Hauba

Opracował:

Florian Wein
Franz Aufmann

W latach trzydziestych dwudziestego wieku dominowało przeświadczenie, że najlepszym zabezpieczeniem niezmienności granic państw europejskich, była ich ochrona przy pomocy pozycji ufortyfikowanych. Do najbardziej rozbudowanych umocnień w okresie międzywojennym zalicza się fortyfikacje wzniesione przez Francję, Niemcy, Czechosłowację i ZSRR. Jednocześnie starano się wypracować metody pozwalające na niszczenie obiektów obronnych. Początkowo zakładano ich zwalczanie poprzez ostrzał artyleryjski z broni stromotorowej dużych kalibrów. Takie próby przeprowadzono również w Polsce [02]. W Niemczech rozpatrywano możliwość pokonania pozycji umocnionych w wyniku eliminowania kolejnych schronów bojowych przez wyszkolone oddziały piechoty, gdyż niemieckie siły lądowe nie dysponowały w połowie lat trzydziestych zeszłego wieku wymaganą ilością artylerii o dużych kalibrach. Dlatego też prowadzono ciągłe rozpoznanie fortyfikacji sąsiadujących krajów oraz zastosowanych w nich charakterystycznych rozwiązań konstrukcyjnych. W 1938 roku uwagę skoncentrowano na przygranicznych terenach Czechosłowacji.

Pod koniec czerwca 1938 roku zostaje zaprezentowany zbiór opracowań HDv. G.124 dotyczący rozpoznania czechosłowackich umocnień. O znaczeniu wykonanego rozpoznania i możliwości jego wykorzystania świadczy fakt, że opracowanie pojawia się na miesiąc przed konferencją w Monachium, na której zapadła decyzja o przyłączeniu części przygranicznych terytoriów do III Rzeszy.  Natomiast niemieckie dzieło o czechosłowackich fortyfikacjach, zatytułowane „Denschrift über die tschecho-slowakische Landesbefestigung” a opracowywane przez Wydział rozpoznania obcych fortyfikacji przy Sztabie Generalnym (niem. Abteilung Auswertung fremder Ladesbefestigungen), zostanie wydane dopiero 1.11.1941 roku.

Obiekty

Na niemieckich poligonach można jeszcze zobaczyć zachowane w dobrym stanie lekkie i ciężkie obiekty fortyfikacyjne. Wykorzystywano je do szkolenia oddziałów Wehrmachtu. Część z nich posiada charakterystyczne cechy rozwiązań stosowanych w Czechosłowacji i we Francji. Projektanci czechosłowackich umocnień, którzy podobnie jak polscy mieli możliwość kontynuowania studiów na Wyższej Szkole Wojennej (franz. École Supérieure de Guerre) w Paryżu, mogli w swoich projektach wykorzystywać poznane francuskie rozwiązania.

Do ciekawszych konstrukcji należą żelbetonowe obiekty o dużej kubaturze z trzema charakterystycznymi kopułami. Obiekty te wznoszono na poszczególnych poligonach praktycznie do połowy 1940 roku. Są to żelbetonowe makiety ciężkiego schronu bojowego o silnym uzbrojeniu. Posiadają konstrukcję wzorowaną na planie z rys. 01, który pochodzi z wcześniej wspomnianego opracowania HDv. G.124.  Stanowiska obserwacyjne i broni maszynowej w kopułach zapewniały dobry nadzór i skuteczną obronę przedpola. Ogień dwuboczny realizowały stanowiska bojowe za strzelnicami ściennymi, które wykonano w bocznych ścianach obiektu. Zastosowano typowe rozwiązanie występujące również we francuskiej i czechosłowackiej fortyfikacji. Ogień boczny mógł być jednocześnie prowadzony z dwóch strzelnic w tym samym kierunku. Przed strzelnicami wykonano rów diamentowy. Do obrony podejścia do strzelnic oraz zapola przewidziano stanowisko ręcznego karabinu maszynowego w kolejnej, trzeciej strzelnicy. W celu zabezpieczenia strzelnic przed ostrzałem z broni stromotorowej wszystkie obiekty otrzymały masywny okap.

