Fot. 01. Widok stalowego podestu kopuły na ciężki karabin maszynowy od strony podszybia (Schron dowodzenia Odcinka Nowogród wzniesiony w 1939 roku).
Przedmiotem niniejszego opracowania będzie stalowy podest w gazoszczelnych kopułach Spółki Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich dla ciężkiego karabinu maszynowego. Gazoszczelne kopuły wyposażono w 3 strzelnice do ognia czołowego rozstawione na obwodzie pancerza co 60 stopni oraz jedną strzelnicę w osi głównej do obrony zapola schronu.
Podest, wykonywany z walcowanej blachy stalowej ze stali konstrukcyjnej o grubości 30 mm, standardowo wyposażono w gazoszczelny właz. Klapa włazu otwierała się w kierunku przestrzeni kopuły. Otwór włazu posiada zukosowane krawędzie. Zastosowane rozwiązanie umożliwiało pokrywanie się płaszczyzn podestu i kalpy. Ułatwiało zachowanie gazoszczelności zamknięcia po unieruchomieniu klapy w otworze włazu za pomocą czterech, symetrycznie położonych elementów dociskowych.
Fot. 02. Zukosowane powierzchnie otworu włazu kopuły gazoszczelnej Spółki Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich. Wejście do przestrzeni umożliwiała stalowa drabina (Odcinek Osowiec).
Rys. 01. Podest gazoszczelnej kopuły produkcji Spółki wielkich pieców i Zakładów Ostrowieckich. Położenie otworów w podeście dla układu napowietrzania, układu odprowadzania powietrza oraz układu odsysania gazów prochowych z przestrzeni gazoszczelnej kopuły dla ciężkiego karabinu maszynowego względem kierunku prowadzonego ognia. Układ zgodny z projektem Ogólnej Tymczasowej Instrukcji Projektowania Obiektów Fortecznych Fort. 1 – 1938. 1. otwór napowietrzający, 2. otwór odprowadzający powietrze, 3. otwór na przewód zrzutu łusek, 4. otwór włazu do przestrzeni kopuły. 5. kierunek ognia z głównej – środkowej strzelnicy, 6. wejście do szybu kopuły.
W podeście, w osi otworu włazu wykonano czworokątny otwór o wymiarach 10 x 30 cm. Był to otwór nawiewowy. Podczas prowadzenia ognia z karabinu maszynowego wydzielały się w dużej ilości gazów, w tym wyjątkowo toksyczny tlenek węgla. Dlatego też zalecano napowietrzanie przestrzeni kopuły z wydatkiem rzędu 500 m3/h dla obiektów z mechanicznym układem wentylacji. W przypadku zastosowania układu wentylacji z ręcznym napędem dopuszczano wartość wydatku zmniejszoną o 50%, czyli 250 m3/h. Powietrze dostarczano przewodem poprowadzonym poniżej podestu. Przyjęto, że optymalne położenie otworu napowietrzającego znajduję się w osi prostopadłej do kierunku prowadzenia ognia z głównej, środkowej strzelnicy kopuły.
Cylindryczny otwór o średnicy 15,5 cm służył do odprowadzania powietrza z przestrzeni kopuły przy pomocy układu rur na zewnątrz schronu. Zabezpieczano go na poziomie podestu przy pomocy nakładanego dekla. Wypływ powietrza z przestrzeni kopuły wynikał z nadciśnienia panującego w schronie, wytworzonego przez układ napowietrzania. Do pomiaru nadciśnienia służyły manometry a wartość nadciśnienia wyrażano w mm słupka wody.
Do podestu mocowano przy pomocy śrub obrotowy wspornik podstawy fortecznej dla ciężkiego karabinu maszynowego. Umożliwiał prowadzenie ognia z jednej z czterech strzelnic kopuły. W osi wspornika wykonano otwór na gazoszczelny przewód zrzutu łusek. Gazy prochowe oraz łuski, zbierane przez kolektor zamocowany poniżej komory zamkowej ckm, trafiały do rury i kierowane były do gazoszczelnego pojemnika w podszybiu. Gazy prochowe odsysano z pojemnika za pomocą ręcznego wentylatora odśrodkowego o wydajności 0,6-2,5 m3/min (odpowiada 36 – 150 m3/h) i usuwano na zewnątrz schronu. Ze względu na ograniczenia liczebności załogi jeden wentylator mógł obsługiwać np. 2 stanowiska gazoszczelnych zbiorników na łuski. Do usuwania gazów prochowych stosowano stalowe przewody średnicy do 8 cm. Przewody o średnicy poniżej 6 cm nie wymagały zabezpieczenia od wewnętrznej strony w postaci gazoszczelnego zamknięcia a od zewnątrz klapy przeciwpodmuchowej.
