Stanowisko 7,62cm Festung Pak (r) znajdujące się na prawym skrzydle fortu XIII widok od czoła (fot. Tomasz Zamysłowski).
Chyląca się ku upadkowi III Rzesza w końcowym okresie wojny desperacko próbowała zahamować postęp wojsk radzieckich organizują kolejne linie obrony lub ogłaszając kolejne ośrodki miejskie miastami twierdzami (Festung). W założeniu miasta twierdze miały pozostać w okrążeniu na tyłach frontu. Broni się je do końca, aby wróg musiał zaangażować jak na większe siły w ich izolację i zdobycie. Cześć tych miast tylko z nazwy były twierdzami, gdyż pozbawione były fortyfikacji, bądź je posiadały lecz pamiętające poprzednie stulecia i nie odpowiadały wymogą współczesnego pola walki. Załogi miast twierdz organizowano z wycofujących się rozbitych jednostek, rekonwalescentów szpitali wojskowych, jednostek szkolny, a przede wszystkim z członków nowo powstałej formacji pospolitego ruszenia (niem. Volkssturm). Dużym problemem stało się zapewnienie uzbrojenia dla broniących się oddziałów. Zrujnowana alianckimi nalotami gospodarka nie nadążała z uzupełnianiem strat w uzbrojeniu, wiec sięgnięto w broń zalegającą w magazynach, zdobyczną, bądź pamiętającą poprzednie konflikty zbrojne. Kluczowym zadaniem było powstrzymanie ataku radzieckich oddziałów pancernych. W tym celu posłużono się całą gamą dział pancernych własnej produkcji (pochodzących z uszkodzonych czołgów) lub zdobycznych dział. Pozyskanymi w ten sposób działami wzmacniano powstające linie umocnień fortyfikacje. Działa montowano na stanowiskach za pomocą prowizorycznych lawet, które osadzano na betonowych, stalowych lub w ostateczności drewnianych postumentach. Powstał cały typoszereg lawet zwanych Sockellafetten Sk-L.
Stanowisko 7,62cm Festung Pak (r) znajdujące się na Prawym skrzydle fortu XIII widok od zapola (fot. Tomasz Zamysłowski).Stanowisko 7,62cm Festung Pak (r) znajdujące się na prawym skrzydle fortu XIII jarzmo działa 7,62 cm. (fot. Tomasz Zamysłowski).
Jednym z miast, które zostało ogłoszone twierdzą, był Ołomuniec (cz. Olomouc, niem. Olmütz) znajdujący się na terenie ówczesnego protektoratu Czech i Moraw. Miasto to posiadał fortyfikacje rozbudowywane od XVII do XIX wieku, najintensywniej w latach 1742–1757. Po wojnie prusko-austriackiej z 1866 twierdza Ołomuniec straciła znaczenie strategiczne i miasto zaczęło zabiegać o rozbiórkę fortyfikacji. Wyburzanie pierwszych elementów twierdzy rozpoczęło się w 1870, a rozbiórkę przyspieszył cesarski dekret z 1886 o odebraniu miastu statusu twierdzy.
Odkryte stanowisko dział Ł-11 na lewym skrzydle fortu XIII widok od zapola (fot. Tomasz Zamysłowski).Odkryte stanowisko dział Ł-11 na lewym skrzydle fortu XIII widok od czoła (fot. Tomasz Zamysłowski).
Zachowane fortyfikacje ponownie wykorzystano w 1945 opierając na nich obronę miasta. Obronę przeciwpancerną zorganizowano głównie na bazie zdobycznego uzbrojenia pochodzącego z radziecki fortyfikacji. Pozycję oparto na dwóch pierścieniach obrony – wewnętrznym i zewnętrznym. Wewnętrzny postał poprzez budowę betonowych stanowisk wyposażonych w pancerz zestawu bojowego DOT-4 dla 45 mm armaty przeciwpancernej wz. 1934 sprzężonej z 7,62 mm ciężkim karabinem maszynowym wz. 39 DS. (niemieckie oznaczenie 4,5 cm Pak K (r). Zewnętrzny pierścień bazował na sieci fortów wzmocnionych za pomocą betonowych stanowisk dla działa fortecznego Ł-17 wz. 1940 uzbrojonego w 76,2 mm armatę Ł-11 wz. 1938/1939.
.
Rysunek stanowiska Wa Prüf Fest II Nr. 1439 Betonschießgerüt 7,62 cm Festung Pak (r) (Axis History Forum).
Zestaw artyleryjski wykorzystano nietypowo jako improwizowane działo przeciwpancerne. Nadano mu oznaczenie 7,62 cm Pak K (r). Stanowiska dział wybudowano na skrzydłach fortów tak aby mogły ostrzeliwać ogniem bocznym lub skośnym miedzy pola fortów. Z zachowanych stanowisk wynika że zostały wybudowane w dwóch typach. Pierwszy wzorowano na projekcie zawartym w instrukcji o numerze Wa Prüf Fest II Nr. 1439 i oznaczeniu Betonschießgerüt 7,62 cm Festung Pak (r). Składał się z kompletnego stanowiska Ł-17 chronionym dwuczęściowym staliwnym pancerzem. W stosunku do podstawowego stanowiska wprowadzono pewne zmiany. Najczęściej zwiększano grubość żelbetonowej ściany z 125 cm do 140 cm lub upraszczano konstrukcję poprzez likwidację rowu diamentowego i rzutni łusek.
Drugi typ został wykonany w formie otwartego betonowego przedpiersia ze stopniowaniem przeciw rykosztowym osłaniającym armatę 76,2 mm armatę Ł-11 wz. 1938/1939 bez dwuczęściowego pancerza skrzynkowego. Do Ołomuńca wysłano w 1945 roku 13 dział z 13 posiadanych na stanie wraz z zapasem amunicji wynoszącym 2220 szt.
W ten sposób powstało ciekawe rozwiązanie konstrukcyjne radzieckiego pancerza fortyfikacji stałej z początkowego okresu II wojny światowej umieszczonego w niemieckim stanowisku fortyfikacji polowej z jej końcowego okresu. Jedno z takich stanowisk wybudowano na terenie austriackiego forty z XIX wieku, znajdującego się obecnie na terenie Czech.
Odkryte stanowisko działa Ł-11 na lewym barku fortu XIII (zródło: Facebook Lagerfort XIII Ziegelschlag).
Do obsługi utworzono złożony z członków Volkssturmu dywizjon artylerii fortecznej 1314 (Festungs-Artillerie-Abteilung 1341) składający się z dwóch batalionów artylerii fortecznej 3152 oraz 3166 (Festungs-Stamm-Artillerie-Abteilung 3152, 3166). Oddział bezpośrednio podlegał pod komendanturę twierdzy Ołomuniec (Festungs-Kommandantur Olmütz). Planowane fortyfikacje polowe okalające miasto w postaci okopów i rowów przeciwpancernych nie zostały jednak ukończone przed nadejściem frontu mimo zaangażowania do ich budowy cywilnych mieszkańców miasta. Dlatego też pierwotne plany ogłoszenia Ołomuńca twierdzą nie doszły do skutku. Armia Czerwona przygotowywała się do zdobycia Ołomuńca, wielokrotnie bombardując miasto. Prawdopodobnie najsilniejsze z nich miało miejsce 4 maja. Atak na Ołomuniec przeprowadziły oddziały 4. Frontu ukraińskiego pod dowództwem gen. Andrieja Iwanowicza Jeremenki. Walki w mieście rozpoczęły się w niedzielę 6 maja, a zakończyły się w nocy z 8 na 9 maja 1945 powodując liczne zniszczenia zabudowy i infrastruktury miejskiej.
Do czasów współczesnych zachowywał się na terenie twierdzy Ołomuniec trzy stanowiska:
– otwarte stanowisko na lewym skrzydle Fortu XIII „Ziegelschlag“,
– betonowy mur z pancerzem na prawym skrzydle Fortu XIII „Ziegelschlag“,
– betonowy mur z pancerzem na prawym skrzydle Fortu XI (obiekt na terenie ogródków działkowych).
Zestaw artyleryjski Ł-17 znajdujący się w Polskiej Techniki Wojskowej (Fort IX Czerniaków w Warszawie) (Fot. Franz Aufmann).
Zestaw artyleryjski Ł-17 znajdujący się w Polskiej Techniki Wojskowej (Fort IX Czerniaków w Warszawie) (Fot. Franz Aufmann).
[01] – Do Ołomuńca wysłano w dwóch turach 13 i 14 dział z posiadanych 112 szt. Do obrony wykorzystano również niemieckie działa czołgowe 5 cm KwK 39/1 w ilości 40 szt. Osadzonych na Sockellafetten Sk-L.
[02] – Rosyjska nazwa – 76-мм казематная пушка обр. 1940 г. (Л-17).
[03] – Pod nazwą 7,62 cm Pak 36 wprowadzono radzieckie działo 76,2 mm wz. 1936 (F-22) dla odróżnienia dla działa kazamatowego dodano w nazwie literę K – Kasematte.
Panašios vagonetės buvo naudojamos ir Kauno tvirtovėje. Iš Ruslan Kirejev asmeninės kolekcijos.
Po trečiojo Abiejų Tautų Respublikos padalijimo 1795 m. didžioji Lietuvos dalis atiteko Rusijos imperijai. XIX a. pabaigoje, blogėjant Rusijos ir Vokietijos santykiams, Rusijos imperatorius Aleksandras II 1879 m. pasirašė potvarkį dėl Kauno tvirtovės statybos. Šis sprendimas nebuvo atsitiktinis – Kaunas pasižymėjo ypač palankia strategine padėtimi, o 1861 m. per jį nutiesta geležinkelio Varšuva–Sankt Peterburgas atšaka tik dar labiau išryškino miesto svarbą imperijos vakarinės sienos gynyboje.
Tvirtovės statybos truko nuo 1882 iki 1915 metų. Nors tai buvo karinis objektas, statybos vyko rangos principu – Inžinerinė valdyba sudarinėjo sutartis su vietiniais ir imperiniais verslais bei specialistais. Buvo tiesiami keliai, drenažo tinklai, tiltai ir geležinkeliai, įkurtos gamybinės bazės. Infrastruktūra vystėsi sparčiai, ypač artėjant Pirmojo pasaulinio karo pradžiai.
Panašios vagonetės buvo naudojamos ir Kauno tvirtovėje. Iš Ruslan Kirejev asmeninės kolekcijos.
Statybų dinamika ir technologinė raida
Iki pat XX a. pradžios statybose dominavo rankinis darbas – naudoti kastuvai, karučiai, pjūklai, laužtuvai ir žinoma arkliai. Tik apie 1913 metus tvirtovėje pradėta naudoti mechanizuoti įrenginiai – ekskavatoriai, betono maišyklės, akmens skaldyklės, cementinių blokų gamybos staklės. Transportuoti statybines medžiagas vis dažniau buvo pasitelkiami siaurojo geležinkelio bėgiai, traktoriai, sunkvežimiai. Skubant statyti fortifikacinius statinius, papildomai buvo įsigyta 25 garvežiai ir 1200 vagonečių – pastarosios ilgainiui įgijo ne tik logistinę, bet ir taktinę reikšmę.