Konstrukcja strzelnic w obiektach szkoleniowych, wznoszonych na niemieckich poligonach, została uproszczona. Wszystkie trzy strzelnice w obiektach szkoleniowych, wyposażone w profile przeciwrykoszetowe, posiadają zbliżone wymiary, natomiast we fortyfikacji czechosłowackiej wielkość i kształt strzelnic dopasowano do przewidzianego w nich uzbrojenia.  W czechosłowackiej szkole fortyfikacyjnej w obiektach tej klasy stosowano 47 mm forteczną armatę przeciwpancerną sprzężoną z karabinem maszynowym w pierwszej strzelnicy od strony przedpola a w kolejnej, dwa sprzężone, chłodzone powietrzem karabiny maszynowe. Natomiast w francuskiej fortyfikacji mogło zaistnieć stanowisko 47 mm fortecznej armaty przeciwpancernej stosowane zamiennie z dwoma sprzężonymi karabinami maszynowymi. W następnej strzelnicy znajdowało się już tylko stanowisko dla dwóch, sprzężonych karabinów maszynowych.

W celu zminimalizowania kosztów budowy kopuły bojowe, a w zasadzie ich atrapy, wykonano z żelbetonu i pokryto cienką blachą. Jako obiekty szkoleniowe, które nie miały być poddane ostrzałowi z broni stromotorowej większych kalibrów, nie posiadają żelbetonowych ścian o wymaganej grubości, typowej dla obiektów bojowych. W schronach szkoleniowych, wzniesionych na niemieckich poligonach, nie wydzielono izb w tylnej części schronu przy pomocy ścian działowych. Również masywny okap, będący charakterystycznym elementem żelbetonowej konstrukcji schronu, zastąpiono atrapą. Konstrukcja atrapy wspierała się na belkach dwuteowych, osadzonych w ścianie zewnętrznej obiektu.

Była elementem o małej wytrzymałości i nie przetrwała w żadnym z zachowanych schronów szkoleniowych.

Poligony i znajdujące się na nich obiekty zostały po kapitulacji III Rzeszy zinwentaryzowane przez aliantów. Ogólnodostępne są dokumenty umieszczone na portalu Память Народа. Wykonano je w czerwcu 1945 roku na poligonie Neuhammer. Zawierają uproszczone rysunki części obiektów przeznaczonych do obsługi tarczociągów i tarcz [03] oraz schronów obserwacyjnych. Nie wykonano lub nie udostępniono dokumentacji schronów  szkoleniowych z wyjątkiem szkicu największego obiektu z trzema „kopułami”.

Obecnie poligonowe obiekty szkoleniowe, z wejściami zabezpieczonymi przed zwiedzającymi, można zobaczyć na częściowo udostępnionym cywilom poligonie Döberitzer Heide (Brandenburgia). Poligon jest zlokalizowany na zachód od Berlina. Trzy schrony szkoleniowe znajdują się w północnej części poligonu i są dostępne po 20 minutowym marszu. Kolejny obiekt zachował się również w dobrym stanie na byłym poligonie w Jüterborg (Brandenburgia), położonym na południe od Berlina. Jest wyjątkowo trudny do odszukania, gdyż na przestrzeni lat teren został samoczynnie zalesiony. Z trzech wybudowanych na nadal funkcjonującym poligonie w Stetten am Kalten Markt (Badenia-Wirtenbergia), zachowały się w dobrym stanie dwa obiekty. Można je odszukać na mapach Google. Wejście na teren nadal czynnego poligonu Bundweswehry jest zabronione. Mniej widoczne są z powietrza trzy schrony szkoleniowe na nadal czynnym poligonie Neuhammer (Sędziszów) lub Grafenwöhr w Bawarii.

Metoda eliminowania obiektów pozycji obronnej

Wybudowane na poligonach obiekty umożliwiły opracowanie optymalnej metody eliminowania obiektów pozycji obronnej oraz  sprawdzenie jej w zbliżonych warunkach terenowych. Do ataku na obiekty pozycji umocnionej szkolone były oddziały uderzeniowe saperów [04]. Zakładano, że optymalnym rozwiązaniem będzie atak oddziału, składającego się z dwóch grup uderzeniowych. Liczebność i struktura obu grup była taka sama. Obie grupy wykonują jednocześnie manewr obustronnego oskrzydlania obiektu. W każdej z grup wydzielono podgrupy zadaniowe, które w odpowiednim momencie wkraczają do akcji.