Rys. 02. Położenie otworów w podeście dla układu napowietrzania, układu odprowadzania powietrza oraz układu odsysania gazów prochowych z przestrzeni bojowe kopuły , produkcji Spółki Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich względem kierunku prowadzonego ognia. Od lewej: Układ ze schronu dowodzenia z drugiej linii obrony w Nowogrodzie nad Narwią oraz układ ze schronu u podnóża wzgórza 133 w Nowogrodzie nad Narwią.
Podczas inwentaryzacji obiektów w Nowogrodzie dokonano pomiarów zachowanych podestów. Rysunek 02 prezentuje podesty dwóch ogólnodostępnych schronów „Odcinka Nowogród”, schronu dowodzenia z drugiej linii obrony [01] oraz układ ze schronu u podnóża wzgórza 133 [02]. Na podstawie badań terenowych można byłoby przyjąć, że położenie otworu napowietrzającego i odprowadzającego w podeście kopuły bojowej jest dowolne i niezależne od kierunku osi głównej strzelnicy.
[01] – na mapce w opracowaniu Odcinek Nowogród oznaczony jako B.
[02] – na mapce w opracowaniu Odcinek Nowogród oznaczony jako C.
Fot. 01. Kopuła przewoźna, zgodna z Instrukcją Fort. 47-1935, na poligonie w Rembertowie w 1934 roku.
Fot. 02. Strona czynna blachy ze stali chromoniklowej. Nastąpiło całkowite przebicie blachy przy prędkości 340 m/sek. Pocisk utkwił w płycie. Liczba przy śladzie uderzenia pocisku odpowiada prędkości pocisku w metach/sekundę.
Fot. 03. Strona bierna blachy ze stali chromoniklowej.Fot. 04. Strona czynna blachy ze stali węglowej, poddanej obróbce cieplnej. Nastąpiło całkowite przebicie oraz pęknięcie blachy przy prędkości 280 m/sek.Fot. 05. Strona bierna blachy ze stali węglowej, poddanej obróbce cieplnej.
Wypracowywana na początku lat trzydziestych koncepcja wojny manewrowej wymagała zdaniem Inspektora Armii gen. dywizji Edwarda Rydza Śmigłego nowych rozwiązań stanowisk ogniowych. Karabiny maszynowe miały znajdować się w schronach łatwych w transporcie, szybkich w montażu i demontażu, nawet przy dopuszczeniu ich ograniczonej wytrzymałości. Projekt kopuły, jako przewoźnego stanowiska ogniowego dla broni maszynowej, został opracowany przez Wydział Fortyfikacyjny Departamentu Budownictwa Ministerstwa Spraw Wojskowych, zarządzany przez ppłk Józefa Siłakowskiego. W celu wyłonienia optymalnej konstrukcji, kopuła wraz z schronami przewoźnymi według projektu ppłk Stefana Ruegera, miała zostać poddana próbnemu ostrzałowi. Taką decyzję podjął Szef Sztabu Głównego gen. bryg. Janusz Gąsiorowski. Badania balistyczne przeprowadzono na poligonie w Rembertowie w 1934 roku.
Kopuła przewoźna, według Instrukcji Fort. 47-1935 [01], została wykonana z blach ze stali węglowej [02] A-65 zgodną z polską normą PN H-210. Nie została zniszczona podczas prób balistycznych w Rembertowie. Zdaniem prowadzących badania brak przebicia przez uderzające pod ostrym kątem pociski lub ich odłamki w głównej mierze wynikało z kształtu kopuły, a nie z właściwości mechanicznych zastosowanej 25 mm blachy. Dlatego też już w 1935 roku postanowiono przeprowadzić badania, umożliwiające optymalny wybór gatunku stali na blachy. Miały one gwarantować zwiększenie odporności na przebicie bez znacznego podwyższenia kosztów produkcji przewoźnej kopuły, jak i utraty jej podstawowej zalety jaką była jej mobilność.
Przygotowania
Wydział Fortyfikacyjny Departamentu Budownictwa Ministerstwa Spraw Wojskowych przygotował 6 stalowych płyt. Każda z nich posiadała grubość 25 mm. O odporności na przebicie płyt decydował ich skład chemiczny stali, dlatego do prób przeznaczono po dwie płyty o tym samym składzie chemicznym, ale o odmiennej obróbce termicznej. Obróbka cieplna umożliwiała celową zmianę podstawowych parametrów stali takich jak wytrzymałości na rozerwanie i udarność. Podczas doświadczalnych badań balistyczny w Modlinie w 1935 roku postanowiono ostrzelać:
– dwie płyty ze stali węglowej A-65, po jednej z i bez obróbki cieplnej,
– dwie płyty ze stali chromokrzemowej, obie procesowi obróbki cieplnej o zbliżonych parametrach,
– dwie płyty ze stali chromoniklowej, obie poddane procesowi obróbki cieplnej o identycznych parametrach.
