzędu Uzbrojenia (niem. Heereswaffenamt) OB 3294 [05]. Płytę osadzono w ścianie. Do celów obrony zapola i wejścia wykorzystywano jedynie dużą strzelnicę o wymiarach 32 x 28 cm, pierwotnie wykorzystywana jako strzelnica dla ckm. Część płyty wraz z przeziernikiem obserwacyjnym osadzono w ścianie.
Badania terenowe przeprowadzone na umocnieniach Trójkąta Lidzbarskiego wykazały, że planiści tej pozycji obronnej wprowadzili tylko nieznaczne zmiany w wytycznych podstawowego projektu schronu B1-5. Zachowali konfigurację pomieszczeń. Wewnętrzna strzelnica obrony wejścia, zgodnie z pierwotnym projektem znalazła się w ścianie działowej pomiędzy izba bojową a śluzą przeciwgazową. Wyjście ewakuacyjne, zgodnie z pierwotnym projektem z 1937 roku było zlokalizowane w izbie gotowości bojowej.
Fot. 01. Przysypana ziemią izba bojowa nr 3 trójsektorowego schronu broni maszynowej o sygnaturze 624 szóstego odcinka dywizyjnego Trójkąta Lidzbarskiego. Odsłonięta boczna płaszczyzna oporowa dla 15 cm płyty stropowej.
Trójsektorowy schron dla broni maszynowej o sygnaturze 624 został wybudowany na szóstym odcinku dywizyjnym Trójkąta Lidzbarskiego w 1933 roku na podstawie jednorazowego projektu. Żelbetonowa konstrukcja schronu została zaprojektowana w klasie ”B” odporności na ostrzał. Zgodnie z nowo opracowaną instrukcją dotyczącą wymagań dla obiektów fortyfikacji stałej [01] cechą charakterystyczną, łatwo rozpoznawalną dla schronów o tej klasie odporności na ostrzał, była grubość ścian zewnętrznych. Wynosiła 150 cm. Konstrukcja schronu wzbudza zainteresowanie badaczy fortyfikacji. W jej projekcie, obok typowych rozwiązań dla obiektów tej klasy odporności na ostrzał z Pozycji Lidzbarskiej, wykorzystano wyjątkowo rzadkie rozwiązanie w niemieckiej fortyfikacji, jakim były poziome tunele, łączące izby bojowe.
Fot. 02. Przysypana ziemią izba bojowa nr 3 trójsektorowego schronu broni maszynowej o sygnaturze 624 szóstego odcinka dywizyjnego Trójkąta Lidzbarskiego. Po lewej stronie widoczny wylot łącznika a po prawej stronie wejście do izby bojowej.
Rys. 01. Próba rekonstrukcji konfiguracji pomieszczeń schronu bojowego nr 624 szóstego odcinka dywizyjnego umocnień Trójkąta Lidzbarskiego. Model schronu zorientowany został zgodnie z planem ogni.
Opis do rysunku: 1-3. Izby bojowe ckm, 4-5. Pomieszczenia gotowości bojowej, 6. Śluza przeciwgazowa, 7. Korytarz, 8. Wejście do schronu zabezpieczone drewnianymi drzwiami obitymi blachą stalową i stalowymi belkami o profilu dwuteowym, 9. Wyjście ewakuacyjne chronione ceglaną za murówką i zabezpieczone stalowymi belkami o profilu dwuteowym, 10 – 11. Tunele (łączniki) pomiędzy izbami bojowymi, 12. Wewnętrzna strzelnica obrony wejścia.
Do każdej z trzech izb bojowych prowadził oddzielny korytarz z pomieszczenia gotowości bojowej. Czworokątny otwór wejścia o wymiarach 80 x 110 cm w świetle był zamykany ciężkimi drzwiami stalowymi. Pomieszczenie bojowe przykryto stalową płytą stropową o wymiarach 320 x 305 cm i grubości 15 cm. Zastosowanie płyty zamiast żelbetonowego stropu o grubości 150 cm redukowało do minimum powierzchnię czołową schronu, narażoną na bezpośredni ostrzał oraz ułatwiało skuteczne maskowanie. Płyta opierała się na żelbetonowych ścianach z trzech stron. Na boczne ściany zachodziła po 60 cm a 95 cm na tylną. Mocowana była do bocznych ścian izby za pomocą kotw oraz w tylnej części do dwóch pionowych wsporników o profilu dwuteowym nr 24. Były niezbędne do podparcia płyty stropowej w procesie betonowania schronu. Zamocowane do płyty stropowej równoramienne kątowniki, opierające się o powierzchnie ścian izby bojowej, ustalały położenie płyty.
