Fot. 01. Kopuła 441P01 ze stanowiskiem obserwatora artylerii w schronie Regelbau 120a na Dabrowieckiej Górze (okolice Karczewa). Peryskop uniesiony do pozycji prowadzenia obserwacji.
Fot. 02. Wejście do stanowiska obserwacyjnego w kopule 441P01.
W schronie Regelbau R120 na Dąbrowieckiej Górze zostało odtworzono przez grupę pasjonatów fortyfikacji stanowisko obserwacyjne w kopule pancernej 441 P01. Prace przeprowadzono w kilku etapach. W pierwszej kolejności poddano kompletnej naprawie łożysko kulkowe platformy obserwacyjnej. Łożysko posiada Łożysko posiada o średnicy 1,5 m i składa się z 64 stalowych kulek o średnicy 38 mm każda. Łożysko umożliwiało obrót platformy ze stanowiskiem obserwatora. W następnej kolejności wykonano prace w celu odtworzenia kolumny peryskopu z mechanizmem podnoszenia i przeciwwagą. Urządzenie to umożliwiało sprawne wysuwanie peryskopu obserwacyjnego poprzez cylindryczny otwór w czaszy kopuły na zewnątrz w celu prowadzenia obserwacji. Po jej zakończeniu zwalniano blokadę peryskopu (A, fot. 03) i urządzenie opuszczano do pozycji spoczynkowej. Jednocześnie zaślepiano otwór w kopule. Do podnoszenia peryskopu służyło pokrętło (C, fot. 03) , które znajduje się po lewej stronie kolumny. Pokrętło do obrotu platformy (B, fot. 03) w celu ustawienia stanowiska w wyznaczonym kierunku znajduje się po prawej stronie kolumny.
Fot. 03. Widok stanowiska obserwatora przy opuszczonym peryskopie. A – Peryskop, B – Pokrętło obrotu platformy, czyli zmiany kierunku obserwacji w płaszczyźnie poziomej, C – Pokrętło podnoszenia i opuszczania peryskopu.
Fot. 04. Peryskop do prowadzenia obserwacji. D – Pokrętło do zmiany kierunku obserwacji w płaszczyźnie pionowej, E – Blokada blendy
Stanowisko zostało wyposażone w peryskop typu Pz.b.F.5 (Fot. 04). Obserwację w prowadzono po uprzednim ustawieniu peryskopu w wymaganym kierunku. Zmiana kierunku obserwacji w płaszczyźnie poziomej odbywa się poprzez obrót całej platformy, do której zamocowano kolumnę peryskopu. Ruchome lustro głowicy peryskopu umożliwiało prowadzenie obserwacji w płaszczyźnie pionowej z ustawieniami zakresie od +150 do – 150. Czynność tą wykonywano przy pomocy pokrętła po lewej stronie peryskopu (D, fot. 04). Do prowadzenia obserwacji służyły dwa okulary. Przez zbliżenie głowy do okularów wciskano blokadę blendy (E, fot. 04). Blokada ta znajduje się tuż nad okularami i zakończona jest miękką poduszką. Dopiero po wciśnięciu blokady i odsłonięciu blendy, możliwe było prowadzenie obserwacji. Blenda uniemożliwiała przepływ światła przez peryskop w przypadku przerw w obserwacji. Więcej informacji na temat kopuły 441 P01 znajduje się w opracowaniu: Kopuła obserwatora artylerii 441 P01.
Fot. 05. Kopuła 441P01 ze stanowiskiem obserwatora artylerii w schronie Regelbau 120a na Dabrowieckiej Górze (okolice Karczewa).
Najważniejsze jest to, że do kopuły (Fot. 03) można wejść (dzieci mogą wejść tylko z opiekunami !!!). Dopuszczalne jest zajęcie stanowiska obserwatora. Możliwe jest prowadzenie samodzielnej obserwacji na ile pozwalają warunki terenowe. W okresie budowy schronu R 120a teren nie był zalesiony.
„Dąbrowiecka Góra -Skansen Forteczny” znajduje się na terenie Mazowieckiego Parku Krajobrazowego. Dojazd lub dojście możliwe jest z od strony Janowa lub od Dąbrówki (patrz mapka). Położenie skansenu określa kółko i litera „A”. W pobliżu schronów znajduje się parking dla przyjezdnych. Więcej informacji o kopule w opracowaniu: Kopuła obserwatora artylerii 441 P01.
Fot. 06. Położenie obiektu na Dąbrowieckiej Górze. zaznaczono miejscowości Janów i Dąbrówka, od których możliwy jest dojazd do obiektu (otwórz lokalizację w nowym oknie).
Fot. 01. Kopuła obserwacyjna (zgodna z Instrukcją Fort. 15-1936) Spółki Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich z zaślepionym otworem w osi czaszy. Schron na broń maszynową. wzniesiony na wiosnę 1936 roku na zapolu grupy fortowej “Carski Dar”.
Miałem ostatnio okazję zapoznać się z nowo wydanym, już 255 tomem Wielkiego Leksykonu Uzbrojenia zatytułowanym „Fortyfikacje Nowogródczyzny cz.1”. To jedna z ciekawszych publikacji tematycznych o rozwoju polskiej fortyfikacji w ostatnim okresie. Duża dawka informacji, o działaniach podjętych przez Inspektora Armii gen. dyw. Tadeusza Piskora w pasie działania armii „Baranowicze” w celu zabezpieczenia odpowiedniej obrony wschodniego regionu Polski, została przekazana przez autora publikacji pana Szymona Kucharskiego w wyjątkowo przystępny sposób. Tekst całkowicie pozbawiony jest przypisów odsyłających do materiałów źródłowych. Jednak czytelnik, który miał już okazję prowadzić kwerendę w zasobach archiwalnych CAW z tego regionu przedwojennej Polski, z łatwością odnajduje w swoim domowym archiwum korespondencję, właściwą do podanych informacji.
W centrum mojego zainteresowania znalazły się kopuły pancerne, które planowano lub osadzono w nowo budowanych obiektach fortyfikacji stałej na Nowogródczyźnie. Był ich wyjątkowo szeroki asortyment. Umiejętnie wykorzystano zachowane, pruskie kopuły obserwacyjne, które przetrwały okres wojny. Podjęto działania w celu zapewnienia dostawy kopuł pancernych wytwarzanych przez polski przemysł, a których odporność na ostrzał byłaby porównywalna do konstrukcji zaprojektowanych obiektów. Zdecydowano się również na unikalną w polskiej fortyfikacji tego okresu metodę prowadzenia obserwacji przedpola.