Badania balistyczne
Płyty ostrzelano z 47 mm armatki przeciwpancernej Beardmore. Ostrzał prowadzono z odległości 100 metrów. Do każdej z płyt strzelano pociskami przeciwpancernymi. Zastosowano zasadę, że każdy kolejny pocisk, wystrzelony do tej samej płyty, posiadał skokowo zwiększoną prędkość wylotową. Zmianę prędkości uzyskiwano przez zwiększenie naważki prochowej w łusce naboju.
W wyniku badań ustalono, że najlepszą odporność na przebicie posiada kolejno blacha ze stali chromoniklowej poddanej obróbce termicznej oraz balach ze stali chromokrzemowa, również po obróbce cieplnej. Właściwą obróbką termiczną jest taka, która umożliwia uzyskanie stalowych blach o wysokiej udarności.
Podsumowanie
Badania balistyczne przeprowadzone w 1935 roku w Modlinie wykazały, że celowe byłoby wykonywanie kopuł przewoźnych wykonanych z płyt ze stali chromoniklowej poddanej odpowiedniej obróbce termicznej. Przy zastosowaniu tych blach następuje nieznaczny wzrost kosztów produkcji kopuły przewoźnej ze względu cenę stali chromoniklowej równej 1,95 zł/kg, przy cenie stali węglowej równej 1,40 zł/kg.
W okresie wojny i braku dostępu do importowanych składników, chromu i niklu, dopuszczalne jest wykonanie kopuły przewoźnej wg Instrukcji Fort. 47-1935 z ulepszonych cieplnie blach ze stali węglowej A 65 wg. polskiej normy hutniczej PN H-210.
Fot. 01. Widok w kierunku jednego ze schronów 5 odcinka dywizyjnego Trójkąta Lidzbarskiego, w pobliżu miejscowości Budniki (gmina Lidzbark Warmiński).
Rys. 01. Schron bojowy dla dwóch ckm-ów B1-5 (niem. Doppel- MG- Schartenstand ) według dokumentacji rysunkowej 175 B9 z 1937 roku.
Sztab generalny armii (niem. Generalstab des Heeres) zakładał, że standaryzacja obiektów fortyfikacyjnych spowoduje skrócenie czasu budowy pozycji obronnych i obniży ich koszt. Wznoszenie schronów o powtarzalnej konstrukcji (według tych samych planów) pozwalało na precyzyjne określenie zapotrzebowania na niezbędne do ich budowy surowce oraz zunifikowane wyposażenie. Umożliwiało kontrolę nakładów ponoszonych na budowę poszczególnych obiektów jak i całej pozycji obronnej. Schrony o powtarzalnej konstrukcji i przypisanymi im zadaniami bojowymi, jako standardowe obiekty, określono mianem „Regelbau”. Konstrukcje standardowych schronów o klasie odporności B1 na ostrzał, opracowane pod koniec 1936 roku, zostały zatwierdzone do stosowania w pierwszym kwartale 1937 roku.
________________________________________
Opis do rys. 01: 1. i 2. Izba bojowa dla ckm sMG 08 na podstawie fortecznej, 3. Korytarz oddzielający część bojową od socjalnej, 4. Izba gotowości bojowej, 5. Śluza przeciwgazowa, 6. Strzelnica obrony bezpośredniej z zamknięciem 57 P8, 7. Strzelnica obrony wejścia i zapola, chroniona płytą typu 48 P8, 8. Wyjście ewakuacyjne.
________________________________________
Fot. 02. Widok schronu B1 – 5 na dwa ciężkie karabiny maszynowe o osiach strzelnic przecinających się pod kątem 90 stopni. Obiekt wybudowany na Pozycji Pomorskiej w pobliżu miejscowości Sarbiewo w gminie Zwierzyn, w powiecie strzelecko-drezdeneckim (Fot. Arkadiusz Mitura).
Rys. 02. Schron bojowy dla dwóch ckm-ów B1-5a (niem. Doppel- MG- Schartenstand mit geschlossenen Schußsektoren) o osiach strzelnic przecinających się pod kątem 32,5 stopni według dokumentacji rysunkowej 803 B2 z 1938 roku.