1914 m. mobilizacija ir gynybos stiprinimas
1914 m. liepos 18 d. Kauno tvirtovėje buvo paskelbta mobilizacija – per 11 dienų visa tvirtovės sistema turėjo būti parengta aktyviai gynybai. Kadangi tiesioginiai karo veiksmai Kauną pasiekė tik 1915 m. vasarą, statyboms buvo gauti net du papildomi statybos sezonai. Aktyviausi darbai vyko I ir IV tvirtovės gynybos skyriuose. Tuo tarpu III skyrius, esantis užnugaryje, buvo laikomas mažos rizikos zona – čia vokiečių puolimo tikimybė vertinta kaip mažiausia. Vis dėlto ir šiame sektoriuje buvo įgyvendinti išradingi sprendimai. Būtent čia įrengtos unikalios vagonetės-sekyklos.
Kauno tvirtovės schema. Iš Kauno tvirtovės komendanto Vladimiro Grigorjevo teismo bylos. Schemoje pažymėti tvirtovės gynybos skyrių I,II,III,IV ribos.
Siauruko kelias. Iš Ruslan Kirejev asmeninės kolekcijos.
Siauruko kelias. Iš Ruslan Kirejev asmeninės kolekcijos.
Vagonetės, virtusios sekyklomis
Apkasų linijos, slėptuvės ir stebėjimo postai III gynybos skyriuje buvo įrengti greitai ir ekonomiškai. Dauguma darbų buvo atliekami lauko sąlygomis ir panaudojant parankines medžiagas. Pavyzdžiui, blindažų statyboms buvo naudojami vietoje nukirsti medžiai, kurie buvo apliejami betonu. Sekimo punktams panaudota siaurojo geležinkelio vagonečių krovininė dalis (toliau vadinsime jau įprastu pavadinimu – vagonetė). Jose buvo išpjaunamos trys kiaurymės, kurios turėjo atlikti sekimo angų funkciją. Iš anksto paruoštoje vietoje, vagonetės būdavo apverčiamos ant šono. Iš lentų aplinkui padaromi klojiniai ir užpilama betonu – taip jos tapo improvizuotomis sekyklomis. Ar jos buvo panaudotos Kauno tvirtovės šturmo metu duomenų nepavyko rasti, bet žinant, kad III gynybos sektoriaus vokiečiai nepuolė, tai mažai tikėtina.
1935 m. Lietuvos kariuomenės vagonetės-sekyklos brežiniai. Lietuvos valstybės centrinis archyvas.
Tarpukario Lietuvoje
1935 m. Lietuvos kariuomenė atliko buvusių Kauno tvirtovės objektų inventorizaciją. Kleboniškių miške, buvusiame III gynybos skyriuje, buvo rasti vienos slėptuvės ir net 14 sekyklų, pastatytų iš vagonečių, pėdsakai. 12 sekyklų buvo sujungtos viena apkasų linija, dvi stovėjo atokiau. Visos konstrukcijos buvo identiškos: 2 mm storio skarda, viršuje buvo apie 10 cm, o šonuose ir priekyje – 15 cm storio betonas. Trys sekimo angos, viena priekyje, dvi šonuose, užtikrino 120° stebėjimo sektorių. Angos matmenys – 18 cm pločio ir 5 cm aukščio, išdėstytos 120 cm nuo pagrindo. Galinė dalis buvo atvira, tad kareivis buvo apsaugotas tik iš trijų krypčių. 1935 m. apkasai jau buvo užslinkę žemėmis, dalis jų užsemti vandens. Sekyklos iškilusios virš žemės apie pusmetrį. Įtvirtinimų būklė vertinta kaip mažavertė.
Kilmė ir techninės detalės
Nors tikslaus vagonetinių sekyklų gamintojo nustatyti nepavyko, archyviniai šaltiniai rodo, kad Kauno tvirtovės Inžinerinė valdyba įsigijo įrangą iš Vokietijos įmonės „Arthur Koppel“– tai viena iš Orenstein & Koppel grupės dalių, veikusi ir Rusijos imperijoje. 1891 m. Sankt Peterburge buvo įsteigta „Arthur Koppel“ akcinė bendrovė su surinkimo gamykla. Panašių konstrukcijų vagonetes gamino ir „Usine Massard “(Liuksemburgas), „Juliusz Weiss “(Lvovas) bei kitos bendrovės.
Vagonetės buvo skirtos birių medžiagų – akmens, žvyro, molio, medienos – transportui. Jas galėjo tempti žmonės, arkliai ar garvežiai. Tipinė talpa – nuo 0,5 iki 1 m³. Sekykloms naudotos vagonetės buvo apverčiamos konstrukcijos, leidusios jas transformuoti į nedidelius šarvuotus stebėjimo taškus.
1935 m. Kleboniškio-Nausėdų įtvirtintos pozicijos brėžinio fragmento dalis su vagonečių-sekyklų pozicijomis. Lietuvos centrinis valstybės archyvas.
“Juliusz Weiss we Lwowe” siūlomu prekių asortimento preiskuranto dalis. Iš Ruslan Kirejev asmeninės kolekcijos.
Išvada
Iš tuo metu įrengtų 14 sekyklų iki šių dienų išliko 11. Vienos išliko tik fragmentai, o dvi dingo be žinios – greičiausiai buvo išardytos ir sunaikintos. Viena stebykla iš vagonetės iki šiol išlikusi Kauno tvirtovės VII forte, kuris tuo metu taip pat priklausė III gynybos skyriui.
Vagonetės-sekyklos – tai išskirtinis Kauno tvirtovės inžinerinio ir logistinio mąstymo pavyzdys. Tai vienas retų išlikusių lauko fortifikacijos elementų, kuriame susilieja karo inžinerijos praktiškumas, ekonomiškumas ir kūrybiškumas. Šis kompleksas, šiandien beveik užmirštas, yra svarbi ne tik Kauno, bet ir visos Europos fortifikacijos paveldo dalis.
Stebėjimo postas įrengtas iš siaurojo geležinkelio vagonetės. Vaizdas iš pirmojo plano (nuotrauka: Svetlana Tichanova).
Fot. 01. Koleba – typ wagonu kolei wąskotorowej używany w Twierdzy Kowno. Zdjęcie z prywatnej kolekcji Rusłana Kirejewa.
Po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej Obojga Narodów w 1795 r. większość Litwy stała się częścią imperium Rosyjskiego. Pod koniec XIX wieku, gdy stosunki między Rosją a Niemcami uległy pogorszeniu, rosyjski cesarz Aleksander II podpisał w 1879 roku dekret o budowie Twierdzy Kowieńskiej. Decyzja ta nie była przypadkowa. Kowno miało szczególnie korzystne położenie strategiczne, a odgałęzienie linii kolejowej Warszawa-Petersburg, które zostało poprowadzone przez Kowno w 1861 roku, tylko dodatkowo podkreśliło znaczenie miasta w obronie zachodniej granicy Imperium.
Budowa twierdzy trwała od 1882 do 1915 roku. Chociaż był to obiekt wojskowy, budowa została przeprowadzona na zasadzie kontraktu, a Zarząd Inżynieryjny zlecił ją lokalnym i cesarskim firmom. Budowano drogi, mosty i linie kolejowe, sieci odwadniające a także tworzono bazy przemysłowe. Rozwój infrastruktury był szybki, zwłaszcza w obliczu wybuchu I wojny światowej.
Fot. 02. Koleba – typ wagonu kolei wąskotorowej używany w Twierdzy Kowno. Zdjęcie z prywatnej kolekcji Rusłana Kirejewa.
Dynamika budownictwa i rozwój technologiczny
Do początku XX wieku budowa była zdominowana przez pracę ręczną, przy użyciu szpadli, taczek, pił, łomów i oczywiście koni. Dopiero około 1913 roku przy budowie twierdzy zaczęło wykorzystywać zmechanizowany sprzęt, taki jak koparki, betoniarki, kruszarki do kamienia i maszyny do produkcji bloków cementowych. Do transportu materiałów budowlanych coraz częściej wykorzystywano kolej wąskotorową, traktory i ciężarówki. W pośpiechu związanym z budową fortyfikacji zakupiono dodatkowo 25 lokomotyw parowych i 1 200 wagonów, co ostatecznie nabrało znaczenia nie tylko logistycznego, ale i taktycznego.
Mobilizacja i obrona w 1914 r.
18 lipca 1914 r. w Twierdzy Kowno ogłoszono mobilizację – w ciągu 11 dni cały system twierdzy miał być gotowy do aktywnej obrony. Ponieważ bezpośrednie działania wojenne dotarły do Kowna dopiero latem 1915 r., dostępne były dwa dodatkowe sezony budowlane. Najbardziej aktywne prace miały miejsce na odcinkach obronnych I i IV twierdzy. Tymczasem odcinek III, znajdujący się na tyłach, został uznany za obszar niskiego ryzyka, gdzie prawdopodobieństwo ataku niemieckiego oceniono jako najniższe. Mimo to i w tym sektorze zastosowano pomysłowe rozwiązania. To tutaj zbudowano unikalne „wiaty wagonowe”.
Schemat twierdzy kowieńskiej. Z akt sądowych Władimira Grigoriewa, komendanta twierdzy kowieńskiej. Na schemacie zaznaczono granice odcinków obrony twierdzy I,II,III,IV.
Fot. 03. Kolej wąskotorowa w Twierdzy Kowno. Zdjęcie z prywatnej kolekcji Rusłana Kirejewa.
Fot. 04. Kolej wąskotorowa w Twierdzy Kowno. Zdjęcie z prywatnej kolekcji Rusłana Kirejewa.
Koleby zamienione w punkty obserwacyjne
Linie okopów, schrony i posterunki obserwacyjne w III Odcinku Obrony zostały zainstalowane szybko i ekonomicznie. Większość prac wykonano w terenie i przy użyciu doraźnych materiałów wyjątkowo umiejętnie wykorzystanych. Ze względu na terminowość prac czas i ograniczony dostęp do elementów pancernych do budowy punktów obserwacyjnych wykorzystano część załadunkową wagonu kolejki wąskotorowej (zwanego dalej kolebą). Wycięto w niej trzy otwory, które służyły jako otwory do prowadzenia obserwacji. W tym celu na przygotowanym wcześniej terenie blaszana konstrukcja części załadunkowej koleby została ustawiona pionowo. Stanowiła szalunek tracony. Do wykonania zewnętrznego szalunku zastosowano deski a następnie uzyskaną przestrzeń zalano betonem. Nie udało się znaleźć danych na temat tego, czy zostały one użyte podczas szturmu na twierdzę kowieńską, ale biorąc pod uwagę, że Niemcy nie zaatakowali III sektora obrony, jest to mało prawdopodobne.
Rys. 01. Wykorzystanie części załadowczej koleby przez litewska armię (1935 r.). Ze zbiorów Litewskiego Centralnego Archiwum Państwowego.
Litwa międzywojenna
W 1935 r. armia litewska przeprowadziła inwentaryzację dawnej twierdzy kowieńskiej. W lesie Kleboniškės, na terenie dawnego III Odcinka Obronnego, odnaleziono ślady jednego schronu i aż 14 budynków sekcyjnych zbudowanych z wagonów. 12 schronów było połączonych jedną linią okopów, a dwa znajdowały się w pewnej odległości od siebie. Wszystkie konstrukcje były identyczne: blaszany dach o grubości 2 mm, beton o grubości około 10 cm na górze i 15 cm po bokach i z przodu. Trzy otwory obserwacyjne, jeden z przodu i dwa po bokach, zapewniały sektor obserwacji 120°. Otwory miały 18 cm szerokości i 5 cm wysokości i znajdowały się 120 cm od podstawy. Tylna część była otwarta, dzięki czemu żołnierz był osłonięty tylko z trzech kierunków. W 1935 r. okopy były już zasypane ziemią, a część z nich znajdowała się pod wodą. Sklepienia znajdowały się około pół metra nad ziemią. Stan fortyfikacji uznano za zły.