Pierwszą fazę ataku na obiekt rozpoczynała podgrupa odpowiedzialna za właściwe zadymienie otoczenia schronu w celu uniemożliwienia obrońcom prowadzenia obserwacji i skutecznej obrony przedpola.
Drugą fazę ataku rozpoczyna podgrupa, która pod osłoną zasłony dymnej, dokonuje przełomu w pasie przeszkód. Ma on umożliwić dotarcie do celu dwóm podgrupom likwidacyjnym odpowiedzialnym za zniszczenie środków ogniowych w schronie oraz podgrupie osłonowej.

Obie podgrupy likwidacyjne mają przy pomocy granatów i ładunków wybuchowych dokonać zniszczeń stanowisk bojowych lub ich strzelnic. Ładunki wybuchowe były umocowane do długich tyczek. Przy ich pomocy można było umieścić ładunek w strzelnicy lub jej najbliższym otoczeniu. Podejście do strzelnic utrudniał głęboki rów diamentowy.
Podgrupa osłonowa, wyposażona w ciężki karabin maszynowy, zajmowała w tym samym czasie pozycję na zapolu schronu w celu zatrzymania ewentualnego kontrataku.

Reportaż z jednego ze szkoleń został zaprezentowany w 18 numerze czasopisma Wehrmacht z dnia 30 sierpnia 1939 roku [05]. Pismo wydawane było przez Naczelne Dowództwo Sił Zbrojnych (niem. Oberkommando der Wehrmacht). Atak przeprowadzono przy wsparciu miotaczy ognia.

[01] – LEO-BW to regionalny system informacji Badenii-Wirtembergii, udostępniony 2012 roku z okazji sześćdziesiątej rocznicy założenia południowo-zachodniego kraju związkowego w  (https://www.leo-bw.de/web/guest/home).

[02] – Ćwiczebny ostrzał z moździerzy kalibru 220 mm wz. 1932

[03] – odtajnione dokumenty Zarządzeniem Ministra Obrony Federacji Rosyjskiej z dnia 8 maja 2007 r. N181 „W sprawie odtajnienia dokumentów archiwalnych Armii Czerwonej i Marynarki Wojennej z okresu Wielkiej Wojny Ojczyźnianej 1941–1945”, dotyczące obiektów poligonu Neuhammer, znajdują się na portalu Память Народа.

[04] – Oberkomando des Heeres, Ausbildung im Angriff gegen Staendige Stellungen. 4. Abt.Nr. 1141/38 g.(V). Berlin 20. Mai 1938.

[05] – Czasopismo dostępne jest na KAZAMATA, Blog fortyfikacyjno-historyczny w opracowaniu pod linkiem: https://blogkazamata.wordpress.com/2018/02/19/pionierzy-szturmuja-wrogi-bunkier-1939/

Opracował:
Franz Aufmann

Infrastrukturę poligonu „Północ” (niem. Truppenübungsplatz Nord) zaczęto wznosić w 1940 roku. W tym celu przesiedlono mieszkańców kilku wsi położonych na wschód od miejscowości Mława. Do szkolenia jednostek Wehrmachtu w zakresie prowadzenia ognia do celu w warunkach terenowych wybudowano schrony z wciągarkami z napędem mechanicznym do obsługi tarczociągów oraz schrony z wciągarkami z napędem ręcznym do obsługi tarcz.

Maszynownia

W obiekcie wydzielono dwa pomieszczenia. W pierwszym umieszczono jednostkę napędową z dwoma niezależnie pracującymi,  bezstopniowymi przekładniami, tak zwanymi wariatorami. Napęd wariatorów przez przekładnię pasową zapewniał silnik wysokoprężny, ustawiony na fundamencie w maszynowni. Wariatory umożliwiały płynną zmianę prędkości holowania po przez zmianę prędkości obrotowych wałów napędowych wciągarek.