Przeprowadzone badania terenowe wykazały, że w 1937 roku wzniesiono schrony bojowe dla dwóch ciężkich karabinów maszynowych B1-5 [01] (niem. niem. MG- Doppel- Schartenstand), które posiadają odstępstwa od pierwotnego projektu według rysunku 175 B9 [02]. Do zadań głównych schronu bojowego B1-5 należało prowadzenie skutecznej obrony w dwóch sektorach o osiach głównych przecinających się pod kątem 900. Sektor ognia dla jednego stanowiska bojowego, mierzony w płaszczyźnie poziomej, wynosił 650 (Rys. 01). Przykładem zastosowania takiego rozwiązania był schron B1-5, wybudowany na Pozycji Pomorskiej (niem. Die Pommernstellung) w pobliżu miejscowości Sarbiewo (Fot. 02). Należy zwrócić uwagę na fakt, że przy takiej konfiguracji sektorów ognia tworzyło się na przedpolu martwe pole.
Fot. 03. Widok izby ckm ze strzelnicą obrony wejścia w tylnej ścianie. Obiekt wybudowany na Pozycji Pomorskiej w pobliżu miejscowości Sarbiewo (Fot. Arkadiusz Mitura).
Rys. 03. Schron bojowy dla dwóch ckm-ów B1-5 o osiach strzelnicy płyty stalowej 7 P7 i 10 P7, przecinających się pod kątem około 55 stopni. Schron wzniesiony w 1937 roku w pobliżu miejscowości Czechów nad Notecią.Rys. 04. Schron bojowy B1-5 dla dwóch ckm-ów, wzniesiony w pobliżu miejscowości Górki nad Notecią. Kąt przecięcia osi strzelnic dla sMG 08 wynosi około 60 stopni.
W celu prowadzenia skutecznej obrony planiści, odpowiedzialni za rozbudowę pozycji obronnych, wprowadzili zmiany w pierwotnej konstrukcji. Wznoszone w 1937 roku obiekty otrzymywały również nakładające się wzajemnie lub uzupełniające się sektory ognia z obu izb bojowych ckm. W większości przypadków, dla wyeliminowania martwego pola ostrzału, korygowano kątowe położenie izby bojowej ckm ze strzelnicą o osi głównej prostopadłej do osi wejścia (zgodnie z pierwotnym projektem). Ciekawostką może być fakt, że już w 1938 roku pojawił się zatwierdzony do stosowania nowy projekt schronu na dwa ciężkie karabiny maszynowe o osiach strzelnic przecinających się pod kątem 32,50. Łączny sektor ostrzału dla tego obiektu wynosił 97,50. Schron otrzymał oznaczenie B1-5a (Rys. 02), a dokumentacja konstrukcyjna numer rysunku 803 B2. Tajemnicą poliszynela pozostaje fakt, czy wprowadzenie nowego projektu schronu w 1938 roku było tylko legalizacją wybudowanych już obiektów ze zmianami konstrukcyjnymi podstawowego rozwiązania według rysunku 175 B9, czy też rozszerzeniem katalogu o nową, doskonalszą konstrukcję.
Projektanci na Linii Noteci (niem. Die Netzestellung) dopuszczali możliwość zastosowania płyt chroniących stanowisko karabinu maszynowego różnej grubości w zależności od kierunku przewidywanego natarcia wojsk nieprzyjaciela. Użycie do ochrony stanowiska bojowego ciężkiego karabinu maszynowego płyty o mniejszej grubości niż wymagane 10 cm, np. stalowej płyty 10 P7 o grubości 6 cm wymuszało wprowadzenia zmian konstrukcyjnych. Należało wykonać żelbetonowy płaszcz wzmacniający płytę o mniejszej grubości oraz dolną część ściany czołowej ze względu na wymiar wysokościowy płyty 10 P7, mniejszy od przewidzianej w projekcie płyty 7 P7. Ścianę czołową formowano w kształcie litery „T”. Wykorzystywano ją jako cokół dla blaszanej skrzynki z zamocowanymi saniami dla podstawy fortecznej ciężkiego karabinu maszynowego (Rys. 03).
Fot. 01. Schron bojowy B1-5 dla dwóch ckm-ów, wzniesiony w pobliżu miejscowości Górki nad Notecią. Kąt przecięcia osi strzelnic dla sMG08 wynosi około 60 stopni.
Rys. 05. Schron bojowy dla dwóch ckm-ów B1-5 w pobliżu miejscowości Jedamki na terenie Rejonu Umocnionego „Giżycko” (gmina Miłki, powiat giżycki). Podatkowy płaszcz żelbetonowym przed płytą 7 P7 został wykonany w późniejszym okresie.Rys. 06. Schron bojowy dla dwóch ckm-ów B1-5 wzniesiony na 5 odcinku dywizyjnym Trójkąta Lidzbarskiego, w pobliżu miejscowości Budniki (gmina Lidzbark Warmiński).