Pochodzenie i szczegóły techniczne
Chociaż nie udało się zidentyfikować dokładnego producenta koleb, źródła archiwalne wskazują, że Zarząd Inżynieryjny Twierdzy Kowieńskiej zakupił sprzęt od niemieckiej firmy Arthur Koppel, która była jedną z części grupy Orenstein & Koppel, również działającej w Imperium Rosyjskim. W 1891 r. w Petersburgu powstała Spółka Akcyjna Arthur Koppel z zakładem montażowym. Koleby o zbliżonej konstrukcji były również produkowane przez Usine Massard (Luksemburg), Juliusz Weiss (Lwów) i inne firmy.
Koleby były przeznaczone do transportu materiałów sypkich, takich jak kamień, żwir, glina i drewno. Mogły być ciągnięte przez ludzi, konie lub lokomotywy parowe. Typowa pojemność wahała się od 0,5 do 1 m³. Kształt skrzyni koleby pozwalał na wykorzystanie jej jako szalunku traconego do budowy małych punktów obserwacyjnych.
Mapa 01. Fragment rysunku pozycji obronnej Kleboniškis-Nausades z 1935 r. z zaznaczonymi stanowiskami obserwacyjnymi. Ze zbiorów Litewskiego Centralnego Archiwum Państwowego.
Rys. 02. Koleba oferowana przez firmę Juliusza Weissa z Lwowa. Rysunek z prywatnej kolekcji Rusłana Kirejewa.
Wnioski
Z 14 punktów obserwacyjnych zainstalowanych w tamtym czasie, 11 przetrwało do dnia dzisiejszego. Z jednej zachowały się jedynie fragmenty, a dwie zaginęły, prawdopodobnie po zdemontowaniu i zniszczeniu. Jeden z posterunków obserwacyjnychjest nadal zachowany w Forcie VII Twierdzy Kowno, która w tym czasie również należała do 3 Dywizji Obrony.
Opisane punkty obserwacyjne są wyjątkowym przykładem myśli inżynieryjnej i logistycznej Twierdzy Kowno. Jest to jeden z nielicznych zachowanych elementów fortyfikacji polowej, łączący w sobie praktyczność, oszczędność i kreatywność inżynierii wojskowej. Dziś niemal zapomniany, kompleks ten jest ważną częścią dziedzictwa fortyfikacyjnego nie tylko Kowna, ale i całej Europy.
Fot. 05. Stanowisko obserwacyjne, do którego budowy wykorzystano część załadowczą koleby. Widok od strony przedpola (Fot. Svetlana Tichanova).
Fot. 06. Stanowisko obserwacyjne (Fot. Svetlana Tichanova).
Fot. 08. Stanowisko obserwacyjne – widok od strony zapola (Fot. Svetlana Tichanova).Fot. 09. Stanowisko obserwacyjne – otwory obserwacyjne (Fot. Svetlana Tichanova).
Fot. 01. Zachowana bariera przeciwpancerna (Schlagschränke) na byłym przejściu granicznym miedzy II RP i III Rzeszą. Baranowice (Dolnośląskie).
Schlagschränke für Straßensperrung – zapora przeciwpancerna stosowana w niemieckiej fortyfikacji od połowy lat trzydziestych zeszłego wieku. Stosowana przeważnie bezpośrednio na przejściach granicznych lub w ich pobliżu. Miała za zadanie zapobiegać nagłemu przekroczeniu granicy państwowej przez pojazdy pancerne wroga.
Budowa
Zapora przeciwpancerna – uchylny w płaszczyźnie pionowej szlaban.
Składała się z podpory uchylnego ramienia (S), mechanizmu napędu ręcznego (A), stalowego ramienia- drzewca (B) z składaną zasłoną (H), słupka podporowego (E) z widłami prowadzącymi (F) oraz mechanizmem blokującym (R). Podpory uchylnego ramienia oraz słupek podporowy zamocowano do dwóch belek dwuteownikowych (T) położonych pod jezdnią. Całości konstrukcji spoczywa na czterech betonowych podstawach (S), ustawionych po obu stronach drogi (Rys. 1, 2).
Rys. 1. Bariera przeciwczołgowa (Schlagschränke).
Rys. 2. Bariera przeciwczołgowa (Schlagschränke).
Zasada działania
Rys. 3. Słupek oporowy (E).
1.0 Bariera w pozycji otwartej (podstawowej)
Ramię (B) wraz z złożoną zasłoną (H) skierowane było ku górze pod kątem 90 stopni. W tej pozycji istniała możliwość zabezpieczenia barier za pomocą łańcucha i kłódki przed nieupoważnionym użyciem. Opuszczanie ramienia (B) obywało się za pośrednictwem przekładni zębatej obracanej za pomocą ręcznej korby (A). Mechanizm zamontowany został w podporze ramienia uchylnego (S). Końcówka opuszczanego ramienia (B) prowadzona jest przez widły prowadzące (F) do słupka podporowego (E ) i unieruchamiana za pomocą mechanizmu blokującego (R). Do obsługi szlabanu niezbędny były następujące narzędzia: klucz, dźwignia pomocnicza z otworem trójkątnym, sworzeń blokujący (3) (Rys. 3).
2.0 Opuszczanie i blokowanie ramienia
2.1. Zamykanie i otwieranie bariery bez jej blokowania.
Siedmiokrotny obrót korbą napędu (A) powodował ustawienie ramienia w pozycji poziomej – oparcie o słupek podporowy (E). Wsunięty sworzeń (3) w słupku (E) blokował przemieszczanie się płyty amortyzacyjnej (4). Barierę w tym położeniu można było łatwo otworzyć, kręcąc korbą w przeciwnym kierunku. W przypadku braku blokady płyty amortyzacyjnej następowało zablokowanie ramienia szlabanu w położeniu „zamknięte”.
Rys. 4. Słupek oporowy (E). Zamykanie bariery z jej zablokowaniem.
Rys. 5. Słupek oporowy (E) – zwalnianie blokady.
2.2. Zamykanie bariery z jej zablokowaniem.
W tym celu należało wyciągnąć sworzeń blokujący (3), zawiesić go na słupku za pomocą łańcucha a następnie zamknąć baterię za pomocą 7 obrotów korby napędu (A). Podczas zamykania ramię (B) uderzając w płytkę amortyzującą (4) i popycha ją w dół. Sworzeń podporowy (6), który jest trawle połączony płytką amortyzującą, przytrzymuje element blokujący (R). Tracza blokująca (R) zostaje zwolniona i przesunięta nad ramieniem za pomocą napiętej sprężyny (7), która blokuje ruch ramienia w górę. Aby zapobiec ruchowi elementu blokującego (R), sprężyna ściskająca (8) naprężona ruchem w płytę amortyzującej ponownie wypycha płytę amortyzującą (4) z kołkiem (5) w górę, wyżej niż jej początkowe położenie. Zapadka blokującą (10), ciągnięta przez sprężynę (9), przesuwa się pod drążkiem prowadzącym (5) uniemożliwiając w ten sposób obrót drzewca bez użycia specjalnych narzędzi (Rys. 4).
3.0. Zwalnianie blokady
W celu zwolnienia blokady należało podnieść klapkę ochroną znajdującą się na zewnątrz drogi. Za pomocą klucza (1), przekręcając go w lewo, zwolnić zapadkę blokującą (1).
Dzięki temu prowadnica (5) zyskuje ponownie swobodę ruchu w dół. Następnie należało podnieść klapę ochroną (2) i umieścić dźwignię pomocniczą na trzpieniu trójkątnym (12) po wewnętrznej stronie drogi i przekręcić w kierunku strzałki aż tarcza blokująca (R ) zostanie ponownie zaczepiona o sworzeń podporowy (6) i lekko dociśnięta w dół. Po wyjęciu klucza i zdemontowaniu dźwigni pomocniczej zaporę można ponownie otworzyć. Rys. 5.
Fot. 02. Słupek podpory uchylnego ramienia (S), mechanizm napędu ręcznego (A). Byłą granica miedzy II RP i III Rzeszą w miejscowości Babice k. Raciborza (Śląskie)
Fot. 03. Słupek podporowy (E) wraz z mechanizmem blokującym (R). Byłą granica miedzy II RP i III Rzeszą w miejscowości Babice k. Raciborza (Śląskie
BUNDESARCHIV:
RH12-5/57 Inspektion der Pioniere (Az. 39): Landfesbefestigung. Bd.1 – Beschreibung und bedienungsvorschrift zur Schlagschranke für Straßensperrung. Abnahme Anweisungen für Dreh-und Schlagschränken.
Fot. 01. Fragment mapy rozmieszczenia zapór w północnej części Górnego Śląska w rejonie Stolarzowic -Górnik (Stillersfeld O/S – Friedrichichswille O/S). Fragment obejmujący zapory K9, K13, K16, K18, K22 oraz miejsca składowania narzędzi nr 101, 121, 143 oraz karata informacyjna odnośnie precyzyjnej lokalizacji miejsc składowania narzędzi. (ze zbiorów Bundesarchiv RH 20-10/288).
Fot. 02. Górny Śląsk wrzesień 1939 okolice Gliwic niemieckie oddziały przekraczaj granice obu stronach drogi widoczna przeszkoda z czechosłowacki jeży. Stalowe elementy dwuteowników zapory złożone na poboczu zgodnie z instrukcją ich demontażu. Na jednym z elementów widniej wykonany za pomocą farby numer 119 (zbiory własne).Fot. 03. Górny Śląsk wrzesień 1939 obu stronach drogi widoczna przeszkoda z czechosłowacki jeży. Stalowe elementy dwuteowników zapory złożone na poboczu zgodnie z instrukcją ich demontażu (zbiory własne).Fot. 04. Górny Śląsk, wrzesień 1939 rok. Po obu stronach drogi widoczna przeszkoda z czechosłowacki jeży. Stalowe elementy dwuteowników zapory złożone na poboczu zgodnie z instrukcją ich demontażu (zbiory własne).
Z powodu zmiany przebiegu granicy państwowej III Rzeszy po zajęciu Czechosłowacji podjęto decyzje o wstrzymaniu realizacji kilku projektów umocnień oczekujący na rozkaz rozpoczęcia budowy: Oder – Annaberg Stellung, Hotzenplotz-Oder Stellung, Katzbachstellung bądź projektów już rozpoczętych Neissestellung (wybudowano jedynie trzy obiekty) powstała od strony południa luka w wschodnich umocnieniach Niemiec. Aby tę lukę wypełnić przedstawiono projekt budowy fortyfikacji na wschodzie na rok 1939, w którym założono budowę linii przeszkód w rejonie Raciborza połączoną z Pozycją Odrzańską (Oderstellung) przebiegającą przez Górnośląski Obszar Przemysłowy w rejonie Gliwic i Zabrza w miarę możliwości biegnącą wzdłuż Reichsstrasse 117 (droga państwową rzeszy nr 117 zaczynająca się w Chojnowie biegnąca przez Lubin, Ścinawę, Wołów, Trzebnice, Oleśnice, Namysłów, Kluczbork, Olesno, Dobrodzień, Zawadzkie, Pyskowice i kończąca się w Gliwicach) do Namysłowa. W dalszej korespondencji zwrócono uwagę na przebieg granicy na terenie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. W wielu miejscach granica przebiegała w miejscach nie korzystnych dla obrony, blisko gęstej zabudowy miejskiej oraz cennych dla gospodarki zakładów przemysłowych. Spodziewano się w tym rejonie z natarciem oddziałów na polskich, których pozycje wyjściowe oparte zostaną o fortyfikacje Obszaru Warownego Śląsk. Dodatkowo na skrzydłach od północy w rejonie Zbrosławic i południa w rejonie Pilchowic i Nieborowic znajdował się duże kompleksy leśne tuż obok granic umożliwiające skrytą koncentrację i atak oddziałom polskich z skrzydeł i kolejnej fazie okrążenie okręgu górnośląskiego. Zwrócono też uwagę na gęstą sieć drogowo-kolejową ułatwiającą operowanie jednostką pancernym i pociągom pancernym. Mimo niekorzystnego pod względem taktycznym przebiegu linii zdecydowano z powodu osobistego życzenia A. Hitlera wytyczyć linie umocnień jak najbliżej granicy w rejonie Bytomia, Zabrza, Gliwic [01]. W tym miejscu obronę wzmocnić poprzez budowę fortyfikacji stałych opartych o nowy typ schronów regulaminowych serii 100 o odporności B neu. Całość prac miała zostać zakończona jesienią 1939 w stopniu takim aby fortyfikacje obsadzone nielicznymi oddziałami były zdolne zatrzymać natarcie przeważających sił wroga wydłuż granicy. Całą pozycje nazwano Grenzebefestigung Schlesien (Umocnienia Graniczne Śląska). Łączna jej długość miała wynosić 450 km.