Fot. 03. Wylot łącznika (po prawej stronie zdjęcia) o wymiarach 60 x 80 cm w izbie bojowej nr 1 trójsektorowego schronu broni maszynowej o sygnaturze 624 szóstego odcinka dywizyjnego Trójkąta Lidzbarskiego.
Stanowiska bojowe broni maszynowej, niezależnie od typu prowadzonego ognia, były chronione stalową płytą czołową o wymiarach 320 x 165 x 10 cm [01]. Obie płyty [02], czołową i stropową (umieszczoną w profilowanym gnieździe płyty stropowej) połączono za pomocą śrub i równoramiennego kątownika 20 x 20 cm. Płytę czołową wzmocniono zewnętrznym, żelbetonowym płaszczem o grubości 50 cm. W nim też wykonano ówcześnie stosowany profil strzelnicy dla karabinu maszynowego i przeziernika obserwacyjnego o rozglifieniu pozbawionym zabezpieczenia przeciwrykoszetowego. Ze względu na wymiar wysokościowy płyty przewidziano wykonanie tylko dolnej części żelbetowej ściany czołowej. Nadano jej kształt litery „T” a wydłużoną środkową część wykorzystano jako cokół dla blaszanej skrzynki z saniami dla podstawy fortecznej karabinu maszynowego sMG 08. Strzelnicę i przeziernik obserwacyjny dla dowódcy stanowiska bojowego (niem. Waffenführer) zamykano gazoszczelnymi zasuwami.
Fot. 04. Wylot łącznika w izbie bojowej nr 1 trójsektorowego schronu broni maszynowej o sygnaturze 624 szóstego odcinka dywizyjnego Trójkąta Lidzbarskiego.
Niekonwencjonalne rozwiązanie
Niekonwencjonalnym rozwiązaniem, jakie zastosowano w tym schronie, były poziome łączniki (tunele) pomiędzy każdą izbą bojową. Wyloty łączników, o czworokątnym przekroju poprzecznym o wymiarach 60 x 80 cm, znajdują się na bocznych ścianach izb bojowych. Dolna płaszczyzna łącznika pokrywała się z posadzką izby bojowej. Górną płaszczyznę łącznika wykonano przy pomocy traconego szalunku z arkuszy blachy falistej typu H jak Heinrich. Autorom niniejszego opracowania nie są znane tego typu rozwiązania w innych schronach bojowych na terenie Trójkąta Lidzbarskiego.
O podobnym rozwiązaniu wypomina Krzysztof Motyl w artykule pt. „Oderstellung w latach 1928-1932 protoplastą wschodnich umocnień granicznych III Rzeszy”. Podaje dwa przykłady schronów 496 i 540, których izby bojowe otrzymały dodatkowe, bezpośrednie połączenie. Zdaniem autora pomiędzy izbami bojowymi:
„znajdowała się zamykana drzwiami przelotowa nisza o wymiarach 1 x 1 m, która pełniła prawdopodobnie funkcję składu amunicyjnego”.
Fot. 05. Widok otworu 100 x 100 cm w ścianie pomiędzy izbami bojowymi schronu nr 540 Pozycji Odry (Fot. Arkadiusz Mitura).
Rys. 01. Konfiguracja izb schronu nr 540 z Pozycji Odry. W ścianie działowej pomiędzy izbami bojowymi wykonano otwór 100 x 100 cm. Na rysunku 1. i 2. – izba bojowa, 3. – śluza przeciwgazowa, 4. – otwór w ścianie działowej, 5. – wejście do schronu.
Otwór w ścianie umieszczono tuż pod stropem obiektu w osi strzelnicy stanowiska bojowego ciężkiego karabinu maszynowego. W obu obiektach grubość ściany pomiędzy izbami bojowymi wynosiła 1 metr. Takie położenie otworu jest sprzeczne z funkcją ściany działowej i jej odpornością na ostrzał. Zdaniem autorów niniejszego opracowania, wybór położenia niszy na amunicję w osi jednej z dwóch strzelnic nie był optymalnym rozwiązaniem. Na powierzchni ścian widoczne są ślady po ościeżnicach drzwi, zabezpieczających obustronnie otwór. Schrony 496 i 540 z Pozycji Odry nie posiadały wyjść ewakuacyjnych.
W schronie dwusektorowym 495, do każdej izby bojowej można było dostać się z zewnątrz po przez oddzielne wejścia i śluzy przeciwgazowe. Otwór w ścianie, łączący obie izby bojowe, nabiera dodatkowego znaczenia w przypadku zaklinowania lub przysypania jednych z dwóch drzwi wejściowych. Natomiast w obiekcie nr 540 do izb bojowych prowadzą oddzielne wejścia z tego samego pomieszczenia – śluzy przeciwgazowej. Schron posiadał jedno wejście, prowadzące do izb bojowych po przez obszerną śluzę przeciwgazową.