Przykładem opisanego rozwiązania może być schron bojowy dla dwóch ckm-ów B1-5 wzniesiony w 1937 roku w Czechowie nad Notecią. Osie strzelnic w płytach stalowych 7 P7 i 10 P7 przecinają się pod kątem około 550. Zastosowano uzupełniające się sektory ognia o łącznym polu ostrzału równym 110 stopni.
W schronach B1-5 na terenie Rejonu Umocnionego Giżycko (niem. Die Lötzener Seenstellung) umiejętnie zoptymalizowano wykorzystanie powierzchni. W wewnętrznych ścianach izb bojowych wykonano nisze amunicyjne (Rys. 05). Zwiększono niezbędną powierzchnię magazynową przy jednoczesnym zredukowaniu zapotrzebowania na beton bez obniżenia odporności schronu na ostrzał.
Schrony B1-5 na terenie Linii Noteci oraz Rejonu Umocnionego Giżycko otrzymały korytarz o zwiększonej kubaturze względem podstawowego projektu. Korytarz a jednocześnie śluza przeciwgazowa, oddzielał część bojową od socjalnej. W korytarzu umieszczono wewnętrzną strzelnicę obrony wejścia (Rys. 03). W pierwotnym projekcje wykorzystano płytę 57 P8 [03]. W wyniku zmiany położenia stanowiska obrony wejścia z izby bojowej do korytarza zdecydowanie poprawiano możliwość prowadzenia ogania ze stanowiska broni maszynowej w izbie bojowej oraz ułatwiano nadzór wejścia i manewrowanie bronią. Prowadzenie skutecznej obrony przy pomocy broni ręcznej umożliwiał układ wentylacji. Korytarz, jak i przestrzeliwana śluza przeciwgazowa, był pośrednio napowietrzany.
Zgodnie z pierwotnymi założeniami wyjście ewakuacyjne zaplanowano w izbie gotowości bojowej. Na Linii Noteci dopuszczalne było umieszczenie go również w zewnętrznej ścianie korytarza oddzielającego część bojową od socjalnej.
Nowością w projektach standardowych konstrukcji schronów z końca 1936 roku było obowiązkowe stanowisko obrony wejścia i zapola. Miało być chronione stalową płytą 48 P8 [04]. Wyjątkiem są obiekty na terenie Rejonu Umocnionego Giżycko.
Fot. 04. Ruina schronu bojowego dla dwóch ckm-ów B1-5 wniesionego na 5 odcinku dywizyjnym Trójkąta Lidzbarskiego, w pobliżu miejscowości Budniki (gmina Lidzbark Warmiński). Widok w kierunku izby bojowej do ognia czołowego.
Rys. 07. Schron bojowy dla dwóch ckm-ów B1-5 z niefortunnie zaplanowanym wejściem do izby bojowej. Wewnętrzną strzelnicą obrony wejścia umieszczono w izbie bojowej. Schron wzniesiony na 5 odcinku dywizyjnym Trójkąta Lidzbarskiego, w pobliżu miejscowości Kiertyny Małe (powiat Bartoszyce).
W części obiektów zastosowano wycofaną już z produkcji płytę stalową o grubości 2 cm o oznaczeniu Urzędu Uzbrojenia (niem. Heereswaffenamt) OB 3294 [05]. Płytę osadzono w ścianie. Do celów obrony zapola i wejścia wykorzystywano jedynie dużą strzelnicę o wymiarach 32 x 28 cm, pierwotnie wykorzystywana jako strzelnica dla ckm. Część płyty wraz z przeziernikiem obserwacyjnym osadzono w ścianie.
Badania terenowe przeprowadzone na umocnieniach Trójkąta Lidzbarskiego wykazały, że planiści tej pozycji obronnej wprowadzili tylko nieznaczne zmiany w wytycznych podstawowego projektu schronu B1-5. Zachowali konfigurację pomieszczeń. Wewnętrzna strzelnica obrony wejścia, zgodnie z pierwotnym projektem znalazła się w ścianie działowej pomiędzy izba bojową a śluzą przeciwgazową. Wyjście ewakuacyjne, zgodnie z pierwotnym projektem z 1937 roku było zlokalizowane w izbie gotowości bojowej.
Fot. 01. Przysypana ziemią izba bojowa nr 3 trójsektorowego schronu broni maszynowej o sygnaturze 624 szóstego odcinka dywizyjnego Trójkąta Lidzbarskiego. Odsłonięta boczna płaszczyzna oporowa dla 15 cm płyty stropowej.