Schron dowódcy batalionu na pododcinku „Brama Horodyszcze” miał być wyposażony w stanowisko obserwatora artylerii z peryskopem wysuwanym przez szyb w stropie, mimo że posiadał osadzoną w stropie standardową kopułę obserwacyjną [01] z 1936 roku, produkcji Spółki Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich. Polska kopuła jednak zdecyduje ustępuje odpornością na ostrzał i przewidzianym wyposażeniem znacznie starszej, opracowanej w 1929 roku francuskiej kopule obserwacyjno-bojowej typ A (fr. cloche guetteur et fusil-mitrailleur Modele 1929 type A [02]), a powszechnie stosowanej na Linii Maginot. Ustępuje również wyposażeniem i komfortem pracy w małej kopule obserwacyjnej 9P7, wprowadzonej na uzbrojenie w 1934 roku (niem. Kleinstglocke für Infanterie Beobachtung)[03].
Fot. 02. Kopuła obserwacyjno-bojowa model 1929 typ A (fr. cloche guetteur et fusil-mitrailleur Modele 1929 type A), osadzona w stropie bloku grupy warownej Hackenberg.
Aspekty zastosowania stanowisk obserwacyjnych artylerii wyposażonych w peryskop i stanowisk obserwacyjnych w kopule obserwacyjnej były szczegółowo rozważane w 1936 roku. W piśmie z dnia 30.04 1936 do Szefa Sztabu Głównego w sprawie planu fortyfikacyjnego odcinka Darewo i Łabuzy, gen. Piskor jednoznacznie przekazał wypracowane wcześniej stanowisko:
Uważam, że stosownie kopułek panc. dla obserwatorów artylerii nie jest pożądane, ponieważ nie dają one dobrych możliwości obserwacji. Sądzę, że zastąpienie ich peryskopami da nie tylko lepsze warunki obserwacji i przekazywania jej wyników, ale również obniży ich koszta.
Koszt peryskopu optycznego dla stanowiska obserwatora szacowany był na 3000 zł przy cenie kopuły obserwacyjnej ze stali chromoniklowej o grubości ścinki 60 mm rzędu 4000 zł przy długoterminowym zamówieniu na 80 sztuk. Należy jednak wyjaśnić, że do wybuchu wojny we wrześniu 1939 roku nie przewidziano standardowego zastosowania peryskopu [04] dla obserwatora artylerii w żadnym z opracowanych typów kopuł obserwacyjnych. Rozważano taką możliwość, ale podczas kwerendy autora niniejszego opracowania w zasobie archiwalnym CAW nie odnaleziono informacji jednoznacznie potwierdzających, że podjęto prace, wykonano projekt a następnie prototyp peryskopu optycznego do zastosowania w kopule. Wymagane są dalsze badania zasobów archiwalnych. Jedyną poszlaką w tej sprawie, że takie starania poczyniono, może być cylindryczny otwór w czaszy kopuły obserwacyjnej wg Instrukcji Fort. 15-1936. Taką kopułę osadzono między innymi w stropie schronu, wzniesionego na zapolu grupy fortowej „Carski Dar” w Modlinie. Otwór o tej średnicy nie umożliwia osadzenia w niej peryskopu, ale mógł być z powodzeniem wykorzystany jako otwór technologiczny. Podobne prace adaptacyjne na osadzonych kopułach przeprowadzano na Linii Maginot do 1940 roku przy modernizacji kopuły bojowej na ckm model 1930 (Cloche JM modèle 1930).
Fot. 03. Zaślepiony otwór w osi czaszy kopuły obserwacyjnej.Fot. 04. Peryskop optyczny do prowadzenia obserwacji okrężnej stanowiska obserwacyjnego we francuskiej kopule obserwacyjno – bojowej model 1929 typ A.
Z niezrozumiałych zupełnie powodów panował ogólnie przyjęty pogląd o osłabieniu konstrukcji kopuły w przypadku wykonania w jej stropie otworu na peryskop. Taki stan rzeczy potwierdza pismo ppłk Rugera z 26.06.1936 do gen. Kazimierza Sosnkowskiego w tej sprawie, a zasługuje na szczególną uwagę, gdyż pojawia się określenie kopuły z odwołaniem do konkretnej Instrukcji Fort w zamian powszechnie używanego w korespondencji terminu „kopułki panc”. Należy zwrócić uwagę na fakt, że polscy oficerowie mieli okazję zapoznać się z obiektami Linii Maginot podczas wyjazdów służbowych, a wspomniana kopuła obserwacyjno-bojowa model 1929 była podstawowym typem pancerza chroniącego stanowisko bojowe. Szacuje się, że wykonano łącznie około 1000 kopuł tego modelu.
Fot. 04. Peryskop optyczny do prowadzenia obserwacji okrężnej stanowiska obserwacyjnego we francuskiej kopule obserwacyjno – bojowej model 1929 typ A (Fot. Laure-Sylvie Lambert).
Generał Tadeusz Piskor nie był jedynym oponentem w sprawie kopuł obserwacyjnych Zakładów Ostrowieckich. Opracowany w 1936 roku nowy typ kopuły obserwacyjnej zdaniem gen. bryg. do prac artyleryjskich przy GISZ Stanisława Millera nie spełniał podstawowych wymogów dla stanowiska obserwatora artylerii. Zastrzeżenia dotyczące kopuły obserwacyjnej wg. Instrukcji Fort. 15-1936 przedstawił w piśmie „Obiekty artyleryjskie w fortyfikacjach stałych” z dnia 16 listopada 1938 roku do Inspektora Saperów gen. bryg Mieczysława Dąbkowskiego [05].
Fot. 01. Jedna z zachowanych małych kopuł dla obserwatora piechoty Pozycji Odry. Schron został wkomponowany w wał przeciwpowodziowy.
Fot. 02. Cecha fabryczna, zwana powszechnie sygnaturą, małej kopuły dla obserwatora piechoty 9a P7 stanowiska obserwacyjnego z 1934 w Starym Osiecznie (wówczas Hochzeit) – Pozycja Pomorska. Zdjęcie zostało tak wykonane aby sygnaturka była łatwa do zlokalizowania. W dolnej części zdjęcia widoczna jest żelbetonowa ściana schronu.