Fot. 06. Widok otworu 100 x 100 cm w ścianie pomiędzy izbami bojowymi schronu nr 540 Pozycji Odry (Fot. Arkadiusz Mitura).
Inne zastosowania
Jednoznaczne przeznaczenie łączników pomiędzy izbami bojowymi jako składu amunicyjnego nie potwierdza rozwiązanie zastosowane w 1938 roku w schronach biernych [03] na Pozycji Olsztyneckiej. Schrony posiadały dwa pomieszczenia o równoległych osiach. Były szalowane za pomocą standardowych segmentów z blachy falistej typu Heinrich [04]. Obie izby połączono korytarzykiem, którego wymiary w przekroju poprzecznym nie odbiegają wielkością od wykonanych w trójsektorowym schronie nr 624 na Pozycji Lidzbarskiej. Wynoszą 60 x 80 cm (szerokość x wysokość), ale ich efektywna szerokość przejścia została zredukowana do około 55 cm. Ostre krawędzie blach falistej zabezpieczano w przejściu przy pomocy drewnianych listw (Fot. 09).
Fot. 07. Przejście między pomieszczeniami schronu biernego z 1938 roku na Pozycji Olsztyneckiej.
Fot. 08. Przejście o wymiarach 60 x 80 cm (szerokość x wysokość) w przekroju poprzecznym pomiędzy pomieszczeniami schronu biernego z 1938 z Pozycji Olsztyneckiej.
[01] – Zostaje zatwierdzona do stosowania instrukcja dotycząca budowy i konstrukcji obiektów fortyfikacji stałej (niem. Vorschrift für den Bau ständiger Befestigungsanlagen) z dnia 16.08.1933. Wszystkie nowo opracowywane konstrukcje schronów powinny być zgodne z nowo opracowanymi wytycznymi. Projektanci obiektów fortecznych otrzymują do wykorzystania standardowe elementy konstrukcji i wyposażenia. Instrukcja przewiduje dla schronów 6 nowych klas odporności.
[02] – Zastosowany komplet płyt nie ujęto w katalogu konstrukcji typowych „Panzeratlas”. Pojedynczej egzemplarze, zapewne z zapasów magazynowych, były wykorzystywane jeszcze w nowo wznoszonych schronach na strategicznie ważnych rejonach Pozycji Lidzbarskiej do końca 1936 roku.
Fot. 01. Wejście do trójsektorowego schronu broni maszynowej o sygnaturze 624 (6 odcinek dywizyjny umocnień Trójkąta Lidzbarskiego) (Fot. Franz Aufmann).
Rys. 01. Próba rekonstrukcji konfiguracji pomieszczeń schronu bojowego nr 624 szóstego odcinka dywizyjnego umocnień Trójkąta Lidzbarskiego. Model schronu zorientowany został zgodnie z planem ogni. Opis do rysunku: 1-3. Izby bojowe ckm, 4-5. Pomieszczenia gotowości bojowej, 6. Śluza przeciwgazowa, 7. Korytarz, 8. Wejście do schronu zabezpieczone drewnianymi drzwiami obitymi blachą stalową i stalowymi belkami o profilu dwuteowym, 9. Wyjście ewakuacyjne chronione ceglaną zamurówką i zabezpieczone stalowymi belkami o profilu dwuteowym, 10 – 11. Tunele (łączniki) pomiędzy izbami bojowymi, 12. Wewnętrzna strzelnica obrony wejścia.
Pozycja Lidzbarska, w początkowym zamyśle, projektowana była jako szkieletowa linia umocnień przy maksymalnym uwzględnieniu naturalnych przeszkód terenowych. Zakładano, że szkieletowa pozycja obronna osiągnie gotowość bojową w ciągu 10 dni [01]. Niezbędny czas na wykonanie przewidzianych w pierwotnym projekcie wszelkich umocnień polowych, w tym zapór przeciwpiechotnych i przeciwpancernych, miała zagwarantowała w początkowej fazie konfliktu zbrojnego skuteczna obrona oddziałów straży granicznej.
Zgodnie z pierwotnymi założeniami projektu trzon pozycji stanowiły głównie małe, jednosektorowe obiekty dla broni maszynowej. Przyjęty system ogni bocznych, uznany na podstawie doświadczeń I wojny światowej za najbardziej skuteczny do zwalczania atakujących oddziałów piechoty, umożliwiał również wzajemne wspieranie się obiektów. Jednocześnie stanowiska ogniowe, o strzelnicach do ognia bocznego i ścianach czołowych osłoniętych nasypami ziemnym, były trudne do rozpoznania i zwalczania przez artylerię nieprzyjaciela. Umocnienia, często wznoszone na obszarach leśnych utrudniały rozwinięcie ataku piechocie i jednostkom pancernym.