W ramach umocnień przewidziano zablokowanie stałymi przeszkodami ważnych drogi. Jedną z takich zapór zlokalizowano miejscowości Pilchowice (niem. Pilchowitz, od 1936 do 1945 roku Bilchengrund O/S).
Fot. 05. Zapora przeciwpancerna w Pilichowicach widok w kierunku Stanicy.
Lokalizacja
Zapora został usytuowana na wylocie drogi z Pilchowic do Stanicy (niem. Standorf O/S). Miejsce te wybrano jako najbardziej dogodne ze względu na zlokalizowany po jednej stronie drogi niewielki staw, za którym rozciągała się podmokła łąka przecięta torami wąskotorówki (łąka w drugim etapie rozbudowy zabezpieczona została przeszkodą przeciwpancerną w postaci czechosłowackich jeży). Po drugie stronie drogi znajdowała się stroma skarpa, u podnóża której rozciągała się podmokła dolina. Uniemożliwiało to ominiecie przeszkody. Jedyna możliwością jej przekroczenia była próba sforsowania lub demontażu. Na tą ewentualność na zboczu niewielkiego wzniesienia wybudowano w odległości 800-900 m [02] grupę dwóch schronów bojowych [03]. Schron broni przeciwpancernej typu Regelbau 116 oraz zapewniający mu osłonę okrężną przed atakami piechoty Regalbau 97 [04]. Strzelnice schronu Regelbau 116 dla działa przeciwpancernego Pak 3,7 cm oraz dwóch ciężkich karabinów maszynowych 7,92 mm zwrócone zostały w stronę drogi i zapory bokiem. Tak aby pokryć ogniem łąkę miedzy zaporą oraz samą zaporę. Pojazdy pancerne próbujące sforsować zaporę wystawione zostały na ogień z boku, tym samym stanowiły większy cel, a ostrzał prowadzony był w słabiej opancerzoną cześć pojazdu.
Fot. 06. Zapora przeciwpancerna w Pilichowicach widok z góry.
Budowa
Zapora według projektantów umożliwiała zatrzymanie i unieruchomienie czołgu [05]. Został zbudowana w formie betonowej ławy z dwoma rzędami ułożonymi na przemian gniazdami dla stalowych dwuteowników (profil H) lub zespawanych ze sobą ceowników ( profil [ ]). Betonowa ława w formie monolitu miała szerokość 5 metrów, długość 5,5 m i zagłębiony jest w gruncie na głębokość 1,5 m. Gniazda o wymiarach 210 x 310mm posiadały betonowe lub stalowe pokrywy aby umożliwić normalne korzystanie z jedni w czasie pokoju.
Pokrywy osadzone został w otworze nad wymiarowym w stosunku do gniazda. Wymiary otworu pokrywy wynosiły 360 x 510 mm. Krawędzie zostały zabezpieczone przed uszkodzeniem za pomocą kątowników. Gniazda pochylone w kierunku wroga pod kątem 45 stopni zostały wewnątrz wyłożone wkładką z blachy będąc tak zwanym traconym szalunkiem. Spowodowane było to brakiem możliwości usunięcia tradycyjnego szalunku z drewna po wylaniu betonu. Wkładka zapobiegała również klinowaniu się elementów zapory podczas wsuwania profili w gniazda (szalunek z drewnianych desek uniemożliwiał uzyskanie gładkiej powierzchni). Głębokość gniazd wynosiła 1,2 m. Na dnie gniazda znajdował się otwór odwadniający, zapobiegający zbieraniu się wody. Umieszczono tam również drewniany klocek amortyzujący upadek stalowych profili podczas wsuwania w gniazda.
Pierwszy rząd (od strony wroga) stalowych profili był niszy, a drugi wyższy. Stalowe belki wraz z narzędziami potrzebnymi do ich montażu w czasie pokoju przechowywane były w sąsiedztwie zapory. Składowano je na specjalnie wylanym fundamencie, zabezpieczone przed wpływem warunków atmosferycznych specjalną wiatą. Na Górnym Śląsku jak wynika z zachowanych dokumentów przewidziano budowę wiat lecz nie zostały wybudowane do wybuchu wojny. Poszczególne zapory oznaczono literą K i kolejnym numerem np.: K3, K26, itp. Jeżeli zapora nie dotyczyła samej drogi lecz pobliskich torów do oznaczenia dodawano dodatkowo literę np: zapora K10a na torach tramwajowymi w Kuźnicy Rudzkiej (Ruda-Hammer O/S). Powstałe zapory wraz z numeracją naniesiono na mapy [06].
Montaż i demontaż zapory
Do powstałych map dołączono krótką instrukcję ich montażu. Oddział którego zadaniem było zablokowanie drogi pracę rozpoczynał od pobrania narzędzi. Miejsce ich przechowywania zazwyczaj znajdowało się w najbliższym sąsiedztwie zapory, w odległości 60 – 100 m. W 1939 roku były to przeważnie stróżówki wartowników zlokalizowane na placach budowy pobliskich schronów np: w Zbrosławicach czy Stolarzowicach. W kilku narzędzia znajdowały się w większej odległości np.: jedna z zapór w Miedarach w leśniczówce oddalonej o 750 m.
Tymczasowe miejsca składowania narzędzi oznaczono na mapach trójcyfrowymi numerami dopisanymi ołówkiem np.: 101, 124. Cześć narzędzi przekazana została do RAD, którego oddziały miały zamknąć zapory, a narzędzia przekazać następnie wojsku. Na każdą zaporę przydzielono zestaw narzędzi składający się z 4 łomów oraz 3 haków. Wagą wszystkich stalowych profili dochodziła max do 360kg. Do ich transportu i montażu potrzeba było 12 ludzi. W celu zamontowani zapory należało w pierwszej kolejności zdemontować betonowe osłony gniazd oraz przetransportować w ich pobliże stalowe profile z pomocą haków. Przełożyć łomy przez otwory w profilach i wsunąć krótkie profile opisane czerwoną farbą „VORN” (przód) w rząd gniazd od strony wroga. W ten sam sposób wsunąć dłuższe profile opisane czerwoną farbą jako „HINTEN” (tył) w rząd znajdujący się zapola. Otwory w betonowym fundamencie naniesiono analogiczne oznaczenia. W instrukcji montażu dla górnośląskich zapór w przeciwieństwie do innych tego typu zapór nie przewidziano blokowania profili za pomocą drewniany klinów. Po zakończeniu pracy narzędzia należało złożyć w rowie wraz z pokrywami gniazd.
Demontaż zapory należało przeprowadzić w odwrotnie kolejności, a zdemontowane elementy złożyć obok zapory.
Fot. 07. Jedno gniazd montażowych zapory przeciwpancernej w Pilchowicach
Zachowane zapory
Tego typu przeszkody w latach po wojennych zaczęły dosyć szybko znikać z krajobrazu likwidowane lub przykrywane kojonymi warstwami nawieszani dróg. Zapora przeciwpancerna w Pilchowicach został zlokalizowana podczas remontu drogi wojewódzkiej 921 (DW921) na początku 2024 roku, fragment został odsłonięty i zidentyfikowany podczas oczyszczania rowów. Ostateczne jej odsłonięcie nastąpiło z początkiem 2025 roku. Zachowała się pod warstwą asfaltu w stanie dobry. Podczas jednego z remontów nawierzchni pozbawiana została oryginalnych poryw (zastąpionych deskami) oraz stalowych wkładek. Podczas obecnej modernizacja drogi zapora musiał zostać usunięta jej fragment został zachowany i wyeksponowany na terenie targowiska miejskiego w Pilchowicach [07]. Druga tego typu zapora znajduje prawdopodobnie się w pobliskich Nieborowicach (jej spory fragment wystaje spod drogi). Do niedawna kolejna znajdowała się pod wiaduktem kolejowych ul. Wolności w Zbrosławicach. Został rozebrana przy okazji rozbiórki wiaduktu (wystające fragmenty betonu widać na Google Maps Street View, fotografie z 2012 roku). Być może jeszcze kilka tkwi przykrytych warstwą asfaltu czekając na odkrycie.
Fot. 01. Lokalizacja zapory oraz schronów Regelbau 116 oraz Regelbau 97. Zaznaczony kierunek ognia działka 3,7cm PAK oraz zdwojonego karabinu maszynowego s.MG 37(t).
Przypisy:
[01] – Pismo z dnia 17 stycznia 1939 do dyrektora ministerialnego dr. Knolla (Ministerstwo Gospodarki Rzeszy) w którym inspektor fortyfikacji wschodnich gen. Wollmanna podkreśla życzenie Führera aby fortyfikacje prowadzono jaki najbliżej granicy.
[02] – Odległość efektywnego zasięgu armaty 3,7cm do celów ruchomych zgodnie z instrukcją zawierającą wytyczne dla obrony przeciwpancernej w stałych umocnieniach (Vorläufige Richtlinien für Panzerabwehr in der ständiger Befestigung)
[03] – Z niepotwierdzonych relacji mieszkańców wynika że sierpniu 1939 rozpoczęto budowę (powstał wykop pod fundament) jeszcze jednego schronu w okolicach drogi.
[04] – Opracowanie na temat schronu typy Regelbau 97 na stronie https://hauba.pl
[05] – W roku 1939 najnowocześniejszy czołg 7TP znajdujący się na uzbrojeniu WP ważył 10 ton.
[06] – W zasobach Bundesarchiv pod sygnaturą RH20-10/288 zachowała się mapa rozmieszczenia zapór części północnej Górnego Śląska.Obejmuje ona odcinek od Kuźnicy Rudzkiej przez Bytom–Stolarzowice–Górniki-Zbrosławice-Miedarydo miescowosci Połomia.
[07] – Przeniesienie całości zapory było niemożliwe z powodu znacznej jej wagi, oraz linii wysokiego napięcia przebiegającej nad zaporą uniemożliwiającej użycie ciężkiego sprzętu.
Źródła:
BUNDESARCHIV:
– RH 20-10/288 Anlagen zum Kriegstagebuch 1939 Bd.5 Lageplan der Sperren mit Lagerorten der Bedienungsgeräte
– RH 20-10/290 Anlagen zum Kriegstagebuch 1939 Bd.10 Listen über Hindernismaterial.