Pomieszczenie wciągarek

Schron wyposażono w cztery bloki wciągarek z napędem mechanicznym do przemieszczania tarcz – celów, do których prowadzono ogień w ramach szkolenia oddziałów. Bloki zostały ustawione w dwóch rzędach. Każdy rząd bloków wciągarek napędzany był przez jeden z dwóch wariatorów. Zmianę kierunku obrotów wciągarek umożliwiały dwie proste przekładnie mechaniczne, po jednej w każdym rzędzie, przekazujące napęd z wariatorów na wał napędzający blok wciągarek. Bezawaryjną pracę bloku wciągarek zapewniały sprzęgła przeciążeniowe, zamontowane na wale napędowym każdego bloku. Zdjęcia pomieszczenia z wciągarkami do holowania tarcz znajdują się w opracowaniu: Obiekty poligonowe – schron do obsługi tarczociągów o napędzie mechanicznym (Truppenübungsplatz Mitte).

W bloku zgrupowane były cztery wciągarki, które mogły pracować niezależnie od pozostałych. Każda z wciągarek w bloku składała się ze sprzęgła, hamulca ciernego, bębna na cięgno, układu sterującego oraz prostego mechanizm do zapewniania poprawności nawijania się cięgna na bęben wciągarki. Wciągarka osadzona na wspólnym wale napędowym, była uruchomiona przez załączenie sprzęgła. Do szybkiego wyłączenia wciągarki, czyli zatrzymania holowanej tarczy, przewidziano hamulec ręczny. Sterowanie urządzeniem prowadzono przy pomocy jednej dźwigni.

W celach porządkowych przypiszmy obu rzędom wciągarek numerację dla potrzeb niniejszego opracowania. Rząd dwóch bloków wciągarek, położony bliżej tylnej ściany ze szczeliną obserwacyjną nazwiemy pierwszym rzędem a kolejny drugim rzędem. Przewidziano dwa warianty pracy wciągarek, w których:

– cięgna z dwóch rzędów bloków wyciągarek wyprowadzano na zewnątrz przez dwa czworokątne otwory, wykonane w tylnej ścianie obiektu tuż nad posadzką.

– cięgna pierwszego rzędu wciągarek wyprowadzono przez wspomniane dwa czworokątne otwory w ścianie tylnej a cięgna z drugiego rzędu wciągarek przez osiem rurek osadzonych pionowo w stropie, w części położonej bezpośrednio nad wciągarkami.

W pierwszym wariancie uzyskano  możliwość jednostronnego holowania tarcz w kierunku tylnej ściany schronu. Drugi wariant umożliwiał holowanie tarcz zarówno w kierunku tylnej ściany schronu jak i czołowej, zabezpieczonej nasypem ziemnym.

Do obsługi tarcz – celów, do których prowadzono ogień, przewidziano wciągarki ręczne. Za ich pomocą podnoszono lub opuszczano tarcze, do których w ramach ćwiczeń prowadzono ogień. Wciągarki ręczne umieszczono:

– poniżej szczeliny obserwacyjnej, zamocowane do tylnej ściany obiektu,

– zamocowane do czołowej i bocznej ściany, poniżej rurek osadzonych w stropie do prowadzenia cięgien.

Pozioma oś szczeliny obserwacyjnej znajduje się na wysokości 184 cm nad posadzką. Ponad dwoma otworami na wyprowadzenie cięgien na zewnątrz istniał podest, niezbędny do obsługi wciągarek o ręcznym napędzie oraz bloków wciągarek z napędem mechanicznym. Stalowe rurki na cięgna posiadają typowe wymiary dla rurek hydraulicznych. Średnica wewnętrzna wynosi 36,5 mm a zewnętrzna 42 mm. Część rurek osadzonych w schronach do obsługi tarcz posiadała stożkowo uformowane wloty od strony wciągarek.