Od podanych zasad zdarzały się nieliczne odstępstwa. Na około 850 stanowisk ogniowych zinwentaryzowanych w końcu 1944 roku obiektów Trójką Lidzbarskiego wykazano zaledwie 5 schronów trójsektorowych i 40 schronów dwusektorowych [02]. Autorom niniejszego opracowania znana jest lokalizacja dwóch schronów trójsektorowych z 1933 roku oraz jednego [03] z 1936 roku. Do największych pod względem kubatury należy obiekt 6 odcinka dywizyjnego, wybudowany w 1933 roku w pobliżu miejscowości Poniki (niem. Groß Poniken), po wschodniej stronie drogi z Sępopola do Szczurkowa [04].
Trójsektorowy schron o sygnaturze 624 – zadania ogniowe
Mapa 01. Wycinek pozycji obronnej 6 odcinka dywizyjnego Trójkąta Lidzbarskiego pomiędzy miejscowością Judyty (niem. Juditten) i Retowy (niem. Rettauen). Na archiwalnej mapie z 1936 roku, oddającej ówczesny układ ciągów komunikacyjnych i ukształtowanie terenu, zaznaczono lokalizację schronów bojowych z określeniem kierunku ognia. Schron bojowy nr 624 na 3 ciężkie karabiny maszynowe MG 08, oznaczono kolorem niebieskim jako A.
Fot. 02. Sygnatura trójsektorowego schronu (Fot. Stefan Fiedorowicz).
Każde z trzech stanowisk bojowych dla ciężkiego karabiny maszynowego sMG 08 prowadziło ogień w sektorze 65 stopni. Skuteczny zastosowanej broni wynosił 1200 metrów. Poszczególne sektory ognia wzajemnie uzupełniały się, tak że łączny sektor ostrzału wynosił 165 stopni. Największe martwe pole, znajdujące się pomiędzy sektorami ognia ze stanowisk bojowych nr 1 i 2, wynosiło zaledwie 31 metrów.
Stanowisko bojowe MG 08 na podstawie fortecznej w izbie bojowej nr 1 (numeracja odautorska) ryglowało ogniem czołowym drogę z Sępopola do Szczurkowa, która przebiegała przez linię umocnień. W przypadku próby obejścia przez nieprzyjaciela schronu od strony wschodniej, otwierał ogień ciężki karabin maszynowy w izbie bojowej nr 2. Obrona mogła być wspierana przez ogień czołowy dwusektorowego schron broni maszynowej, wzniesionego u podnóża wzniesienia terenu, zwanego „Wzgórzem myśliwego”. Oba schrony miały możliwość wzajemnej obrony bezpośredniego przedpola. Zadanie to wypełniało drugie stanowisko ckm do ognia bocznego wspomnianego dwusektorowego schronu i trzecie stanowisko schronu o sygnaturze 624.
Obrona prawego skrzydła opierała się na stanowiskach ogniowych na jeden ciężki karabin maszynowy. Na uwagę zasługują trzy schrony po wschodniej stronie drogi. W sektorze ognia dwóch z nich znajduje się broniony szlak komunikacyjny i przedpole schronu 624. Trzeci schron broni podejścia do obu obiektów na prawym skrzydle.
[01] – Dlatego też w dniach od 27 września do 7 października 1937 roku przeprowadzono ćwiczenia na wybranym odcinku obrony, położonym na północ od Lidzbarka Warmińskiego.
[02] – Burk Kurt, „Die deutschen Landesbefestigunen im Osten 1919-1945“, Osnabrück 1993.
Fot. 01. Widok stropu schronu z odciskami po stalowych płytach stropowych dwóch izb bojowych. Po lewej stronie odcisk płyty o grubości 15 cm a po prawej 10 cm.
Istotnym dla obrony Prus Wschodnich był odcinek umocnień wybudowany na północ od miejscowości Bartoszyce [01]. Około 10 kilometrowy odcinek, przez który przebiegała strategicznie ważna droga ze Szczytna do Królewca, broniony był przez dwie linie umocnień. Głębokość linii obrony w tym miejscu dochodziła do 2,5 km. Na lekkim wywyższeniu terenu, pomiędzy miejscowościami Pilwa (Pillwen) i Markiny (Markienen), wzniesiono w 1936 roku jeden z największych schronów bojowych na Pozycji Lidzbarskiej [02]. Otrzymał sygnaturę o numerze 535.
Zgodnie z opracowanym planem ogni przewidziano obiekt dla trzech ciężkich karabinów maszynowych. Dwa z nich prowadziły ogień czołowy a jedno ogień boczny. Ze względu na specyfikę terenu podjęto decyzję o umieszczeniu dwóch stanowisk bojowych, narażonych na bezpośredni ostrzał, w tak zwanych kazamatach pancernych. Rozwiązanie, polegające na zastąpieniu wysokiego żelbetonowego stropu nad pomieszczeniem bojowym, pozwalało do minimum ograniczyć powierzchnię płyty czołowej ze strzelnicą dla karabinu maszynowego.