– RH 53-13/225 Armierung der Grenzbefestigungen 1935 – 1937 Erfahrungen des Baujahres 1934/1935 (Genst. d. H./In Fest VII, 15. Dez. 1935); Pläne u. Bauzeichnungen (Hindernisse).
DEUTSCH-RUSSISCHES PROJEKT ZUR DIGITALISIERUNG DEUTSCHER DOKUMENTE IN ARCHIVEN DER RUSSISCHEN FÖDERATION (https://www.germandocsinrussia.org) :
– Akte 6. Schriftwechsel und Dokumente des Oberkommandos des Heeres (OKH), des Heeresgruppenkommandos 1, der Inspektion der Ostbefestigungen, der Kommandantur der Befestigungen bei Neustettin, der Grenz-Kommandantur Küstrin,
– Akte 8. Schriftwechsel und Anweisungen des Oberkommandos der Wehrmacht (OKW), des Oberkommandos des Heeres (OKH), des Chefs der Heeresleitung, des Heeresgruppenkommandos 1, des Generalkommandos,
– Akte 41. Weisungen, Anordnungen und Richtlinien des Heeresgruppenkommandos 1, der Kommandantur der Befestigungen bei Breslau, des Höheren Pionieroffiziers für die Landesbefestigungen Ost,
– Akte 42. Weisungen und Richtlinien des Oberkommandos des Heeres (OKH), des Heeresgruppenkommandos 1, des Oberbefehlshabers des Heeres W. von Brauchitsch über den Ausbau der Landesbefestigungen in Schlesien,
– Akte 48. Technische Anweisungen des Heeresgruppenkommandos 1 für die Erkundungstäbe und Nachrichtenwesen der Grenzbefestigungen in Oppeln, Breslau, Glogau, Neustettin,
– Akte 52. Befehle, Berichte und Mitteilungen des Heeresgruppenkommandos 1, der Kommandanturen der Befestigungen Oppeln, Glogau, Breslau über die Erkundung der Grenzbezirke.
– HAUBA -PRZENIKLIWY CHŁÓD STALI I BETONU (https://www.hauba.pl):
Fot. 01. Ruina schronu regulaminowego B1-5 (niem. Doppel- MG- Schartenstand) nad Notecią.
Charakterystyczną cechą schronu regulaminowego B1-17 dla dwóch karabinów maszynowych i drużyny piechoty (niem. Doppel- MG- Schartenstand mit Gruppe B1-17) jest konstrukcja izby bojowej do ognia bocznego. W konstrukcji podstawowej zastosowano w tej izbie płytę 10 P7 ze strzelnicą do ochrony stanowiska ciężkiego karabinu maszynowego. Płyta ta o grubości 6 cm otrzymała dodatkowe wzmocnienie w postaci żelbetonowego płaszcza. Schron, zgodnie z wytycznymi, umieszczany był tak w terenie, aby płyta ta nie mogła znaleźć się w bezpośrednim ostrzale nieprzyjaciela. Stanowisko ckm do ognia czołowego, wypełniające główne zadanie obronne schronu, chroniła płyta stalowa 7 P7 o grubości 10 cm.
Rys. 01. Konfiguracja izb schronu B1-17 na 2 ciężkie karabiny maszynowe i drużyny piechoty (niem. Doppel- MG- Schartenstand mit Gruppe). Określenie elementów pancernych: płyta stalowa w izbie do ognia bocznego – 10 P7, płyta stalowa w izbie do ognia czołowego – 7 P7, drzwi wejściowe do izb bojowych – 16 P7, drzwi do śluzy, pomieszczenia obrony wejścia i zapola – 19P7, drzwi wejściowe do pomieszczenia załogi i drużyny piechoty – 19 P7, drzwi wejściowe – 14 P7, stanowiska obrony wewnętrznej za płytami 57 P8, płyta stanowiska obrony wejścia i zapola – 403 P9, drzwi wyjścia ewakuacyjnego – 51 P8.
Stanowisko bojowe do ognia czołowego za płytą 7 P7 w obiekcie regulaminowym obsługiwała obsada, która zakwaterowana była wraz z drużyną piechoty w pomieszczeniu gotowości bojowej, oddzielonym od izb bojowych przez śluzę przeciwgazową. Znamienne dla schronu regulaminowego B1-17 było to, że stanowisko ciężkiego karabinu maszynowego do ognia bocznego (realizujące zadanie poboczne), obsługiwała obsada złożona z drużyny piechoty tego obiektu. Druga część drużyny wypełniała zadania obronne w najbliższej okolicy schronu ze stanowisk polowych.
Rys. 02. Konfiguracja izb schronu B1-6 na 2 ciężkie karabiny maszynowe i drużyny piechoty (niem. Doppel- MG- Schartenstand mit Gruppe). Określenie elementów pancernych: płyta stalowa w izbie do ognia bocznego i ognia czołowego – 7 P7, drzwi wejściowe do izb bojowych – 16 P7, drzwi do śluzy – 26 P8, pomieszczenia obrony wejścia i zapola – 19P7, drzwi wejściowe do pomieszczenia załogi i drużyny piechoty – 19 P7, drzwi wejściowe – 14 P7, stanowiska obrony wewnętrznej za płytami – 57 P8, płyta stanowiska obrony wejścia i zapola – 403 P9, drzwi wyjścia ewakuacyjnego – 410 P9.
W przypadku wymogu realizacji głównych zadań bojowych z obu izb broni maszynowej w danym punkcie pozycji obronnej oraz wykonania zadań obronnych z pozycji polowej, wybierano konstrukcję schronu bojowego B1-6 dla dwóch ciężkich karabinów maszynowych i drużyny piechoty (niem. Doppel- MG- Schartenstand mit Gruppe B1-6). Nakłady niezbędne do wykonania tego obiektu były wyższe zaledwie o 2000 RM od kosztów budowy B1-17. Oba stanowiska ckm chronione były 10 centymetrowy płytami 7 P7. Obsługiwały je dwie obsady zakwaterowane w obiekcie. Drużyna piechoty w pełnym składzie wykonywała zadania obronne ze stanowisk polowych. Oba typy schronów otrzymały stanowisko broni maszynowej za stalową płytą 403 P9 do obrony wejścia i zapola.
Fot. 02. Widok świetnie zachowanego schronu regulaminowego B1-5 (niem. Doppel- MG- Schartenstand) w pobliżu przejazdu kolejowego w miejscowości Czechów. Po lewej stronie zdjęcia widoczna jest strzelnica płyty 10 P7. Została wzmocniona żelbetonowym płaszczem o około grubości 50 cm.
Jeżeli nie wymagane były zadania obronne wykonywane w terenie przez drużynę piechoty, stosowano z powodzeniem schron B1-5 (niem. Doppel- MG- Schartenstand) [01] lub o zmodyfikowanej w późniejszym okresie konstrukcji, przyjętej jako B1-5a. W wersji podstawowej B1-5 stanowiska bojowe broni maszynowej umieszczono za stalowymi płytami 7 P7. W praktyce stosowano, dla stanowisk bojowych do ognia bocznego nie narażonych na bezpośredni ostrzał, płyty 10 P7 z żelbetonowym wzmocnieniem. Świetnie zachowany schron B1-5 w tej wersji znajduje się w pobliżu przejazdu kolejowego w miejscowości Czechów. Obsada schronu liczyła 10 żołnierzy.
Rys. 03. Konfiguracja izb schronu B1-5 na 2 ciężkie karabiny maszynowe (niem. Doppel- MG- Schartenstand). Określenie elementów pancernych: płyta stalowa w izbie do ognia bocznego i ognia czołowego – 7 P7, drzwi wejściowe do izb bojowych – 16 P7, drzwi do śluzy – 19 P7, pomieszczenia obrony wejścia i zapola -19P7, drzwi wejściowe do pomieszczenia załogi i drużyny piechoty – 19 P7, drzwi wejściowe – 14 P7, stanowisko obrony wewnętrznej za płytami 57 P8, płyta stanowiska obrony wejścia i zapola – 48 P8, drzwi wyjścia ewakuacyjnego – 410 P9.
Fot. 03. Płyta 7 P7 stanowiska ckm do ognia czołowego w schronie B1-5 (niem. Doppel- MG- Schartenstand). Obiekt znajduje się w pobliżu przejazdu kolejowego w miejscowości Czechów.
Rysunki obiektów wykonano na podstawie BAMA RH11 III/102.
Fot. 01. Płot żelazny (niem. Eiserner Zaun) oraz płot promieniowy (z niem. Eiserne Sonne) na moście nad Odrą w Ścinawie.
Przeszkody wodne w fortyfikacji odgrywały ważną rolę. Tworzyły trudne do sforsowania, a zarazem łatwą do obrony zaporę przeciwpiechotną oraz przeciwpancerną. Najsłabszym punktem tego typu przeszkód były obiekty hydrotechniczne typu jazy, przelewy itp. tworzące sztuczną przeszkodę wodną poprzez spiętrzenie. Drugim z słabych miejsc w przeszkodach wodnych naturalnych czy sztucznych był wszelkiego typu miejsca przepraw czyli mosty i kładki. Zdobycie któreś z tych budowli przez wroga oznaczał przeważnie stratę znaczenia przeszkody przez utratę jej ciągłości lub zyskanie miejsca do jej łatwego sforsowania.
Fot. 02. Wjazd na most nad Odrą w Bytomiu Odrzańskim zabezpieczony płotem fortecznym. Rok 1935 (fot.polska-org.pl).
Z tego powodu tego typu obiekty wymagał szczególnej ochrony. Aby ja zapewnić sąsiedztwie budowano obiekty bojowe mające za zadanie ich bronić, czasem same budowlę hydrotechniczne wyposażano pomieszczenia bojowe ze strzelnicami do obrony bezpośredniej.
Aby zabezpieczyć przed nagłym niespodziewanym wtargnięciem wrogiej piechoty zabezpieczano je przeszkodą przeciwpiechotną. Niemieccy konstruktorzy w latach trzydziestych sięgnęli po rozwiązanie stosowane w fortach XIX w celu np.: obrony fosy – płot wykonany z kraty fortecznej nieznacznie go modyfikującą. Tego typu konstrukcja zapory przeciwpiechotnej na obiektach hydrotechnicznych miała zalety w stosunku do przeszkody z drutu kolczastego.
W górnej części kraty zastosowano wygięte w dół zaostrzone zakończenia uniemożliwiające wspinanie. Powyżej kraty wygięto łukiem stalowe pręty w stronę atakującego aby jeszcze bardziej utrudnić wspinanie. Pręty te mają różną długość i kąt pod jakim zostały wygięte, a tym samy rożną wysokość uniemożliwia to stabilne operacie o płot drabiny w celu jego sforsowania. Dodatkowo owinięto to miejsce drutem kolczastym. Płot stanowił przeszkodę trudną do sforsowania przez piechotę czy lekkie pojazdy. Aby umożliwić przejazd lub przejdźcie zastosowano bramę żelazną (niem. Eisernes Tor) analogicznej budowy.
Zalecano aby szerokość bramy nie przekraczała jeśli to możliwe 6m. W miejscach zakończenia płotu tam gdzie można było obejść w łatwy sposób kratę zastosowano płot w kształcie promieniście rozchodzących się prętów – żelazne słońce lub płot promieniowy (niem. Eiserne Sonne lub Strahlenförmiger Zaum), analogicznej budowy jako pozostałe elementy. Obecnie na terenie polski najlepiej zachowana zapora złożona z wyżej wymienionych elementów znajduje się na zaporze jeziora Otmuchowskiego tworzącej w raz zespołem schronów fragment nie dokończonej Pozycji Nysy. Większość przepraw mostowych na pozycji Odry również został o zabezpieczone tego typu elementami do naszych czasów zachowały się np.: na moście drogowy w Ścinawie.