Opracował:
Franz Aufmann

 

Wciągarki z mechanicznym napędem do holowania tarcz umieszczono w największym pomieszczeniu schronu. Zostało zaplanowane na podstawie czworokąta o wymiarach 6,10 x 4,70 metra (Rys. C.). Wciągarki ustawiono w czterech blokach, szeregowo po dwa w dwóch rzędach (Rys. 01. 10).  W każdym bloku umieszczono po 4 wciągarki. Było to standardowe rozwiązanie powielane na niemieckich poligonach tworzonych na nowo zajętych terenach po 1939 roku. Wciągarki w bloku osadzono na jednym wspólnym wale napędowych. Każda z wciągarek składała się z bębna, sprzęgła, hamulca i prostego urządzenia układającego nawijane cięgno na bęben wciągarki. Średnice bębna nie zostały zróżnicowane. Każdą z czterech wciągarek bliku można było uruchomić niezależnie od innych przy pomocy sprzęgła. Zatrzymanie wciągarki, czyli unieruchomienie holowanego ceku, umożliwiał zamontowany hamulec cierny. Oba urządzenia sterowano przy pomocy dźwigni. Wały napędowe, bloków ustawionych w jednym rzędzie, połączono za pomocą sprzęgieł przeciążeniowych.

 

Dwa rzędy rurek na cięgna wciągarek umieszczono w ścianie zewnętrznej izby w dwóch rzędach. Górny rząd z ośmioma rurkami o średnicy otworu 3,65 cm przeznaczono na cięgna wciągarek z napędem mechanicznym. Służyły do przesuwania tarcz.  Dolny rząd obsługiwał cięgna ręcznych wciągarek. Służyły do obsługi celów, która polegała na podnoszeniu i opuszczaniu tarcz – celów.

Maszynownia

Układ napędowy bloku wciągarek składał się z wariatora oraz przekładni mechanicznej. Do napędu wariatorów zastosowano silnik wysokoprężny. Ustawiono go (Rys. 01. 4) na przeciwko niszy z kanałem wentylacyjnym w ścianie schronu. Prawdopodobnie na dwóch wspornikach pomiędzy fundamentem a ścianą umieszczono chłodnicę. Cechą charakterystyczną tego typu jednostek napędowych był stosunkowo mały zakres zmiany prędkości obrotowej. Dlatego też na fundamencie (Rys. 01. 7) ustawiono dwa wariatory do płynnego zwiększania prędkości obrotowej, po jednym dla napędu każdego rzędu bloku wciągarek. Umożliwiały bezstopniową zmianę prędkości holowania tarczy. W celu utrzymania tego samego kierunku pracy wciągarek każdego z obu rzędów, zastosowano po jednej przekładni mechanicznej. Ustawiono je w ciągu napędowym na dwóch niskich, czworokątnych fundamentach (Rys. 01. 9). Współpracę z wałem napędowym pierwszego bloku wciągarek w każdym rzędzie gwarantowało sprzęgło przeciążeniowe.

Przypisy:
[01] – Obiekty poligonowe – schrony z wciągarkami z ręcznym napędem (Truppenübungsplatz Mitte)

Autor niniejszego opracowania
składa szczególne podziękowania
panu Tønnes Schrøder.

Opracował:
Franz Aufmann

Budowę poligonu (Truppenübungsplatz Mitte) położonego na północ od Radomia rozpoczęto po 15 września 1940 roku [01]. Wzniesiono niezbędną infrastrukturę mającą zapewnić wymagany program szkolenia strzeleckiego dla oddziałów Wehrmachtu. Schrony do obsługi terenu z celami strzeleckimi znajdują się obecnie na terenie lasu, położonego pomiędzy miejscowościami Czarny Ług, Brody i Wolska Dąbrowa. Wybudowano łącznie jedenaście schronów. Główny z nich wyposażono w zestaw wciągarek o napędzie mechanicznym do przemieszczania celów. Pozostałe obiekty, o znacznie mniejszej kubaturze, przeznaczono tylko i wyłącznie dla wyciągarek z napędem ręcznym do obsługi celów. Obsługa celów polegała na ich podnoszeniu (cel widoczny) lub opuszczaniu (cel ukryty). Przybliżoną lokalizację obiektów prezentuje mapa 1.