Wycinek mapy 5 odcinka dywizyjnego umocnień Trójkąta Lidzbarskiego pomiędzy miejscowościami Pilwa (Pillwen) a Markinami (Matkinen). Kierunki ognia schronu zaznaczono na niebiesko. Na wschód od schronu przebiegała droga ze Szczytna przez Bartoszyce do Królewca (ówczesna Reichstraße 129). Jako podkładu użyto oryginalnej niemieckiej mapy z okresu budowy umocnień. (Opracowanie hege22).
Planista, odpowiedzialny na konstrukcję schronu, otrzymał prawdopodobnie wytyczne nakazujące wykorzystanie elementów pancernych, które zalegały na składach saperskich. Wskazuje na to zastosowanie płyty stalowej o grubości 4 cm do osłony stanowiska bojowego ckm do ognia bocznego (Rys. 01. 1) w lewej izbie. Płyta ta wykonywana była według rysunku Wa.O.B. 3292 jako płyta pancerna (niem. Panzer-Schartenplatte). W późniejszym okresie została zastąpiona w nowo wznoszonych obiektach przez stalową płytę 10 P7 (niem. Stahl-Schartenplatte) o grubości 6 cm. W celu uzyskania wymaganej odporności na przebicie, otrzymała żelbetonowy płaszcz ochronny o grubości 30 cm. Otwór obejmujący strzelnicę i przeziernik do obserwacji przedpola wyposażono w profil antyrykoszetowy. Wymiary płyty wymusiły przewężenie szerokości izby oraz wykonanie dolnej część żelbetonowej ściany czołowej.
Dla centralnej izby bojowej (Rys. 01. 2) zastosował płyty wychodzący z produkcji zestaw płyt o grubości 10 cm, pionowej ze strzelnica i poziomej jako płyty stropowej. Wykonywane były zgodnie z rysunkiem Wa.O.B. 3129. Zestaw płyt określany był jako pancerny (niem. Panzer-Scharten und Deckenplatte). Został wycofany z produkcji i zastąpiony w budowanych schronach przez zestaw płyt stalowych 5 P7 (niem. Stahl-Schartenplatte u. Deckenplatte) również o grubości 10 cm i szerokości 340 cm. Stan zachowania schronu nie umożliwia jednak jednoznacznego wskazania zastosowania jednego z omówionych pancerzy.
Rys. 01. Konfiguracja pomieszczeń schronu bojowego na trzy ciężkie karabiny maszynowe.
Prawa izba bojowa (Rys. 01. 3) była chroniona przez zestaw płyt, 10 cm płytę czołową ze strzelnicą i 15 cm płytę stropową o szerokości 320 cm każda. Pancerz został opracowany w Sztabie saperów fortecznych w Królewcu (Festung. Pionierstab), zastąpiony w późniejszym okresie przez zestaw płyt 5 P7. Niska płyta czołowa wymuszała wybudowanie części ściany czołowej w kształcie litery „T”. Wykorzystywano ją do ustawienia blaszanej skrzynki z saniami dla podstawy fortecznej 7,92 mm karabinu maszynowego MG 08. Fragmenty stropu posiadają zachowane odcisku obu płyt stropowych (Fot. 01).
Opis do rys 01.
1. Lewa izba bojowa na ckm do prowadzenia ognia bocznego, chronionego 4 cm płytą Wa.O.B. 3292 z żelbetonowym płaszczem, 2. Centralna izba bojowa ckm chroniona zestawem płyt wg rys. Wa.O.B. 3129 lub 5 P7, 3. Prawa izba bojowa ckm chroniona zestawem płyt starszego typu, 4. Korytarz oddzielający część bojową i socjalną schronu, 5. Izba gotowości bojowej, 6. Izba ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola, 7. Bierna śluza przeciwgazowa, 8, 9. Przewody wentylacji grawitacyjnej zakończone zaworami, 10. Przewody napowietrzające pomieszczenia bojowe, 11. Przewód kominowy, 12. Przewody wentylacyjne z chronionymi zakończeniami przez elementy pancerne.
Część bojową od socjalnej oddzielał korytarz (Rys. 01. 4). Został wydzielony za pomocą drzwi przesuwnych od strony izby gotowości bojowej (Rys. 01. 5), parą niskich ciężkich drzwi gazoszczelnych od strony obu tak zwanych kazamat pancernych i dwudzielnymi drzwiami od strony lewej izby bojowej z 4 cm płytą. Łączność pomiędzy korytarzem a izbami bojowymi zapewniały rury głosowe o średnicy około 5 cm.