Pierwsze małe kopuły 9 P7 dla obserwatora piechoty wyprodukowano w 1934 roku. Łącznie zamówiono dla nowo wznoszonych i planowanych fortyfikacji 260 [01] egzemplarzy małych kopuł. Głównym dostawcą był firma Eisen- und Stahlwerke Otto Gruson & Co [02] z Magdeburga-Buckau (dalej Gruson). Łącznie dostarczyła 209 sztuk małych kopuł obserwacyjnych pod oznaczeniem 9a P7. Zamówienie na 51 kopuł, o oznaczeniu 9b P7, zostało zrealizowane przez firmę F. Schichau, Maschinen- und Lokomotivfabrik, Schiffswerft und Eisengießerei GmbH z Elbląga (dalej Schichau).
Projekt małej kopuły dla obserwatora artylerii został opracowany przez konstruktorów Wojskowego Urzędu Uzbrojenia (niem. Heeresaffenamt) w Berlinie. Otrzymał oznaczenie 9 P7. Stanowił podstawę do opracowania dokumentacji technicznej dla producentów. Mała kopuła obserwacyjna o oznaczeniu 9 P7 oraz oba warianty kopuły, produkowane na podstawie dokumentacji technicznej firmy Gruson i Schichau, zostały umieszczone w katalogu konstrukcji standardowych „Panzer-Atlas” z 1942 roku. Kopuły różniły się konstrukcyjnie, ale zdaniem projektantów [03] posiadały taką samą odporność na ostrzał. Były przeznaczone dla obiektów wznoszonych zarówno w klacie odporności C jak i w B1 [04].
W celu identyfikacji pancerza wystarczy odszukać cechę fabryczną, zwaną powszechnie sygnaturką, Taką cechę fabryczną posiadał każdy egzemplarz małej kopuły obserwacyjnej. Tuż powyżej podstawy kopuły wybijany był znacznikiem numer pancerza, rok produkcji, oznaczenie producenta oraz stempel odbioru technicznego przez Urząd Uzbrojenia. Oznaczenie producenta w przypadku kopuł 9a P7 firmy Gruson nie było jednolite. W latach 1934-35 stosowano oznaczenie „O.G. & CO.” lub z uzupełnieniem o lokalizację zakładu „O.G. & CO. MAGDEBURG”. Część kopuł otrzymała rozszerzone opis, zawierający nazwę firmy i lokalizację producenta „OTTO GRUSON CO. MAGDEBURG”.
Dla pozycji obronnych, wzniesionych na wschodnich terenach III Rzeszy w okresie międzywojennym, przeznaczono łącznie 172 sztuk kopuł obserwacyjnych 9 P7. W zestawieniu z 1944 roku posłużono się określeniem 9 P7, stosowanym przez Urząd Uzbrojenia.
Autorowi niniejszego opracowania nie udało się dotrzeć do zachowanego egzemplarza kopuły 9b P7. Jedną z pierwszych wyprodukowanych małych kopuł przeznaczono dla stanowiska obserwatora artylerii w Starym Osiecznie na Pozycji Pomorskiej [05]. Należy do trzech zachowanych małych kopuł 9 P7 na Pozycji Pomorskiej. Z przeprowadzanych badań terenowych można wywnioskować, że część pancerzy musiała kilka lat przeleżeć w składach saperskich. Przykładem może być kopuła o numerze 25, wyprodukowana w 1934 roku przez firmę Gruson. Została osadzona prawdopodobnie w 1938 roku w stropie schronu bojowego B1-3 [06], wzniesionego w pobliżu miejscowości Kruklanki we wschodniej części Rejonu Umocnionego Giżycko (niem. Lötzener Seenstellung). Jest jedną z czterech zachowanych kopuł z 36 sztuk osadzonych w obiektach Rejonu Umocnionego Giżycko. W planach pozostaje dotarcie do jedynej zachowanej z kopuły 9 P7 na Trójkącie Lidzbarskim. Zgodnie z danymi z 1941 roku na Pozycji Lidzbarskiej i Pozycji Dejmy (niem. Deime Stellung) osadzono łącznie 33 kopuły typu 9 P7.
Fot. 02. Cecha fabryczna, zwana powszechnie sygnaturą, małej kopuły dla obserwatora piechoty 9a P7 stanowiska obserwacyjnego z 1934 w Starym Osiecznie (wówczas Hochzeit) – Pozycja Pomorska. Zdjęcie zostało tak wykonane aby sygnaturka była łatwa do zlokalizowania. W dolnej części zdjęcia widoczna jest żelbetonowa ściana schronu.
[01] – Zgodnie z zestawieniem niemieckich pancerzy na dzień 15.01.1941 r.
[02] – Firma Eisen- und Stahlwerke Otto Gruson & Co z siedzibą w Magdeburg-Buckau została założona w roku 1871 przez Otto Grusona a po jego śmierci przejęta w 1930 roku przez Maschinenfabrik Buckau R. Wolf AG również z siedzibą w Mgdeburgu.
[03] – Zgodnie z odpisem: Der Chef der Heeresleitung Az B 39 e T A In Fest III 470/34 g.Kdos. z 10.01.1935 r. Der Unterschied der beiden Bauteile liegt in der Konstruktion, nicht in der Sandstärke. Die Bauteile sind sowohl für C als auch für B1 Bauten zu verwenden. Die Festungsbaugruppen haben ihre Bauentwürfe mit Kleinstglockenentsprechend den im Januar 1935 zur Verteilung kommenden Bauteilen 9a beziehungsweise 9b P7 aufzustellen.
[04] – Obiekt o klasie odporności C posiadała grubość ścian – 50 cm, stropu – 60 cm i elementów pancernych – 6 cm a w przypadku klasy odporności B1 odpowiednio: grubość ścian – 80 cm, stropu – 100 cm i elementów pancernych – 10 cm.
Ciąg dalszy rozważań na temat kopuł obserwacyjno-bojowych HZ.