Fot. 01. Komora minowa umieszczona skośnie do powierzchni ściny nośnej schronu dla armaty przeciwpancernej z pomieszczeniem gotowości bojowej na odcinku „Ma” na wschód od Wałcza.
Zwiedzając schrony, wzniesione na Pozycji Pomorskiej w 1935 roku, można zauważyć czworokątne nieprzelotowe otwory, wykonane w ścianach nośnych obiektów. W zależności od ich lokalizacji w obiekcie mogły być wykonane prostopadle do powierzchni ściany lub pod kątem, zazwyczaj mniejszym od 45 stopni. Czworokątny otwór o podstawie 10 cm posiadał obramowanie ze stalowej blachy oraz zamknięcie. W przypadku kątowego ustawienia otworów względem powierzchni ściany na ich przedłożeniu wykonano w ścianie nisze.
Otwory, tak zwane komory miniowe (niem. Sprengkammer lub Sprengnische), przeznaczone były na materiały wybuchowe. Zdalne zdetonowanie materiałów wybuchowych (zmagazynowanych w niszy), po wcześniejszym opuszczeniu obiektu przez załogę, miało na celu zniszczenie najbardziej istotnych fragmentów konstrukcji schronu w celu pozbawienia go podstawowych własnościowi obronnych. Celowe zniszczenie miało uniemożliwienie przeciwnikowi wykorzystanie przejętych obiektów do ewentualnej obrony.
Fot. 02. Komora minowa umieszczona prostopadle do powierzchni ściany nośnej schronu.
Na odcinku „Ma” położonym na wschód od Wałcza zwracają uwagę dwa schrony. Pierwszy z nich o unikalnej konstrukcji jest obiektem w klasie odporności B1 z izbą bojową na ciężki karabin maszynowy, pomieszczeniem gotowości bojowej i garażem dla armaty przeciwpancernej. Drugi jest schronem dla armaty przeciwpancernej z pomieszczeniem gotowości (niem. Takunterstellraum mit Bereitschaftsraum). W obu schronach umieszczono komory minowe w ścianie biernej śluzy przeciwgazowej i w pomieszczeniu garażowym dla armaty przeciwpancernej. O nieco odmiennym kształcie nisze na materiały wybuchowe [01] zastosowano w schronach bojowych dla ckm z garażem dla armaty przeciwpancernej (niem. MG-Schartenstand und Tak-Unterstellraum) na Linii Niesłysz-Obra.
Fot. 03. Ściana nośna z komora minowa w garażu dla armaty przeciwpancernej w schronie na karabin maszynowy z pomieszczeniem gotowości bojowej i garażem dla armaty przeciwpancernej z odcina „Ma”.
Pod koniec sezonu budowlanego w 1935 roku [02] uznano, że wykonywanie komór minowych powoduje wzrost pracochłonności a tym samym kosztów budowy obiektów. Zalecono aby w procesie opracowywania nowych konstrukcji schronów zwrócić uwagę na możliwość wykorzystania rur układu wentylacji do celowego niszczenia obiektu.
Rys. 01. Po lewej schron dla armaty przeciwpancernej z pomieszczeniem gotowości bojowej a po prawej schron na karabin maszynowy z pomieszczeniem gotowości bojowej i garażem dla armaty przeciwpancernej (schron położony na wschód od Wałcza). 1. izba bojowa dla ckm, 2. pomieszczenie gotowości bojowej, 3. garaż dla armaty przeciwpancerna, 4. śluza przeciwgazowa (bierna), 5. komora minowa.
Fot. 01. Schron bojowy bez pomieszczenia gotowości z 1934 roku na odcinku „Dolgen”. Po lewej stronie otworu wyjścia ewakuacyjnego znajduje się nisza z zaworem przewodu dymnego. Na ścianie, poniżej zaworu przewodu dymnego widoczne są zacieki utworze przez wypływającą wodę i resztki sadzy.
Fot. 02. Nisza z zaworem przewodu dymnego w schronie bojowym z 1936 roku na Pozycji Pomorskiej. Po lewej stronie zaczep na fajerki niegazoszczelnego pieca.
Podczas zwiedzania niemieckich schronów bojowych, wznoszonych na pozycjach umocnionych do 1939 roku, zwracają uwagę ciemne zacieki na ścianie poniżej zamknięcia [01] przewodu dymnego. Ich przyczyną jest skraplająca się para wodna w przewodzie kominowym i resztki sadzy. Wyjątkowo proste rozwiązanie, eliminując wspomniany efekt, zaistniało w niektórych schronach Pozycji Pomorskiej. Obiekty te zostały wybudowane w 1936 roku.
Zawór, zamykający przewód kominowy, umieszczono w niszy, podobnie jak na zdjęciu tytułowym tego opracowania. Boczne ściany niszy poprowadzono po skosie. Po lewej stronie umieszczono zaczep na fajerki [02] do niegazoszczelnego pieca. Poniżej zaworu zamykającego przewód dymny umieszczono rynienkę ściekową aby woda mogła spływać bezpośrednio do ustawionego poniżej pojemnika. Rynienka nie wytrzymała próby czasu, co w polskich warunkach jest typowe.
Fot. 03. Zamknięcie przewodu dymnego z zamocowaną poniżej blaszaną rynienką ściekową aby woda mogła spływać bezpośrednio do ustawionego poniżej pojemnika.
Fot. 01. Elewacja wejściowa schronu Regelbau Rote 97 w Nieborowicach (Fot. Tomasz Zamysłowski).
Podstawowe uzbrojenie schronu Regelbau Rote 97 stanowiły dwa lekkie karabiny maszynowe, których stanowiska bojowe mieściły się w pancernych kopułach. W schronie zastosowano czechosłowackie kopuły obserwacyjno-bojowe (czeskie określenie AJ/N) z trzema lub czterema strzelnicami [01]. Nadzór pola walki umożliwiał peryskop umieszczony w osi kopuły. Wysunięty ponad kopułę pozwalał prowadzić obserwację okrężną.
Do wybuchu wojny w 1939 roku kopuły osadzono tylko w jednym schronie typu Rote 97. Obiekt znajduje się na odcinku Zabrze -Zaborze (Hindenburg-Ost O/s). Wykorzystano kopuły obserwacyjno-bojowe 773P4. Prawa kopuła o sygnaturze 218 została wyprodukowana 30.09.1938 roku. Przeznaczona była dla czechosłowackiego schronu bojowego nr OP-S 37. Lewa kopuła Rote 97 o sygnaturze 58, wyprodukowana 15.12.1937 roku, była przewidziana do osadzenia w czechosłowackim schronie nr. OP-S 16.
Rys. 01. Konfiguracja pomieszczeń schronu typu Regelbau Rote 97 z dwoma kopułami obserwacyjno-bojowymi oraz ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola. 1. Korytarz wejściowy, 2. Czynna śluza przeciwgazowa, 3. Izba załogi, 4. Podszybie prawej kopuły obserwacyjno-bojowej, 5. Przedsionek, 6. Magazyn żywności, 7. Przedsionek, 8. Podszybie lewej kopuły obserwacyjno-bojowej, 9. Magazyn amunicji, 10. Izba ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola, 11. Wyjście ewakuacyjne, 12. Nisza na przyłącze łączności polowej, 13. Strzelnica obrony wejścia, 14. Ujęcie wody, 15. Przyłącze sieci energetycznej, 16. Strzelnica obrony wejścia i zapola, 17. Rura odprowadzająca gazy spalinowe, komin z zrzutem sadzy.
Z zachowanych dokumentów wynika, że planowano wznieść obiekty z zastosowaniem różnych wariantów typów kopuł np. schron z dwiema kopułami trójstrzelnicowymi, schron z dwiema kopułami czterostrzelnicowymi lub schron z jedną kopułą czterostrzelnicową a drugą trójstrzelnicową w zależności od planowanych sektorów ognia. W części obiektów przewidziano montaż kopuł na różnych wysokościach, uwzględniających ukształtowanie terenu znajdującego się w sektorze ognia danej kopuły. Położenie żelbetonowych tak zwanych „ostróg”, osłaniających tylną część kopuły przed ostrzałem, zaplanowano w dwóch konfiguracjach w zależności od wymaganego sektora ostrzału i zastosowanego typu kopuł. W pierwszej są ustawione pod kątem do ściany czołowej i skierowane do środka schronu. W drugiej wersji są równolegle, skierowane do siebie. Zabezpieczenie żelbetonową konstrukcją kopuł przed ostrzałem było często stosowane w obiektach Linii Maginot we Francji oraz standardowym rozwiązaniem w Czechosłowacji.
Fot. 02 Blok bojowy nr 1 grupy warownej Brehain (fr. Ouvrage du Bréhain) na Lini Maginot. Od lewej strony: kopuła obserwacyjno-bojowa GFM typ A model 1929, pancerz chroniący wylot przewodu usuwającego zużyte powietrze z bloku bojowego, wieża dla broni maszynowej model 1935. Tylna część kopuły GFM chroniona jest przed ostrzałem żelbetonową „ostrogą”. Rozwiązanie charakterystyczne dla francuskiej i czechosłowackiej fortyfikacji stałej (Fot. Franz Aufmann).
Podjęto decyzję o adaptowaniu kopuł obserwacyjno-bojowych z całym przewidzianym przez czechosłowackich konstruktorów wyposażeniem. Do strefy bojowej kopuły można było dostać się przy pomocy stalowej drabiny. W przypadku większych wysokości montażowych stosowano platformy pośrednie aby uniknąć zbyt stromego wchodzenia po drabinach. Do strefy bojowej dostarczano amunicję przy pomocy podajnika z ręcznym napędem. Pomost bojowy o ciekawym rozwiązaniu technicznym spoczywał na konstrukcji stalowej składającej się z trzech rozpórek i kolumny nośnej, położonej w osi szybu. Pomost bojowy posiadał możliwość zmiany wysokości położenia w zakresie 35 cm. Powrót do skrajnego górnego położenia zapewniała sprężyna naciskowa na kolumnie nośnej. Korektę położenia stosowano w zależności od wymaganego kąta podniesienia broni, uzależnionego od warunków terenowych w danym sektorze ognia. Czechosłowackie kopuły przygotowane były do prowadzenia skutecznej obrony w warunkach górskich z częstym spadkiem lub wzniosem terenu.
Rys. 02. Widok szybu kopuły obserwacyjno-bojowej (czechosłowackie oznaczenie AJ/N) z pomostem bojowym, podajnikiem amunicji z ręcznym napędem oraz zrzutnią łusek do gazoszczelnego pojemnika na posadzce szybu [02].
Fot. 03. Podajnik amunicji z ręcznym napędem. Zdjęcie wykonane w schronie MO S-5 „Na trati”. (Fot. Tomasz Zamysłowski).
W czechosłowackich obiektach rozwiązano w stosunkowo prosty sposób problem usuwania gazów prochowych, powstających podczas prowadzenia ognia z ręcznego karabinu maszynowego, będącego na wyposażeniu kopuły. Wzorowano się na francuskim rozwiązaniu, zastosowanym w kopułach obserwacyjno-bojowych typu A z 1929 roku (fr. cloche guetteur et fusil-mitrailleur Modele 1929 type A). Gazy prochowe oraz łuski, zasysane przez kolektor trafiały do pionowej rury i kierowane były do pojemnika, mocowanego do posadzki w podszybiu. Kolektor zamocowano bezpośrednio do ręcznego karabinu maszynowego. Aby nie ograniczać możliwości swobodnego manewrowania bronią, zastosowano giętki przewód pomiędzy kolektorem a rurą zrzutni. Rura zrzutni stanowiła jednocześnie kolumnę nośną podestu bojowego (Rys. 02). Pojemnik na łuski posiadał gazoszczelne zamknięcie.