Fot. 02. Widok w kierunku centralnej izby bojowej. Ścian z przesuwnymi drzwiami, wydzielająca korytarz uległa zniszczeniu.
Wymianę powietrza umożliwiał układ wentylacji. W ścianie korytarza znajdują się dwa zakończenia rur wentylacyjnych zabezpieczonych przez zawory gazoszczelne (Rys. 01. 8,9). Przewody umożliwiały grawitacyjny obieg powietrza w wydzielonym pomieszczeniu. Z korytarza wyprowadzono do każdej z izby bojowych rurę napowietrzającą o średnicy 10 cm (Rys. 01. 10), również jednostronnie zabezpieczoną zaworem wentylacyjnym. Zastosowanie urządzenia spiętrzającego powietrze, pracującego podczas prowadzenia ognia przy zamknięciu jednego z zaworów, mogło zapewnić wymuszony przepływ powietrza z korytarza do izb bojowych. Powietrze wymieszane z gazami prochowymi opuszczało izby bojowe poprzez otwarte strzelnice. Identyczne rozwiązanie zastosowano w schronach na dwa ciężkie karabiny maszynowe na odcinku obrony pomiędzy miejscowościami Borki i Pilwa [04].
Fot. 03. Widok w kierunku wejścia do prawej izby bojowej. Nad posadzką zawór przewodu wentylacji grawitacyjnej (Rys. 01. 9).Fot. 04. Lewa izba bojowa ze stanowiskiem bojowym chronionym przez 4 cm płytę stalową z płaszczem żelbetonowym.
Schron otrzymał stanowisko obrony wejścia i zapola (Rys. 01. 6) w wydzielonej izbie. Prowadziło do niego wejście od strony izby gotowości bojowej z lekkimi gazoszczelnymi drzwiami. Strzelnica obrony wejścia posiadała zamknięcie typu 48 P8. Pozwalała na prowadzenie ognia w dość wąskim sektorze, obejmującym bliskie otoczenie tylnej ściany schronu. Pomieszczenie nie zostało przewidziane do wentylacji grawitacyjnej lub wymuszonego obiegu powietrza.
Fot. 05. Izba gotowości bojowej. Widok w kierunku wejścia do pomieszczenia ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola. Wejście chronione drzwiami gazoszczelnymi. Na ścianie po lewej stronie ślady po mocowaniu prycz. Po prawej stronie zawory przewodów wentylacyjnych, osadzone w płaszczyźnie ściany.Fot. 06. Tylna ściana izby gotowości bojowej. Po lewej stronie wnęka po wyrwanej płycie z zamknięciem strzelnicy obrony wejścia. Po prawej stronie otworu wejściowego zawór przewody kominowego.
Do schronu prowadziły dwa wejścia. Bierna śluza przeciwgazowa (Rys. 01. 7) zabezpieczała izbę gotowości bojowej przed przepływem skażonego powietrza podczas ataku chemicznego. Na ścianach izby gotowości bojowej zachowały się ślady po mocowaniu składanych prycz. Zostało wykorzystane charakterystyczne rozwiązanie, stosowane wyłącznie w obiektach Trójkąta Lidzbarskiego. Zostanie opisane w oddzielnym opracowaniu.
Fot. 07. Wnęka na przyłącze polowej sieci telefonicznej i ziemnego kabla.
[01] – Kurt Burk, Die deutschen Landesbefestigungen im Osten 1919-1945, Osnabrück 1993
[02] – Arkadiusz Woźniakowski, Fortyfikacje Trójkąta Lidzbarskiego w okolicach Bartoszyc, Odkrywca 7/2019
Fot. 01. Elewacja schron 3-AB6 z rozbudowaną strefą wejścia (lokalizacja na południe od Mingajn). Otwory rur wentylacyjnych chronione pancerzami oraz nisze na przyłącza polowej sieci telefonicznej wykonano symetrycznie względem wejścia.
Część schronów ze stanowiskiem obserwatora artylerii w kopule 44P8 [02], wzniesionych w 1936 roku na Pozycji Lidzbarskiej, nie otrzymała pomocniczego stanowiska obserwacyjnego w niszy. Zachowano w schronie konfigurację pomieszczeń. Natomiast istotną równicą było wprowadzenie rozbudowanej strefy wejścia (Rys. 01). Schron bez pomocniczego stanowiska obserwatora uzyskał dodatkowe pomieszczenie – przedsionek. Zostało zaprojektowane na planie czworokąta o wymiarach 2,00 x 1,70 m. Wysokość pomieszczenia ze standardowej 2,10 m wzrosła do około 3,30 m. Grubość ścian jest zgodna z wymaganiami odporności na ostrzał B1. Przy wejściu, chronionym drzwiami 14P7, znajdował się prawdopodobnie mały pomost z krótką schodnią lub drabiną. Zachowały się jedynie w niektórych schronach dwa wsporniki, osadzone w ścianie. Wejście z przedsionka do śluzy przeciwgazowej chronione było wysokimi drzwiami dwudzielnymi.