Kierownictwo Robót nr 18 pod dowództwem mjr. Jana Prochasskiego prowadzi w latach 1937 -38 rozbudowę pozycji obronnej na linii Szczary Górnej w pasie działania Armii Baranowicze. Wznoszone są nowoczesne schrony bojowe typu średniego o charakterystycznych rozwiązaniach konstrukcyjnych, typowych dla tego zespołu fortyfikatorów. Stanowiska bojowe ciężkich karabinów maszynowych umieszczono za strzelnicami ściennymi i w kopułach. Zgodnie z projektem miano osadzić w stropach obiektów bojowo–obserwacyjne kopuły wykonane ze tłoczonej blachy węglowej o grubości 30 mm. Generał Tadeusz Piskor był zwolennikiem zastosowania bardziej odpornych na ostrzał kopuł, które w tym wypadku nie deprecjonowały wartości bojowej nowo wznoszonych schronów. Zabiegał o zakup obserwacyjno-bojowych kopuł wykonanych ze staliwa chromoniklowego o grubości ściany równej 60 mm. Ich producentem była Huta „Zygmunt” w Łagiewnikach.
Z inicjatywy gen. Tadeusza Piskora przeprowadzono ćwiczenia doświadczalne. Ćwiczenia miały na celu ocenę kopuły ze staliwa chromoniklowego oraz zastosowanych podstaw specjalnych dla 7,9 mm ciężkiego karabinu maszynowego wz. 30 i 7,9 mm ręcznego karabinu maszynowego wz. 28.
W jakim stopniu ziściły się starania gen. Tadeusza Piskora. Inspektor Saperów Sztabu Głównego generał Dąbkowski poprosił o decyzję w tej sprawie swojego przełożonego. Odpowiedź marszałka Edwarda Rydza- Śmigłego:
Pozycja na Górnej Szczarze ma tylko przejściowe znaczenie.
Wystarczyć muszą kopuły tańsze, wobec tego zgadzam się na założenie
w przyszłym roku tych słabszych kopuł – bez dodatkowego kredytu. ……
Warszawa, dnia 4 luty 1938 rok.
Niewłaściwym postępowaniem byłoby brak chęci poznania konstrukcji obiektów, które zasługiwałby na osadzenie w nich kopuł obserwacyjno-bojowych produkcji Huty Zygmunt. Do dwóch zachowanych kopuł można nadal dotrzeć [02].
Autor niniejszej notatki pt. „Inicjatywa gen. Tadeusza Piskora w sprawie kopuł z Huty „Zygmunt” poszukuje dokumentu lub jego sygnatury, który w sposób bezpośredni lub pośredni potwierdzałby zmianę decyzji marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza.
[01] – CAW 302.4.1283.
[02] – Pierwsza z zachowanych kopuł, ale uszkodzona, została osadzona w jednym ze schronów drugiej linii obrony pod Nowogrodem nad Narwią, a druga w schronie w pobliżu miejscowości Gliniski pod Augustowem. Wspomniane schrony zostały opisane w opracowaniach na stronie internetowej hauba.pl.
Fot. 01. Odkryte stanowisko obserwatora artylerii, wykonane na tylnej ścianie schronu z 1936 roku.
Podczas kolejnego wyjazdu na Pozycję Lidzbarską dotarłem do schronu dla obserwatora artylerii. Obiekt został wzniesiony około 400 metrów na wschód od drogi wojewódzkiej 507 z Ornety do Pieniężna a ówczesnej Reichstraße 126 z Wormitt do Mehlsack. Schron dla stanowiska obserwatora artylerii znajduje się po północnej stronie strumienia „Młyńska Struga”. Wybudowany został w 1936 roku w klasie odporności na ostrzał B1. Na tylnej ścianie obiektu wykonano otwarte stanowisko dla obserwatora artylerii. Zachowało się w świetnym stanie. Co ciekawsze w stropie schronu osadzono również kopułę pancerną dla obserwatora artylerii 44P8. Początkowo zakładano, że otwarte stanowisko obserwatora artylerii będzie rozwiązaniem tymczasowym. Już w 1934 roku opracowano i przyjęto na uzbrojenie małą kopułą 9P7, pierwszą z serii pancerzy do ochrony stanowiska obserwatora piechoty. Do końca 1935 roku zakończono kilka projektów kopuł obserwacyjnych. Dla obiektów o odporności B1 przewidziano kopułę obserwacyjną dla obserwatora artylerii 44P8.
Fot. 02. Odkryte stanowisko obserwatora artylerii a w głębi kopuła dla obserwatora artylerii 44P8.
Stanowisko chronione było pancerną ścianą o grubości 16 cm, wykonaną ze staliwa chromowo-molibdenowego. Kopuła została wyposażona w sprzęt optyczny do prowadzenia okrężnej i bliskiej obserwacji. Do okrężnej obserwacji pola walki, określania położenia wybranych celów i kierowania ogniem, przeznaczono peryskop umieszczony w pionowej osi kopuły. Jako pierwsze wyposażenie zatwierdzono do użytku peryskop typu Pz. B.F. 2 firmy Zeiss lub zamiennie SR-4 firmy Busch. Drugi peryskop spoczywał w skrzynce jako rezerwowy.
Do prowadzenia obserwacji bliskiego otoczenia kopuły wykorzystywano 6 peryskopów typu Pz. BWF 3 firmy Zeiss, umieszczonych w otworach na obwodzie cylindrycznej części kopuły. Trzy kolejne peryskopy stanowiły rezerwę.
Obserwator zajmował pozycję na siedzisku mocowanym do obrotowej platformy. Obrót platformy zapewniała przekładnia. Pokrętło przekładni znajdowało się w zasięgu prawej ręki obserwatora.
Fot. 03. Otwór na peryskop. Otwór wykonany w pionowej osi kopuły
Parę metrów od kopuły wykonano dodatkowo odkryte stanowisko obserwatora artylerii. Znajdowało się we wnęce, wykonanej na tylnej ścianie schronu.. Przeszkolony żołnierz obserwował pole walki za pomocą lornetki. Od strony zapola chroniły go stalowe drzwi 54P8, które kończyły się na wysokości płaszczyzny stropu.
Fot. 04. Obrotowa platforma kopuły obserwatora artylerii 44P8.
Fot. 01. Schron broni maszynowej „G” z osadzoną w stropie kopułą obserwacyjno-bojową HZ. W sektorze nadzoru lewej strzelcy kopuły znajdowało się zapole schronu z punktem dowodzenia odcinka obrony „Nowogród”.