Fot. 04. Widok strzelnicy czechosłowackiej kopuły obserwacyjno bojowej (AJ/N) z wkładką o profilu przeciwrykoszetowym (Fot. Franz Aufmann).
Usuwanie gazów prochowych i skażonego powietrza z przestrzeni kopuł przez układ zrzutni łusek i gazoszczelny pojemnik z koszem, realizowano w czechosłowackich obiektach za pomocą ręcznego wentylatora odśrodkowego. Uruchomiany był tylko podczas prowadzenia ognia, gdyż przedsionek i szyb kopuły napowietrzany był w czechosłowackich schronach przez centralny układ napowietrzania.
Początkowo planowano dostosować wyposażenie kopuły do zastosowania standardowego niemieckiego karabinu maszynowego MG 34. Pozostano jednak przy przeznaczonych dla nich czechosłowackich lekkich karabinach maszynowych wz. 26 (niem. oznaczenie l. MG 26(t)) mocowanym przy pomocy oryginalnej podstawy fortecznej. Umieszczenie go w podstawie fortecznej umożliwiało prowadzenie skutecznego ognia do celu nawet przy ograniczonej widoczności. Mimo jego niezawodności pewnym utrudnieniem był jednak magazynek mieszczący jedynie 20 naboi.
Fot. 05. Widok strzelnic w kopule obserwacyjno-bojowej z mocowaniem bagnetowym dla podstawy fortecznej ręcznego karabinu maszynowego wz. 26 (Fot. Franz Aufmann).
Fot. 06. Widok ręcznego karabinu maszynowego wz. 26 z podstawą forteczną o bagnetowym uchwycie do mocowania w strzelnicy kopuły obserwacyjno-bojowej. Zdjęcie wykonane w obiekcie N-S 82 „Březinka” (Fot. Franz Aufmann).
Obrona wejścia
Schrony Rote 97 wzniesiono w ramach zaplanowanych umocnień granicznych Śląska (niem. Grenzebefestigung Schlesien) w dwóch wersjach, lewej oraz prawej. Niniejszy opis dotyczy wersji lewej. Został sporządzany na podstawie obiektu w miejscowości Nieborowice (niem. Neubersdorf O/s).
Schron od zapola broniony jest strzelnicą zabezpieczoną przed ogniem stromotorowym betonowym nawisem, w której zastosowano pancerz produkcji czechosłowackiej. Pancerze tego typu były stosowane w lekkich schronach typu LO vz. 37. Do celów niemieckiej fortyfikacji stałej został przyjęty na uzbrojenie pod oznaczeniem 793P4 – Treppenscharte f. l. MG 26(t)/ s.MG 37(t)/ s. Swarzlose MG. Wejście do obiektu było zabezpieczone drzwiami kratowymi pochodzenia czechosłowackiego. Po prawej stronie znajdowały się nisze na przeznaczone na przyłącze dla polowej łączności telefonicznej. Na wprost w osi korytarza, znajduje się strzelnica obrony wejścia. Wykorzystano tutaj również pancerz produkcji czechosłowackiej pochodzący z lekkich schronów LO vz.37 (nie nadano mu oficjalnego niemieckiego oznaczenia). Wejście z korytarza prowadzi do śluzy przeciwgazowej. Chronione było dwudzielnymi, ciężkimi drzwiami gazoszczelnymi produkcji niemieckiej typu 434P01. Drzwi te otwierały się się w kierunku strzelnicy.
Izba załogi
Wejście ze śluzy przeciwgazowej do izby załogi zamykane było lekkimi drzwiami gazoszczelnymi produkcji czechosłowackiej. Ściany izby załogi do podniesienia komfortu wyłożono drewniana boazerią. W skład wyposażenia izby wchodziły : 4 komplety trzypiętrowych, składanych pryczy dla załogi schronu, gazoszczelny piec Wt 80 [03] lub Wt80K, wykorzystywany do ogrzewania lub podgrzewania posiłków. W narożach izby załogi po obu jej stronach (w odbiciu lustrzanym) znajdowały się wejścia do pomieszczeń – przedsionków do lewej lub prawej kopuły bojowej. Izba załogi jaki i pozostałe pomieszczenia schronu wyposażono w studzienki odprowadzające wodę.
Fot. 07. Widok pomostu bojowego z konstrukcją nośną. W osi szybu kolumna nośna i jednocześnie zrzutnia łusek. Po prawej stronie belka dwuteowa prowadząca podajnik amunicji. Krótka rura wyprowadzona z pomostu była pojemnikiem ma peryskop do obserwacji okrężnej. Zdjęcie wykonano w obiekcie MO S-5 „Na trati”. (Fot. Tomasz Zamysłowski).
W centralnej części ściany izby załogi znajdowało się wejście do małego pomieszczenia, wydzielonego cienką ścianką działową. Wyposażono je w czechosłowackie drzwi przeciwgazowe. Pomieszczenie pełniło rolę spiżarni. Na przeciwległej ścianie w izbie załogi przewidziano miejsce na dwa filtrowentylatory HES 1,2 [04].
Sieć łączności fortecznej zapewniała łączność między obiektami grupy oraz dowódcą grupy i schronem dowodzenia. Sieć łączności polowej umożliwiła łączność z polowymi stanowiskami bojowymi i obserwacyjnymi w pobliżu schronu. Podobnie jak w obiektach serii „100” przeniesiono niszę na przyłącza polowej sieci telefonicznej ze tylnej ściany do korytarza wejściowego. Z niszy poprowadzono pod posadzką stalową rurę do izby załogi. Miała chronić kabel telefoniczny. Na uwagę zasługuje fakt, że w schronach umocnień granicznych zastosowano skrzynkę na baterię starego typu, niezgodną z zaleceniami. Mocowano ją do ściany przy pomocy trzech kotw (na ścianach izby załogi schronu Rote 97 w Nieborowicach nie odnaleziono w/w kotw). Łączność wewnętrzną z dwiema kopułami zapewniały dwie rury głosowe biegnące z każdej z kopuł do pomieszczenia załogi.
Kolejne lekkie drzwi gazoszczelne znajdujące się w izbę załogi prowadzą do krótkiego korytarza zakończonego izbą ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola strzelnicy obrony zapola.
Fot. 08. Izba załogi w obiekcie typu Regelbau Rote 97 w Nieborowicach. Po prawej stronie nisza strzelnicy obrony wejścia. W głębi po tej samej stronie wejście do korytarza izby ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola. Po prawej kolejno otwór wejściowy do pomieszczenia magazynowego, a w głębi do przedsionka lewej kopuły obserwacyjno-bojowej. (Fot. Tomasz Zamysłowski).
Izba obrony wejścia i zapola
W korytarzu umieszczono studnię ujęcia wodnego, zabezpieczona pokrywą. Korytarz prowadzi poprzez lekkie drzwi gazoszczelne do pomieszczenia (Rys. 01, 9) będącego magazynem amunicji. W korytarzu zlokalizowane zostało standardowe wyjście ewakuacyjne [05] z obiektu, zamknięte od strony korytarza za pomocą drzwi gazoszczelnych typu 410P9, a od zewnętrznej strony cienką, ceglaną ścianką. W izbie ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola strzelnicy o umieszczono również niszę na przyłącze i rozdzielnię zasilania z zewnętrznej sieci energetycznej.
Stanowisko bojowe obrony wejścia i zapola chronione było czechosłowackim pancerzem dla ręcznego karabinu maszynowego. Pancerz ten stosowany był w czechosłowackich lekkich schronach bojowych vz.37, nazywanych popularnie „Ropikami”. Grubość żelbetonowej ściany Rote 97 w Nieborowicach, w miejscu osadzenia pancerza, wynosiła 62 cm. Łącznie z profilem przeciwrykosztowym ściana osiągała grubość dwóch metrów, co było wymogiem dla schronów wznoszonych w klasie odporności na ostrzał B neu.
Obrona zapola schronu obejmowała mały obszar strefy wejściowej, ograniczony stromymi ścianami obsypu. W większości przypadków schrony Rote 97 były wkomponowane w otaczający go teren. Ponad poziomem gruntu znajdowały się kopuły, chronione od tyłu tak zwanymi żelbetonowymi „ostrogami”. Strzelnica obrony zapola i wejście do obiektu, chronione było przed ostrzałem z broni stromotorowej przez okap.
Fot. 09. Strzelnica obrony wejścia i zapola w obiekcie Regelbau Rote 97 w Nieborowicach. Widoczny jest pancerz strzelnicy stosowany w lekkich obiektach w Czechosłowacji (niem. 793P4 – Treppenscharte f. l.MG 26(t). Po lewej stronie zdjęcia widoczny jest wylot rury odprowadzającej zanieczyszczone gazami prochowymi powietrze z lewej kopuły. (Fot. Franz Aufmann).
Układ wentylacji w Rote 97
Konstrukcja Rote 97 poprzez zastosowanie gazoszczelnych elementów wyposażenia oraz dzięki utrzymywaniu lekkiego nadciśnienia w schronie, nie była narażona na przenikanie skażonego powietrza z zewnątrz do obiektu. Układ wentylacji miał zapewnić właściwe napowietrzenie pomieszczeń i odprowadzanie zużytego powietrza, czy też szkodliwych gazów prochowych na zewnątrz, powstałych w czasie prowadzenia ognia z środków bojowych będących na uzbrojeniu obiektu. Obowiązujące wytyczne nakazywały usuwanie skażonego gazami prochowymi powietrza bezpośrednio na zewnątrz schronu.
Do utrzymania żądanego nadciśnienia w poszczególnych pomieszczeniach stosowano jednokierunkowe zawory nadciśnieniowe (niem. Überdruckventil), ustawiony w pozycji „roboczej”. Pozwalał na utrzymanie nadciśnienia w zakresie od 5 do 15 mm słupka wody. Oznacza to, że zawór umożliwiał przepływ powietrza w jednym kierunku, jeżeli minimalna różnica ciśnień pomiędzy pomieszczeniami była większa od ciśnienia hydrostatycznego wytworzonego przez 5 mm słupek wody. Próg zadziałania mógł być dowolnie ustawiany w podanym zakresie przez zmianę położenia cylindrycznego ciężarka, zamocowanego w kanałku dźwigni zaworu. W pozycji „zamknięte”, uchylna część zaworu była zablokowana i dociśnięta do korpusu. Do blokowania zaworu przez obsługę schronu służyła dźwignia z krzywką mimośrodową znajdująca się nad ciężarkiem do regulacji nadciśnienia. W tym położeniu zawór pozostawał aż do ponownego ręcznego odblokowania. Do pomiaru nadciśnienia stosowano dwuramienny manometr cieczowy w kształcie litery „U”.
Układ filtrów przeciwchemicznych umożliwiał oczyszczanie skażonego powietrza podczas ataku gazowego przez bliżej nieokreślony czas, który należało wykorzystać na uszczelnienie pomieszczeń schronu.
Wszystkie pomieszczenia zostały od siebie odseparowane za pomocą drzwi gazoszczelnych. Świeże powietrze zasysane było z tylnej ściany schronu za pomocą dwóch czerpni (Rys. 03, 17, 18), których zadaniem była ochrona wlotów rur. Czerpnie osadzono na przeciwległych stronach ściany, co poprzez właściwą konfigurację układu napowietrzania i dobór średnic rur zapewniało napowietrzanie obiektu nawet wypadku zasypania jednej z nich.