Trójsektorowy schron dla broni maszynowej o sygnaturze 624 został wybudowany na szóstym odcinku dywizyjnym Trójkąta Lidzbarskiego w 1933 roku na podstawie jednorazowego projektu. Żelbetonowa konstrukcja schronu została zaprojektowana w klasie ”B” odporności na ostrzał. Zgodnie z nowo opracowaną instrukcją dotyczącą wymagań dla obiektów fortyfikacji stałej [01] cechą charakterystyczną, łatwo rozpoznawalną dla schronów o tej klasie odporności na ostrzał, była grubość ścian zewnętrznych. Wynosiła 150 cm. Konstrukcja schronu wzbudza zainteresowanie badaczy fortyfikacji. W jej projekcie, obok typowych rozwiązań dla obiektów tej klasy odporności na ostrzał z Pozycji Lidzbarskiej, wykorzystano wyjątkowo rzadkie rozwiązanie w niemieckiej fortyfikacji, jakim były poziome tunele, łączące izby bojowe.
Fot. 02. Przysypana ziemią izba bojowa nr 3 trójsektorowego schronu broni maszynowej o sygnaturze 624 szóstego odcinka dywizyjnego Trójkąta Lidzbarskiego. Po lewej stronie widoczny wylot łącznika a po prawej stronie wejście do izby bojowej.
Rys. 01. Próba rekonstrukcji konfiguracji pomieszczeń schronu bojowego nr 624 szóstego odcinka dywizyjnego umocnień Trójkąta Lidzbarskiego. Model schronu zorientowany został zgodnie z planem ogni.
Opis do rysunku: 1-3. Izby bojowe ckm, 4-5. Pomieszczenia gotowości bojowej, 6. Śluza przeciwgazowa, 7. Korytarz, 8. Wejście do schronu zabezpieczone drewnianymi drzwiami obitymi blachą stalową i stalowymi belkami o profilu dwuteowym, 9. Wyjście ewakuacyjne chronione ceglaną za murówką i zabezpieczone stalowymi belkami o profilu dwuteowym, 10 – 11. Tunele (łączniki) pomiędzy izbami bojowymi, 12. Wewnętrzna strzelnica obrony wejścia.
Do każdej z trzech izb bojowych prowadził oddzielny korytarz z pomieszczenia gotowości bojowej. Czworokątny otwór wejścia o wymiarach 80 x 110 cm w świetle był zamykany ciężkimi drzwiami stalowymi. Pomieszczenie bojowe przykryto stalową płytą stropową o wymiarach 320 x 305 cm i grubości 15 cm. Zastosowanie płyty zamiast żelbetonowego stropu o grubości 150 cm redukowało do minimum powierzchnię czołową schronu, narażoną na bezpośredni ostrzał oraz ułatwiało skuteczne maskowanie. Płyta opierała się na żelbetonowych ścianach z trzech stron. Na boczne ściany zachodziła po 60 cm a 95 cm na tylną. Mocowana była do bocznych ścian izby za pomocą kotw oraz w tylnej części do dwóch pionowych wsporników o profilu dwuteowym nr 24. Były niezbędne do podparcia płyty stropowej w procesie betonowania schronu. Zamocowane do płyty stropowej równoramienne kątowniki, opierające się o powierzchnie ścian izby bojowej, ustalały położenie płyty.
Fot. 03. Wylot łącznika (po prawej stronie zdjęcia) o wymiarach 60 x 80 cm w izbie bojowej nr 1 trójsektorowego schronu broni maszynowej o sygnaturze 624 szóstego odcinka dywizyjnego Trójkąta Lidzbarskiego.
Stanowiska bojowe broni maszynowej, niezależnie od typu prowadzonego ognia, były chronione stalową płytą czołową o wymiarach 320 x 165 x 10 cm [01]. Obie płyty [02], czołową i stropową (umieszczoną w profilowanym gnieździe płyty stropowej) połączono za pomocą śrub i równoramiennego kątownika 20 x 20 cm. Płytę czołową wzmocniono zewnętrznym, żelbetonowym płaszczem o grubości 50 cm. W nim też wykonano ówcześnie stosowany profil strzelnicy dla karabinu maszynowego i przeziernika obserwacyjnego o rozglifieniu pozbawionym zabezpieczenia przeciwrykoszetowego. Ze względu na wymiar wysokościowy płyty przewidziano wykonanie tylko dolnej części żelbetowej ściany czołowej. Nadano jej kształt litery „T” a wydłużoną środkową część wykorzystano jako cokół dla blaszanej skrzynki z saniami dla podstawy fortecznej karabinu maszynowego sMG 08. Strzelnicę i przeziernik obserwacyjny dla dowódcy stanowiska bojowego (niem. Waffenführer) zamykano gazoszczelnymi zasuwami.
Fot. 04. Wylot łącznika w izbie bojowej nr 1 trójsektorowego schronu broni maszynowej o sygnaturze 624 szóstego odcinka dywizyjnego Trójkąta Lidzbarskiego.