W dniu 30.11.1938 roku przeprowadzono próbne strzelania z ciężkiego karabinu maszynowego na podstawie fortecznej ze stanowiska bojowego w kopule pancernej [01]. Zdaniem komisji nadzorującej przebieg doświadczenia, wyniki strzelania można było uznać za pozytywne. Do prób zastosowano korpus kopuły, wyprodukowany przez Hutę „Zygmunt” (dalej kopuła HZ). Obsada stanowiska wykonała próbne strzelanie bez użycia masek przeciwgazowych. Ogień prowadzono krótkimi seriami po 25 sztuk naboi. Pod komorą zamkową podwieszono giętki przewód, poprzez który łuski z wystrzelonych naboi spadały do hermetycznego zbiornika na łuski. Zbiornik umieszczono w szybie kopuły.
Fot. 02. Uszkodzona kopuła HZ schronu broni maszynowej „G”.
Fot. 03. Podest kopuły HZ schronu broni maszynowej „G”. Widoczne są dwa wyprowadzenia rur do łączności głosowej.
Fot. 04. Podest kopuły HZ z betonowym cokołem.
Do wentylacji stanowiska bojowego w kopule zastosowano dwa wentylatory. Pierwszy z nich służył do napowietrzania. Drugi miał za zadanie usuwać gazy prochowe ze stanowiska bojowego w kopule na zewnątrz schronu. Wentylator zasysał gazy prochowe bezpośrednio z hermetycznego zbiornika oraz pośrednio poprzez giętki przewód spod komory zamkowej karabinu maszynowego w kopule. Dlatego też w podeście kopuły, wykonanym z walcowanej blachy, powinny być wykonane minimum dwa otwory technologiczne. Jeden z nich służył do napowietrzania kopuły a drugi przeznaczono na przewód zrzutni łusek.
W polskiej fortyfikacji przewidywano również możliwość zrzutu łusek na zewnątrz schronu poprzez rurę osadzoną skośnie w zewnętrznej ścianie obiektu. W fortyfikacjach stałych na Górnym Śląsku część obiektów otrzymała specjalnie wykonane szyby, do których następował zrzut łusek. Jedno z takich rozwiązań można zobaczyć w schronie w Brzezinach przy ulicy Przyjaźni. We francuskich lub czechosłowackich dziełach fortyfikacji stałej stosowano do tego celu rowy diamentowe o konstrukcji żelbetonowej.
Zachowane egzemplarze kopuł HZ
Zachowały się dwa egzemplarze kopuł obserwacyjno-bojowych Huty „Zygmunt”. Z trzech schronów z kopułami obserwacyjno-bojowymi HZ [02], które wzniesiono w 1939 roku na odcinku obrony „Nowogród”, przetrwał tylko jeden. Posiada uszkodzoną, ale szczęśliwie uratowaną kopułę HZ. Drugi egzemplarz pancerza, zachowany w świetnym stanie, znajduje się w schronie bojowym, który wybudowano w pobliżu miejscowości Gliniski pod Augustowem [03]. Kopułę HZ otrzymał schron bojowy „G” [04] odcinka „Nowogród”, wzniesiony około 250 m na południowy wschód od schronu „B” z punktem dowodzenia odcinka „Nowogród”. Zapole schronu „B”, ważne z punktu obrony odcinka, znajdowało się w sektorze nadzoru lewej strzelnicy kopuły HZ. Łączny sektor obserwacji lub ostrzału dla stanowiska bojowego wynosił 1200.
Fot. 05. Wejście do schronu (wzniesionego w 1939 roku). Wejście chronione czechosłowackimi drzwiami kratowymi wz. 37. Po prawej stronie strzelnica dla ciężkiego karabinu maszynowego. Drzwi zostały osadzone nie zgodnie z czechosłowackimi założeniami konstrukcyjnymi.
Fot. 06. Szyb kopuły schronu w miejscowości Gliniski. Po prawej stronie wejście do izby bojowej, zamykane niskimi drzwiami stalowymi.
Kopuła została osadzona na betonowym cokole, około 8 cm powyżej podestu z walcowanej blachy stalowej. Z przestrzeni bojowej kopuły poprowadzono dwie rury łączności głosowej. Szyb kopuły zamykany był gazoszczelnymi drzwiami. W świetnym stanie zachowała się kopuła obserwacyjno-bojowa schronu na broń maszynową, który wzniesiono w 1939 roku w pobliżu miejscowości Gliniski pod Augustowem. Schron [05] otrzymał nietypowe dla fortyfikacji stałych zachodniej Polski wejście do szybu kopuły. Do podszybia można było dostać się z zewnątrz obiektu lub z izby bojowej. Wejście od strony izby bojowej zamykały niskie drzwi stalowe. Wejście do szybu kopuły z zewnątrz obiektu chronione było tylko poprzez drzwi kratowe. Podobne rozwiązanie zastosowano w dwóch niezachowanych schronach odcinka Nowogród. Unikalne informacje, dotyczące wysadzonego schronu „T” na armatę polową i stanowiskiem dla obserwatora w kopule HZ, zawarte są w rozdziale „Rozwój form fortyfikacji na podstawie doświadczeń bojowych w Finlandii i byłej Polsce” (ros. Развитие фортификациоппух форм по данным баевых действийв Финляндии и в бывшей Польшe) opracowania z 1940 roku starszego wykładowcy Wojskowej Akademii Inżynieryjnej A. I. Pangsena [06]. Sowieccy saperzy dokonali inwentaryzacji schronu i wykonali jego częściową dokumentację techniczną.
Fot. 07. Podest kopuły HZ w schronie w miejscowości Gliniski. W podeście nie wykonano otworów technologicznych na zrzutnię łusek i przewód napowietrzający.
Rys. 01. Szyb kopuły obserwacyjno-bojowej HZ schronu na armatę polową. Na rysunku podano współrzędne położenia osi strzelnicy, poziomu podestu i posadzki.
Natomiast wyjątkowo mało informacji źródłowych można odnaleźć na temat drugiego z niezachowanych schronów odcinka obrony „Nowogród”, w którego stropie osadzono dwie kopuły obserwacyjno-bojowe Huty „Zygmunt”. Schron [07] wzniesiono przy drodze z Nowogrodu do Miastkowa Zachowało się kilka archiwalnych zdjęć, poglądowy rysunek i kilka zdań w niemieckim opracowaniu „Denkschrift über die polnische Landesbefestigung” z 1941 roku.
Uwagi
Analiza wykonanej przez sowieckich saperów dokumentacji technicznej schronu na armatę polową, jak i oględziny zachowanej części ściany nie potwierdziły zastosowania zrzutu łusek ze stanowiska bojowego w kopule HZ na zewnątrz schronu poprzez skośnie osądzaną rurę w zewnętrznej ścianie schronu. Możliwy był ich zrzut do gazoszczelnego pojemnika, umieszczonego w szybie kopuły.