Rys. 03. Schemat napowietrzania i usuwania skażonego powietrza gazami prochowymi z kopuł obserwacyjno- bojowych w schronie typu Regelbau Rote 97. Rury układu wentylacji dostarczające nieprzefiltrowane powietrze oznaczono kolorem żółtym. Rury dostarczające nieprzefiltrowane powietrze lub powietrze czyste chemicznie oznaczono kolorem niebieskim. Rury odprowadzające zanieczyszczone lub skażone gazami prochowymi powietrze oznaczono kolorem czerwonym. 4. Podszybie prawej kopuły obserwacyjno-bojowej, 5. Przedsionek, 7. Przedsionek, 8. Podszybie lewej kopuły obserwacyjno-bojowej, 21. wylot rury doprowadzającej powietrze z czerpni, 22. Lokalizacja filtrowentylatora, zasysającego powietrze z wylotu rury 21 (25) i pompującego powietrze do szybu kopuły 4 (8), 24. (28) – wlot rury z jednokierunkowym zaworem nadciśnieniowym, która odprowadza powietrze na zewnątrz schronu.
Dwa wyloty rur układu napowietrzania w przedsionkach (Rys. 03, 5, 7) służyły do napowietrzania stanowisk w kopułach obserwacyjno-bojowych. Rury dostarczające nieprzefiltrowane powietrze oznaczono na rysunku kolorem żółtym. Filtrowentylator zamocowany był do jednej ze ścian w przedsionku. Kopuły napowietrzane były rurą (Rys. 03, 23, 27). Filtrowentylator mógł tłoczyć nieoczyszczone powietrze lub oczyszczone powietrze przez filtry przeciwchemiczne do kopuły. Rurę zaznaczono kolorem niebieskim. Wymiana powietrza w kopule mogła nastąpić tylko przypadku, kiedy nadciśnienie powietrza w przestrzeni kopuły było wyższe od ustawianego progu zadziałania jednokierunkowego zaworu nadciśnieniowego firmy Dräger. Zanieczyszczone gazami prochowymi powietrze opuszczało przestrzeń kopuły przewodem (Rys. 03, 24) na zewnątrz schronu. Wylot przewodu na tylnej ścianie schronu zabezpieczono pancerzem.
Zakończenie dwóch rur (Rys. 04, 29, 35), układu doprowadzającego powietrze z czerpni, znajdowały się w izbie załogi. Jeden z filtrowetylatorów (Rys. 04, 30) tłoczył powietrze poprzez rurę 31 (Rys. 04) pod niewielkim nadciśnieniem do bezpośrednio przyległego do izby załogi pomieszczenia – spiżarni (Rys. 04, 4). Przepływ powietrza wyniku różnicy ciśnień pomiędzy spiżarnią a izbą załogi (Rys. 04, 3) umożliwiała rura (Rys. 04, 32). W celu zachowania odpowiedniej wymiany powietrza w izbie załogi możliwy był jego wypływ do kolejnego pomieszczenia – tj. śluzy przeciwgazowej (Rys. 04, 2). Wlot rury w izbie załogi zabezpieczony był jednokierunkowym zaworem nadciśnieniowym firmy Dräger. Zawór umożliwiał jednokierunkowy przepływ powietrza do śluzy przeciwgazowej, jeżeli w izbie załogi powietrze posiadało nadciśnienie większe od ustawionego progu zadziałania urządzenia. Identyczny warunek musiał być spełniony w przypadku wypływu powietrza ze śluzy przeciwgazowej na zewnątrz obiektu poprzez rurę 34 z zaworem Drägera.
Rys. 04. Schemat napowietrzania i usuwania z pomieszczeń w schronie typu Regelbau Rote 97. Rury dostarczające nieprzefiltrowane powietrze lub powietrze czyste chemicznie oznaczono kolorem niebieskim. Rury odprowadzające zanieczyszczone lub skażone gazami prochowymi powietrze oznaczono kolorem czerwonym. 1.- Korytarz wejściowy, 2.- Śluza przeciwgazowa, 3.- Izba załogi, 4. -Pomieszczenie magazynowe, 17. (18.) – Czerpnia powietrza układu napowietrzania schronu, 29.- Wylot rury układu zasilającego filtrowentylator (30), 30.- Przewidywana lokalizacja filtrowentylatora (30), 31.- Rura zasilająca pomieszczenie magazynowe (4), 32.- Rura dostarczająca powietrze do izby załogi (3.), 33.- Rura z wlotem zabezpieczonym jednokierunkowym zaworem Drägera, odprowadzająca powietrze do śluzy przeciwgazowej (2.) 34.- Wlot rury z jednokierunkowym zaworem nadciśnieniowym, która odprowadzała powietrze do korytarza wejściowego (1).
Drugi z filtrowetylatorów (Rys. 05, 36) w izbie załogi tłoczył powietrze poprzez rurę 37 (Rys. 05,) pod niewielkim nadciśnieniem do korytarza izby ze stanowiskiem bojowym obrony wejścia i zapola. Zużyte powietrze usuwane było przez strzelnicę (Rys. 05, 16). Pomieszczenie przyległe do korytarza (Rys. 05, 9) w schronie Rote 97 w Nieborowicach nie posiadało wentylacji.
Rys. 05. Schemat napowietrzania i usuwania skażonego powietrza z pomieszczenia ze stanowiskiem bojowym obrony wejścia i zapola. Rury dostarczające nieprzefiltrowane powietrze lub powietrze czyste chemicznie oznaczono kolorem niebieskim. Rury odprowadzające zanieczyszczone lub skażone gazami prochowymi powietrze oznaczono kolorem czerwonym. 3.- Izba załogi, 9.- Magazyn amunicji, 10.- Izba ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola, 18.- Czerpnia powietrza układu napowietrzania schronu, 35.- Wylot rury doprowadzającej powietrze do filtrowentylatora (36), 36.- Przewidywana lokalizacja filtrowentylatora (36) tłoczącego powietrze rurą (37), 37.- Rura zasilająca izbę ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola (10), 16. Wylot skażonego lub zanieczyszczonego powietrza na zewnątrz poprzez strzelnicę.
Uwagi
W zachowanych obiektach umocnień granicznych Śląska zwraca uwagę duża ilość zastosowanego wyposażenia i elementów pancernych produkcji czechosłowackiej. Z dokumentów wynika, że początkowo z powodu braku możliwości zrealizowania zamówień przez niemiecki przemysł w zakresie kopuł pancernych, planowano wykorzystanie czechosłowackich pancerzy w regulaminowych schronach serii 100. Problemy wystąpiły w przypadku sześciostrzelnicowych kopuł bojowych, których nie stosowano w czechosłowackiej fortyfikacji stałej. Rozwiązaniem tych trudności był projekt nowego schronu Rote 97. Przyjęto, że zadania bojowe niemieckiej kopuły sześciostrzelnicowej będą realizowane w przez dwie czechosłowackie kopuły z trzema lub czterema strzelnicami. Ostatecznie okazało się że w trudnym dla gospodarki niemieckiej okresie poprzedzającym działania wojenne w 1939 ,dostępność pozostałych pancerzy również jest utrudniona. W tej stymulacji zdecydowano zastosować również pancerze pionowe i wyposażenie produkcji czechosłowackiej. Obiekty, które łączyły niemieckie rozwiązania konstrukcyjne z czechosłowackimi pancerzami typu Regelbau 107, 106, 111, 116 i 97, wybudowano na dwóch odcinkach Zbrosławice (niem. Dramtal O/s) oraz Bytom-Rozbark (niem. Rossberg O/s). Umocnienia na tych odcinkach powstały jako pierwsze, co spowodowało, że przy osadzaniu czechosłowackich pancerzy, czy pracach prototypowych, nie ustrzeżono się błędów. Ostatecznie jako „lekarstwo na wszystkie z tym związane bolączki”, okazał się „wyleczony z chorób wieku dziecięcego” Regelbau 97. Na pozostałych, tam gdzie umocnienia przyjęły formę linii, budowano Regelbau Rote 97 na przemian z schronem obrony przeciwpancernej typu Regelbau 116, a w przypadku punktów oporu blokujących taktycznie ważny odcinek, wznoszono Regelbuu 116, a do obrony okrężnej wykorzystywano Regelbau 97.
Fot. 10. Żelbetonowa konstrukcja tak zwanej „ostrogi”, osłaniająca przed ostrzałem tylną część kopuły, pozbawioną strzelnic. W szybie nie osadzono kopuły. (Fot. Franz Aufmann).
Analizując budowę i wykonanie poszczególnych obiektów można dojść do wniosku, że na każdym odcinku pozycji prace wykonywane były równolegle przez inne zespoły budowlane. Zauważalne są drobne różnice konstrukcyjne, czy też modyfikacje w poszczególnych obiektach. Część obiektów otrzymała nisze na oświetlenie awaryjne. Występują różne rozwiązania wnęki pancerza strzelnicy obrony wejścia. Poszczególne rozwiązania nie są jednolicie stosowane. Łatwo zauważalna jest różna forma tak zwanych „ostróg” osłaniających kopuły. Budowa i prace wykańczające zostały zatrzymane dlatego też część obiektów nie posiada otworów na kotwy lub osadzonych kotw mocujących wyposażenie (prycze, urządzenia wentylacyjne) do ścian.
Dokumentacja obiektów w pierwszym etapie zapewne nie była spójna, na co wykazują wyniki analiza wentylacji w schronie wykonanym w wersji „lewej” i „prawej”. Przy projektowaniu zastosowano uproszczenia. W projekcie zamieniono względem siebie konfigurację izby obrony zapola, śluzy przeciwgazowej i przedsionka przy niezmiennym położeniu pozostałych pomieszczeń. Spowodowało to komplikację w układzie rur napowietrzających. Problemy z dostawami elementów stalowych nie tylko dotyczyły kopuł, pancerzy pionowych, ale również drzwi. Zastosowano czechosłowackie kraty przeciw szturmowe i lekkie drzwi gazoszczelne. W części obiektów czerpnie powietrza zamontowywane zostały już po wybetonowaniu schronu. Niektóre obiekty umocnień granicznych posiadają przygotowane wnęki technologiczne na osadzenie czerpni.
Fortyfikacje pozycji granicznej należą do wyjątkowych ze względu na zastosowaną ilość czechosłowackich elementów wyposażenia schronów. Późniejsze wykorzystanie czechosłowackich pancerzy na umocnień Wału Atlantyckiego miało charakter jednostkowy. Ciekawostką może być fakt nie wykorzystania czechosłowackiego działka fortecznego 47 mm vz. 36 na Górnym Śląsku w obiektach Regelbau 116. Być może problemy jakie wynikły z adaptacją prostszych pancerzy i krótki termin realizacji projektu skuteczne zniechęcił niemieckich konstruktorów do tego rozwiązań. W późniejszym okresie zastosowano je z powodzeniem w obiekcie Regelbau 139.
Uwaga:
Przy wykonywaniu rysunków obiektu zastosowano szereg uproszczeń. Uproszczenie te dotyczą między innymi układu wentylacji. Wloty i wyloty rur ze ścian są zgodne ze stanem rzeczywistym. Przebieg rur w ścianach poprowadzono w ten sposób, aby można było zaprezentować ich przeznaczenie i kierunek przepływu powietrza. Nie uwzględniono zbrojenia ścian.
Część pierwsza opracowani znajduje się pod linkiem: Śląskie Panzerwerki – Regelbau Rote 97, Część I.