Niekonwencjonalne rozwiązanie
Niekonwencjonalnym rozwiązaniem, jakie zastosowano w tym schronie, były poziome łączniki (tunele) pomiędzy każdą izbą bojową. Wyloty łączników, o czworokątnym przekroju poprzecznym o wymiarach 60 x 80 cm, znajdują się na bocznych ścianach izb bojowych. Dolna płaszczyzna łącznika pokrywała się z posadzką izby bojowej. Górną płaszczyznę łącznika wykonano przy pomocy traconego szalunku z arkuszy blachy falistej typu H jak Heinrich. Autorom niniejszego opracowania nie są znane tego typu rozwiązania w innych schronach bojowych na terenie Trójkąta Lidzbarskiego.
O podobnym rozwiązaniu wypomina Krzysztof Motyl w artykule pt. „Oderstellung w latach 1928-1932 protoplastą wschodnich umocnień granicznych III Rzeszy”. Podaje dwa przykłady schronów 496 i 540, których izby bojowe otrzymały dodatkowe, bezpośrednie połączenie. Zdaniem autora pomiędzy izbami bojowymi:
„znajdowała się zamykana drzwiami przelotowa nisza o wymiarach 1 x 1 m, która pełniła prawdopodobnie funkcję składu amunicyjnego”.
Fot. 05. Widok otworu 100 x 100 cm w ścianie pomiędzy izbami bojowymi schronu nr 540 Pozycji Odry (Fot. Arkadiusz Mitura).
Rys. 01. Konfiguracja izb schronu nr 540 z Pozycji Odry. W ścianie działowej pomiędzy izbami bojowymi wykonano otwór 100 x 100 cm. Na rysunku 1. i 2. – izba bojowa, 3. – śluza przeciwgazowa, 4. – otwór w ścianie działowej, 5. – wejście do schronu.
Otwór w ścianie umieszczono tuż pod stropem obiektu w osi strzelnicy stanowiska bojowego ciężkiego karabinu maszynowego. W obu obiektach grubość ściany pomiędzy izbami bojowymi wynosiła 1 metr. Takie położenie otworu jest sprzeczne z funkcją ściany działowej i jej odpornością na ostrzał. Zdaniem autorów niniejszego opracowania, wybór położenia niszy na amunicję w osi jednej z dwóch strzelnic nie był optymalnym rozwiązaniem. Na powierzchni ścian widoczne są ślady po ościeżnicach drzwi, zabezpieczających obustronnie otwór. Schrony 496 i 540 z Pozycji Odry nie posiadały wyjść ewakuacyjnych.
W schronie dwusektorowym 495, do każdej izby bojowej można było dostać się z zewnątrz po przez oddzielne wejścia i śluzy przeciwgazowe. Otwór w ścianie, łączący obie izby bojowe, nabiera dodatkowego znaczenia w przypadku zaklinowania lub przysypania jednych z dwóch drzwi wejściowych. Natomiast w obiekcie nr 540 do izb bojowych prowadzą oddzielne wejścia z tego samego pomieszczenia – śluzy przeciwgazowej. Schron posiadał jedno wejście, prowadzące do izb bojowych po przez obszerną śluzę przeciwgazową.
Fot. 06. Widok otworu 100 x 100 cm w ścianie pomiędzy izbami bojowymi schronu nr 540 Pozycji Odry (Fot. Arkadiusz Mitura).
Inne zastosowania
Jednoznaczne przeznaczenie łączników pomiędzy izbami bojowymi jako składu amunicyjnego nie potwierdza rozwiązanie zastosowane w 1938 roku w schronach biernych [03] na Pozycji Olsztyneckiej. Schrony posiadały dwa pomieszczenia o równoległych osiach. Były szalowane za pomocą standardowych segmentów z blachy falistej typu Heinrich [04]. Obie izby połączono korytarzykiem, którego wymiary w przekroju poprzecznym nie odbiegają wielkością od wykonanych w trójsektorowym schronie nr 624 na Pozycji Lidzbarskiej. Wynoszą 60 x 80 cm (szerokość x wysokość), ale ich efektywna szerokość przejścia została zredukowana do około 55 cm. Ostre krawędzie blach falistej zabezpieczano w przejściu przy pomocy drewnianych listw (Fot. 09).
Fot. 07. Przejście między pomieszczeniami schronu biernego z 1938 roku na Pozycji Olsztyneckiej.
Fot. 08. Przejście o wymiarach 60 x 80 cm (szerokość x wysokość) w przekroju poprzecznym pomiędzy pomieszczeniami schronu biernego z 1938 z Pozycji Olsztyneckiej.