Przeprowadzone badania szybu kopuły w miejscowości Nowogród i Gliniski wykazały barak otworów technologicznych w podeście i ścianach szybu. Nie wykonanie ich w procesie betonowania obiektów może sugerować, że już na etapie projektowania nie przewidziano w obu schronach zastosowania wymuszonego napowietrzania przestrzeni bojowej kopuły HZ, zrzutu łusek i odsysania gazów prochowych. Późniejsze wykonanie otworów technologicznych w stalowym podeście było możliwe i stosunkowo łatwe do wykonani. Natomiast ich przebicie w żelbetonowych ścianach wiązało się z dużym nakładem pracy.
Postscriptum
Pracami fortyfikacyjnymi odcinka obrony „Nowogród” kierowali dwaj oficerowie o długim stażu zawodowym, mjr sap. Karol Kleczke – dowódca Kierownictwa Robót nr 20 oraz jego zastępca mjr Józef Arabski. Obaj należeli do kadry wykładowców Wyższej Szkoły Inżynierii (WSInż) w Warszawie. Zadaniem szkoły było kształcenie i przygotowanie w dwuletnim cyklu nauczania oficerów wojsk saperskich do pracy w sztabach i samodzielnego kierowania pracami fortyfikacyjnymi.
Czy prowadzone testy uzbrojenia lub próby wyposażenia schronów były na tyle tajne, że tylko nieliczna część oficerów znała wyniki prowadzonych prac i mogła je z powodzeniem wykorzystywać w nowych projektach obiektów fortyfikacji stałych?
[01] – więcej w opracowaniu Obserwacyjno-bojowa kopuła Huty „Zygmunt” – test stanowiska bojowego (1938)
[02] – Na przeciwko ujścia Pisy do Narwi wzniesiono schron ze stanowiskiem obserwacyjnym w kopule. Dostępne materiały nie określają typu kopuły.
[03] – więcej w opracowaniu Schron bojowy Gliniski I
[04] – więcej w opracowaniu Schron bojowy „G”
[05] – więcej w opracowaniu Fortyfikacje stałe odcinka Augustów z 1939 r. Jerzego Sadowskiego i Tomasza Wesołowskiego, INFORT Nr 21/2004
[06] – inżynier brygady – stopień wojskowy równy generałowi dywizji.
[07] – Piotr Popławski – Fortyfikacje odcinka „Nowogród” i ich rola w przeciwdziałaniach 42. Pułku Piechoty 10 września 1939 roku, Ars fortificandi – Studia i materiały z dziejów architektury obronnej Tom I (2016) oraz Łukasz Drzensla, Próba rekonstrukcji schronu bojowego Nowogród 11 – fortecznik.pl
Fot. 01. Kopuła obserwacyjna produkowana przez Spółkę Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich w dwóch partiach prototypowych od 1934 roku.
W powolnym tempie przebiegały prace nad konstrukcją oraz wyposażeniem kopuł obserwacyjnych i obserwacyjno-bojowych. W roku 1934 została opracowana konstrukcja pierwszej kopuły obserwacyjnej dla budowanych fortyfikacji na Górnym Śląsku. Do prowadzenia obserwacji posiadała cztery wąskie szczeliny zamykane zasuwami. Po wykonaniu jednego egzemplarza prototypowej kopuły obserwacyjnej w 1934 roku wstrzymano na okres jednego roku jej dalszą produkcję. Pierwszy prototypowy egzemplarz został osadzony w stropie dwukondygnacyjnego tradytora artyleryjskiego z punktu oporu wzg. 304,7 w pobliży miejscowości Dąbrówka Wielka. Kolejny egzemplarz z 1935 roku osadzono w stropie schronu artyleryjskiego punktu oporu „Szyb Artura”.
W 1936 roku przyjęto na uzbrojenie nowy typ kopuły obserwacyjnej w wersji z czterema lub sześcioma dużymi otworami obserwacyjnymi. Wymagania techniczne określono w Instrukcji Fort. 15-1936. Nowa kopuła obserwacyjna miała zastąpić wcześniej opracowane rozwiązanie z 1934 roku w nowo projektowanych schronach. Wycofany typ kopuły należało dostarczyć jednak dla obiektów już wybetonowanych, których warunki wykonawcze przewidywały wcześniejszy typ pancerza. Dlatego też w 1936 roku wykonano ostatnie cztery egzemplarze dla punktu oporu „Bobrowniki” (wzg. 310) i „Nowy Bytom”. Łącznie wykonano 6 egzemplarzy kopuł obserwacyjnych, które określane są ogólnie jako model 1934, mimo występujących różnic.
Fot. 02. Kopuła obserwacyjna produkowana od 1936 roku w wersji z sześcioma i czterema otworami obserwacyjnymi przez Spółkę Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich.
Kopuły obserwacyjne, produkowane przez Spółkę Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich dla obiektów fortyfikacji stałej, nie cieszyły się uznaniem obserwatorów artylerii. Gen. dyw. Tadeusz Piskor, odpowiedzialny za opracowanie planu obrony w pasie działania Armii „Baranowicze”, w piśmie z dnia 6 kwietnia 1936 roku, kierowanym do Szefa Sztabu Głównego, a dotyczącym planu rozmieszczeń obiektów fortyfikacyjnych na odcinku „Darewo” i „Łabuzy”, stwierdził:
„stosowanie kopułek panc. dla obserwatorów art. nie jest pożądane, ponieważ nie dają one dobrych możliwości obserwacji. Sądzę, że zastąpienie ich peryskopami da nie tylko lepsze warunki obserwacji i przekazywania jej wyników, ale również obniży koszta.” [01]
Zastrzeżenia dotyczące konstrukcji kopuł dla obserwatorów artylerii oraz ich wyposażenia zebrał gen. bryg. Stanisław Miller i przedstawił w piśmie „Obiekty artyleryjskie w fortyfikacjach stałych” [01] z dnia 16 listopada 1938 roku do Inspektora Saperów gen. bryg Mieczysława Dąbkowskiego. Zdaniem generała do prac artyleryjskich przy GISZ Stanisława Millera czworokątne otwory o wymiarach 10 x 10 cm kopuły obserwacyjnej wg. Instrukcji Fort. 15-1936, wykonane na części cylindrycznej kopuły, nie pozwalały na prowadzenie obserwacji oraz pomiar kątów określających położenie celów za pomocą ogólnie dostępnego sprzętu optycznego. Otwory obserwacyjne okazały się zbyt małe. Brakowało również miejsca na ustawienie lornetki teleskopowej na statywie, gdyż średnica wewnętrzna pancerza, mierzona na wysokości otworów obserwacyjnych, wynosiła 98 cm. Nie przewidziano składanego stolika do prowadzenia notatek oraz siedziska dla obserwatora. Jego pracę utrudniała wysokość kopuły. Mierzona od poziomu podestu do najwyższego punku czaszy, wynosiła zaledwie 150 cm. Wszelkie czynności wykonywane były w postawie stojącej, mocno pochylonej, wyjątkowo uciążliwej w dłuższym okresie czasu.