Fot. 02. Uszkodzona eksplozją rozbudowana strefa wejścia schronu 3-AB12 o lokalizacji na północ od Runowa.Rys. 01. Konfiguracja pomieszczeń w schronie ze stanowiskiem dla obserwatora artylerii w kopule 44P8. Po lewej stronie schron dla obserwatora artylerii w kopule, z rozbudowaną strefą wejścia a po prawej z pomocniczym stanowiskiem obserwatora w niszy na tylnej elewacji. 1. Szyb kopuły dla obserwatora artylerii, 2. Pomieszczenie operacyjne. 3. Izba gotowości bojowej, 4. Pomieszczenie dowódcy, 5. Śluza przeciwgazowa, 6. Odkryte stanowisko obserwatora artylerii, 7. Wejście do schronu, 8. Wyjście ewakuacyjne, 9. Strzelnica obrony wejścia, 10. Nisza oświetleniowa, 11. Element układu wentylacji, 12. Nisza złącza polowej sieci telefonicznej, 13. Przedsionek.
Fot. 03. Widok rozbudowanej strefy wejścia do schronu. W żadnym ze schronów nie zachowała się schodnia. Na zdjęciu widoczne ślady wsporników pod mały pomost.
Wprowadzenie przedsionka umożliwiło głębsze posadowienie schronu w gruncie. Ułatwiało również skuteczne ukrycie przed rozpoznaniem z powietrza. Nie wykorzystano jednak wprowadzonej zmiany konstrukcyjnej do podniesienia bezpieczeństwa schronu poprzez zastosowanie czynnej obrony wejścia i zapola. Takie rozwiązanie pojawiło się dopiero w projekcie schronu B1-28, Schron otrzymał stanowisko obrony wejścia i zapola schronu, chronione stalową płytą 422P01 [03].
Autorowi niniejszego opracowania nie jest znana przyczyna zmiany konstrukcji strefy wejściowej do schronu. Jednym z czynników, który mógł być głównym powodem wprowadzenia zmian, mogła być konieczność poprawienia wydajności wentylacji grawitacyjnej, stosowanej podczas nieobecności załogi. W obiektach o bardziej złożonej konfiguracji pomieszczeń zaplanowano wymuszony obieg powietrza, który w opisywanym przypadku nie sprawdzał się. Radykalna zmiana jakości wentylacji w niemieckich schronach fortyfikacji nastąpiła w 1937 roku wraz z pojawieniem się filtro-wentylatorów HES.
Fot. 01. Odkryte stanowisko obserwatora artylerii, wykonane na tylnej ścianie schronu z 1936 roku.
Podczas kolejnego wyjazdu na Pozycję Lidzbarską dotarłem do schronu dla obserwatora artylerii. Obiekt został wzniesiony około 400 metrów na wschód od drogi wojewódzkiej 507 z Ornety do Pieniężna a ówczesnej Reichstraße 126 z Wormitt do Mehlsack. Schron dla stanowiska obserwatora artylerii znajduje się po północnej stronie strumienia „Młyńska Struga”. Wybudowany został w 1936 roku w klasie odporności na ostrzał B1. Na tylnej ścianie obiektu wykonano otwarte stanowisko dla obserwatora artylerii. Zachowało się w świetnym stanie. Co ciekawsze w stropie schronu osadzono również kopułę pancerną dla obserwatora artylerii 44P8. Początkowo zakładano, że otwarte stanowisko obserwatora artylerii będzie rozwiązaniem tymczasowym. Już w 1934 roku opracowano i przyjęto na uzbrojenie małą kopułą 9P7, pierwszą z serii pancerzy do ochrony stanowiska obserwatora piechoty. Do końca 1935 roku zakończono kilka projektów kopuł obserwacyjnych. Dla obiektów o odporności B1 przewidziano kopułę obserwacyjną dla obserwatora artylerii 44P8.
Fot. 02. Odkryte stanowisko obserwatora artylerii a w głębi kopuła dla obserwatora artylerii 44P8.
Stanowisko chronione było pancerną ścianą o grubości 16 cm, wykonaną ze staliwa chromowo-molibdenowego. Kopuła została wyposażona w sprzęt optyczny do prowadzenia okrężnej i bliskiej obserwacji. Do okrężnej obserwacji pola walki, określania położenia wybranych celów i kierowania ogniem, przeznaczono peryskop umieszczony w pionowej osi kopuły. Jako pierwsze wyposażenie zatwierdzono do użytku peryskop typu Pz. B.F. 2 firmy Zeiss lub zamiennie SR-4 firmy Busch. Drugi peryskop spoczywał w skrzynce jako rezerwowy.