Wszystkie wspomniane zastrzeżenia były konsultowane z gen. broni Kazimierzem Sosnkowskim, zainteresowanym racjonalną rozbudową fortyfikacji polskich na Polesiu. Istotnym błędem konstrukcyjnym omawianego pancerza była otwierana do wnętrza kopuły klapa włazu. Mogła utrudnić ewakuację rannego obserwatora i wydłużyć czas zastąpienia go nowym. Wątpliwości budziła również wytrzymałość pancerza na działanie pocisków kalibru 155 mm.
W piśmie do Inspektora Saperów gen. bryg Mieczysława Dąbkowskiego zostały również przedstawione, zdaniem gen. bryg Stanisława Miller, istotne pytania dotyczące dalszego rozwoju konstrukcji kopuł obserwacyjnych:
„a) Czy zamierzone jest zwiększenie średnicy dzwonu w przyszłych projektach,
b) Czy dzwony będą wyposażone w peryskopy i episkopy,
c) W jaki sposób zostanie zapewniona obserwatorowi możliwość obserwacji i notowania,
d) Czy sprawa podłogi w dzwonie zostanie inaczej rozwiązana.
e) Jaka jest wytrzymałość pancerza dzwonu obserwacyjnego na działanie pocisków. Czy pancerz poddany był próbom, jakim?” [02]
W przeciągu niespełna jednego miesiąca została przygotowana odpowiedź Inspektora Saperów gen. broni Dąbkowskiego. W piśmie z 16.12.1938 r. informował gen. broni Millera:
„Ad a) Nowe kopuły obs. mają posiadać średnice wewnętrzną 1150 mm. Ad b) Kopuły obs. będą wyposażone w peryskopy, zaś w szczelinach obs. będą zastosowane przezierniki. Ad c) Możliwość obserwacji zostanie zapewniona przez przyrządy (…), zaś dla notowania kopuła będzie posiadała stolik podnoszony (pulpit) oraz siodełko. Ad d) W podłodze pod każdą kopułą jest przewidziany otwór obustronnie otwierany, który pozwala na ew. usunięcie rannego. Sprawa proponowanej przez Pana Generała kratowej podłogi znajduje się w studiach. Ad e) Próby nad wytrzymałością kopuł (nie obserwacyjnych) były wykonywane parokrotnie. Co do kopuł ckm, to próby nad nimi będą wykonane na wiosnę 1939 roku. Ad f) Co do uwag Pana Generała, to odpowiedzi na nie zawarte są w wyżej przytoczonych punktach, za wyjątkiem punktu, dotyczącego ilości i wielkości szczelin. Sprawa ta znajduje się obecnie w studiach. Kopuły obs., które mają być obecnie wykonywane, mają mieć grubość 150 mm (150 – 200 mm).” [02]
Fot. 03. Kopuła dla obserwatora artylerii wytwarzana przez Spółkę Górniczo-Hutniczą Karwina-Trzyniec S.A. od 1939 roku.
Data odpowiedzi Inspektora Saperów gen. broni Dąbkowskiego na pismo gen broni Millera była zbieżna czasowo z terminem badań komisyjnych drewnianego modelu kopuły obserwacyjnej o nowej konstrukcji. Komisja miała dokonać oceny przydatności zaprojektowanej kopuły do celów artyleryjskich [03]. Badania przeprowadzono w 6.12.1938 roku. Z czysto praktycznych i finansowych względów do oceny pancerza wykonywano jego drewniany model. Stosunkowo niskim nakładem czasu i pracy można było sprawdzić funkcjonalności przewidzianego wyposażenia lub dokonać korekty niezbędnych wymiarów w celu uzyskania optymalnego rozwiązania.
Przestrzeń bojową kopuły tworzył dwudzielny pomost, wykonany ze stalowych prętów. Miał ułatwić bezpośrednią łączność głosową obserwatorom z telefonistą, którego stanowisko znajdowało się w szybie pod pomostem.
Obserwacja pola walki miała być prowadzona za pomocą peryskopu o 4-6x powiększeniu, wysuwanym na zewnątrz w osi kopuły. Przewidziano zastosowanie okna peryskopowego (rodzaj francuskiego episkopu) mocowanego zamiennie z lornetką polową Kolberga [04] o 6x powiększeniu w gnieździe na obwodzie kopuły.
Informacje zawarte w notatce z badań komisyjnych z 6.12.1938 roku, jak i w piśmie Inspektora Saperów gen. broni Mieczysława Dąbkowskiego z dnia 16.12.1938 r., są zbieżne i dotyczą tego samego pancerza. Ocenie poddano model nowej kopuły obserwacyjnej, której produkcję zlecono Spółce Górniczo-Hutniczej Karwina-Trzyniec. Należy zwrócić uwagę na fakt, że przytoczona korespondencja nie dotyczyła już osadzonych kopuł zgodnych z Instrukcją Fort 15-1936 oraz doposażenia ich stanowisk obserwacyjnych w specjalnie opracowany sprzęt optyczny i niezbędne wyposażenie.
Fot. 04. Widok stropu schronu bojowego na zapolu prawoskrzydłowego dzieła grupy fortowej „Carski Dar” zewnętrznego pierścienia Twierdzy Modlin. Na pierwszym planie pancerz stanowiska ckm wg. Instrukcji Fort. 22-1934.
Fot. 01. Archiwalne zdjęcie stanowiska balistycznego w forcie VI Czeczotki Twierdzy Modlin. [01]Niniejsze opracowanie powstało tylko dzięki przypadkowemu odnalezieniu w Internecie archiwalnego zdjęcia. Na stronie internetowej http://fotopolska.eu/ znalazłem zdjęcie bez opisu (http://fotopolska.eu//foto/735/735597.jpg). Zdjęcie prezentuje stanowisko balistyczne do oceny skuteczności działania pocisków pancernych na forcie VI Czeczotki Twierdzy Modlin. Po prawej stronie znajduje się żelbetowa ściana o zróżnicowanej grubości, wykonana specjalnie do testu. Po prawej stronie widoczne są cztery kopuły (na zdjęciu koła) osadzone w żelbetowej cokole.
Fot. 02. Kadr zdjęcia 01. Zdjęcie prezentuje stanowisko balistyczne do oceny skuteczności działania pocisków przeciwpancernych na forcie VI Czeczotki Twierdzy Modlin. Po lewej stronie znajduje się żelbetowa ściana o zróżnicowanej grubości, wykonana specjalnie do testu. Po prawej stronie widoczne są cztery kopuły (na zdjęciu koła) osadzone w żelbetowej cokole.
Rys. 01. Wyniki badań balistycznych -A. Strzał nr 7 do kopuły bojowej ckm Z.O.. Pocisk przeciwpancerny ostry ze zwłoką. Zupełna fragmentacja pocisku wewnątrz kopuły. -B. Strzał nr 8 do kopuły Huty Trzyniec. Pocisk przeciwpancerny ostry ze zwłoką. Zupełna fragmentacja pocisku na zewnątrz kopuły. -C. Strzał nr 9 do kopuły bojowej ckm W.I. Pocisk przeciwpancerny ostry bez zwłoki. Zupełna fragmentacja pocisku na zewnątrz kopuły. – D. Strzał nr 10 do kopuły Huty Trzyniec. Pocisk przeciwpancerny ostry bez zwłoki. Zupełna fragmentacja pocisku na zewnątrz kopuły.
Porównawcze strzelania z ciężkich z ciężkich moździerzy 220 mm wz. 32 i 310 mm projektu I.T.U. przeprowadzono w Modlinie na forcie VI Czeczotki 6 lipca 1939 roku. Celem przeprowadzonych badań balistycznych było określenie skuteczności działania pocisków wystrzelonych z ciężkich moździerzy obu typów na stropy żelbetowe i kopuły pancerne. Skutek działania uzależniono od:
– cech balistycznych moździerzy,
– zastosowanej amunicji,
– danych wytrzymałościowych stropów i kopuł.
Strzelanie przeprowadzono w jednakowych warunkach z obu moździerzy umieszczonych na specjalnych podstawach stałych. Odległość do celu określono na 114 metrów. Dla obu moździerzy zastosowano zmniejszony ładunek miotający, taki aby pociski uderzały w cel z prędkością i kątem odpowiadającym 2/3 pola ostrzału w głąb. Prędkość pocisków były mierzone po każdym strzale ślepym. Kąt upadku miał wynosić około 70 stopni. Prędkość uderzenia pocisku w cel wynosiła 333 m/sek dla pocisków kalibru 220 mm i 347 m/sek dla kalibru 310 mm. Zastosowano pociski – granaty pancerne ślepe i ostre z jednakowymi zapalnikami dennymi P.V.Z.68 ze zwłoką około 0,15 sek. W przypadku kalibru 220 mm ciężar pocisku ostrego wynosił 128 kg przy ciężarze ładunku trotylu 9 kg. Pocisk ostry kalibru 310 mm posiadał wagę 400 kg a ładunek trotylu 32 kg.
Celowanie do celu z moździerzy ustawionych na stałych podstawach przeprowadzono przez przewód lufy tak, aby punkty trafień leżały w osi kopuł.
Strzelanie prowadzono do czterech kopuł osadzonych w żelbetowym cokole. Pochylenie cokołu miało zapewnić odpowiedni kąt uderzenia pocisku, odpowiadający 2/3 zasięgu moździerzy. Badaniom balistycznym poddano cztery kopuły pancerne:
– jedną kopułę obserwacyjną z 1939 roku wykonaną w Hucie Trzyniec o grubości pancerza 190 mm,
– dwie kopuły bojowe na ckm z 1937 roku wykonane przez Zakłady Ostrowieckie o grubości pancerza 150 mm,
– jedną kopułę bojową na ckm z 1938 roku wykonaną przez Wspólnotę Interesów o grubości pancerza 161 mm.
Dla wybranych do prób balistycznych pancerzy wykonano stosowne badania właściwości mechanicznych przewidziane przy odbiorze technicznym. W statycznej próbie na rozciąganie najlepiej wypadła kopuła bojowa na ckm W.I., której wytrzymałość na rozciąganie określono na 74,7 kg/mm2. Najniższą wytrzymałość na rozciąganie wykazała próbka pancerza staliwnego wyprodukowanego przez Hutę Trzyniec. Wynosiła ona 53 kg/mm2. Obie próbki pancerzy Zakładów Ostrowieckich posiadały wytrzymałość na rozerwanie rzędu 63 kg/mm2. Właściwości plastyczne określane w próbie rozciągania charakteryzuje wydłużenie względne. Dla pancerza Huty Trzyniec wydłużenie względne badanej próbki wynosiło A5=25%, dla próbki W.I. 15,5% a dla próbki Z.O. 13,5%. Wyniki próby udarnościowej dla próbki W.I. i Huty Trzyniec były porównywalne i wynosiły U=9 a dla Z.O udarność osiągnęła wartość U= 7.
Wyniki badań balistycznych.
Wyniki badań balistycznych prezentuje rysunek 01. Tylko w przypadku kopuły bojowej na ckm produkcji Zakładów Ostrowieckich osiągnięto przebicie pancerza i całkowitą fragmentację pocisku wewnątrz kopuły. Nie oznacza, że w pozostałych trzech przypadkach zaistniała możliwość przeżycia obsady kopuły. Wszystkie polskie pancerze produkowane w okresie międzywojennym nie były wyposażone w wewnętrzny pancerz chroniący przed odpryskami powstającymi podczas uderzenia konwencjonalnego pocisku przeciwpancernego w strefie narażonej na ostrzał. W większości typów kopuł wewnętrzny pancerz umieszczano jedynie pod sklepieniem.
[01] Zdjęcie bez opisu pochodzi ze strony internetowej: http://fotopolska.eu/ Link do zdjęcia: http://fotopolska.eu//foto/735/735597.jpg