Do prowadzenia obserwacji bliskiego otoczenia kopuły wykorzystywano 6 peryskopów typu Pz. BWF 3 firmy Zeiss, umieszczonych w otworach na obwodzie cylindrycznej części kopuły. Trzy kolejne peryskopy stanowiły rezerwę.
Obserwator zajmował pozycję na siedzisku mocowanym do obrotowej platformy. Obrót platformy zapewniała przekładnia. Pokrętło przekładni znajdowało się w zasięgu prawej ręki obserwatora.
Fot. 03. Otwór na peryskop. Otwór wykonany w pionowej osi kopuły
Parę metrów od kopuły wykonano dodatkowo odkryte stanowisko obserwatora artylerii. Znajdowało się we wnęce, wykonanej na tylnej ścianie schronu.. Przeszkolony żołnierz obserwował pole walki za pomocą lornetki. Od strony zapola chroniły go stalowe drzwi 54P8, które kończyły się na wysokości płaszczyzny stropu.
Fot. 04. Obrotowa platforma kopuły obserwatora artylerii 44P8.
Fot. 10. Widok odkrytego stanowiska obserwatora w schronie 123B8 w pobliżu miejscowości Kierdyny Małe na Pozycji Lidzbarskiej (niem. Heilsberger Stellung). Od lewej: nisza na przyłącze polowej sieci telefonicznej, czerpnia powietrza ze zniszczoną płytą ochronną, odkryte stanowisko obserwatora z niszą na przyłącza sieci telefonicznej.
Schron, zgodny z projektem 123B8, był w latach 1935-36 standardowym obiektem z okrytym stanowiskiem obserwatora artylerii (niem.Stand für offenen Artilleriebeobachter), wznoszonym na Pozycji Lidzbarskiej (niem. Heilsberger Stellung). Odkryte stanowisko umieszczono na tylnej elewacji schronu (Fot. 10). Wejście zabezpieczone było stalowymi drzwiami 54P8 (70 cm x 130 cm x 3 cm). Stanowisko obserwatora o szerokości 70 cm posiadała zaokrągloną powierzchnię czołową (Fot. 11). Tam też osadzono kotwy do mocowania sprzętu optycznego do obserwacji wyznaczonego sektora. W omawianym przypadku kotwy nie zostały osadzone, a w ścianie pozostawiono czworokątny otwór 8 cm x 8 cm o głębokości 20 cm.
Fot. 11. Widok odkrytego stanowiska obserwatora w schronie 123B8. Widoczna jest nisza na przyłącze telefoniczne oraz zakończenie rury głosowej do wewnętrznej łączności.
Fot. 12. Widok niszy na przyłącze telefoniczne z wylotami stalowych rurek na kable telefoniczne w odkrytym stanowisku obserwatora artylerii. Rurka 01 prowadzi do niszy przyłącza polowej sieci telefonicznej. Rurka 02 prowadzi do wnętrza schronu.
Poniżej została wykonana nisza na planie czworokąta 40 cm x 29 cm na przyłącze do łączności telefonicznej (Fot. 12). Kable telefoniczne wyprowadzono ze stanowiska obserwatora w dwóch stalowych rurkach średnicy 2”. Wylot pierwszej z nich znajdował się w niszy przyłącza polowej sieci telefonicznej. Nisza ta znajdowała się na tylnej ścianie obiektu (Fot. 13), a w opisywanym przypadku jej wymiary [03] umożliwiały zamocowanie dwóch przyłączy kablowych. W niektórych obiektach 123P8 wykonywano dwie nisze na przyłącze telefonicznej sieci polowej. Druga ze stalowych rurek zapewniała doprowadzenie kabla telefoniczne do wnętrza schronu.
Obserwatorowi artylerii zapewniono również wewnętrzną łączność za pomocą rury głosowej. Widoczna jest na zdjęciu fot. 11.
Fot. 13. Widok niszy 40 cm x 32 cm x 14 cm (szerokość x wysokość x głębokość) na przyłącza polowej sieci telefonicznej. Widoczne są dwa wyloty stalowych rurek na kable. Rurka 01 prowadzi do odkrytego stanowiska obserwatora. Rurka 02 prowadzi do wnętrza schronu.Rys. 01. Elewacja schronu 123B8. 1. nisza na przyłącze polowej sieci telefonicznej, 2. Czerpnia powietrza, 3. odkryte stanowisko obserwatora artylerii, 4. stalowa rura o średnicy 2″ dla przewodu telefonicznego, 5. stalowa rura o średnicy 2″ dla przewodu telefonicznego, 6. rura głosowa do wewnętrznej łączności.