[01] – Zostaje zatwierdzona do stosowania instrukcja dotycząca budowy i konstrukcji obiektów fortyfikacji stałej (niem. Vorschrift für den Bau ständiger Befestigungsanlagen) z dnia 16.08.1933. Wszystkie nowo opracowywane konstrukcje schronów powinny być zgodne z nowo opracowanymi wytycznymi. Projektanci obiektów fortecznych otrzymują do wykorzystania standardowe elementy konstrukcji i wyposażenia. Instrukcja przewiduje dla schronów 6 nowych klas odporności.
[02] – Zastosowany komplet płyt nie ujęto w katalogu konstrukcji typowych „Panzeratlas”. Pojedynczej egzemplarze, zapewne z zapasów magazynowych, były wykorzystywane jeszcze w nowo wznoszonych schronach na strategicznie ważnych rejonach Pozycji Lidzbarskiej do końca 1936 roku.
Fot. 01. Powierzchnia żelbetonowego stolika z dwoma rzędami kotw mocujących sanie lekkiej podstawy fortecznej dla karabinu maszynowego MG 34 (Fot. Tomasz Łyczko).
Fot. 02. Stanowisko bojowe dla karabinu maszynowego na lekkiej podstawie fortecznej za stalową płytą 422 P01 (Fot. Tomasz Łyczko).
Podczas badań, przeprowadzonych w schronach strefy ochrony kwatery głównej Hitlera „Wilczy Szaniec” ( niem. Führerhauptquartier „Wolfsschanze”) oraz stanowiska dowodzenia „Obszar wschód” (niem. Gefechtsstand „Anlage Mitte”) w pobliżu Spały [01], nie udało się odnaleźć nie uszkodzonego stanowiska bojowego dla karabinu maszynowego. Częściowo zachowane żelbetonowe stoliki, wzorowane na rozwiązaniu konstrukcyjnym o oznaczeniu 661 S3, umożliwiały określenie większości wymiarów. Szczególnie ważna była odległość (w pionie) od poziomej powierzchni żelbetonowej podstawy do dolnej krawędzi strzelnicy. Wymiar ten osiągano poprzez wykonanie betonowej wylewki poziomującej (Fot. 03). Do ochrony stanowiska bojowego przed ostrzałem przewidywano zastosowanie żelbetonowej strzelnicy ściennej lub wariantowo jednej z dwóch płyt stalowych 422 P01 i 483 P2. Do powierzchni podstawy mocowano sanie lekkiej podstawy fortecznej dla karabinu maszynowego. Sanie umożliwiały wycofanie broni ze strzelnicy i jej zamknięcie przy pomocy zasuwy. Zakładano użycie 7,92 mm karabinu maszynowego MG 34. Na uwagę zasługuje fakt, że stanowisko karabinu maszynowego w schronach strefy ochrony stanowisk dowodzenia pozbawione było wentylacji (nawet grawitacyjnej).
Wyjątkowo dobrze zachowane stanowisko bojowe dla broni maszynowej zostało zlokalizowane w jednym ze schronów ochrony stanowiska dowodzenia „Anlage Süd” [02] w Stępinie-Cieszynie. Schron został wybudowany na wzniesieniu po północnej stronie doliny [03]. Stanowisko było chronione stalową płytą 422 P01 bez wykorzystania przeziernika do obserwacji przedpola. Koncepcyjnie i wymiarowo odpowiada zastosowanym w schronach ochrony kwatery głównej „Wilczy Szaniec” i stanowiska dowodzenia „Anlage Mitte” w pobliżu Spały. Wykonane pomiary wykazały wyjątkową powtarzalność wymiarową, mimo że prace w poszczególnych budowach wykonywały inne zespoły pracowników.
Na powierzchni żelbetonowej podstawy zachowały się otwory o przekroju poprzecznym 6 x 6 cm. Osadzano w nich stalowe kotwy do mocowania sań. Sześć kotw umieszczono w dwóch rzędach, po trzy w każdym. Ich położenie jest zgodne z wymiarami stanowiska 661 S3.
Fot. 03. Uszkodzone stanowisko karabinu maszynowego chronione za pomocą płyty stalowej 422 P01. Sposób osadzenia płyty nie umożliwiał wykorzystania wąskiego przeziernika do obserwacji. Na uwagę zasługuje wykonanie wylewki utrzymującej wysokościowy wymiar podstawy oraz poziomującej powierzchnię dla karabinu maszynowego. Stanowisko w schronie strefy ochrony kwatery głównej Hitlera „Wilczy Szaniec” (Fot. Franz Aufmann).Rys. 01. Rzut poziomy stanowiska bojowego karabinu maszynowego za stalowa płytą 422 P01. A. widok stanowiska z góry. B. Stanowisko z charakterystycznymi wymiarami.
[02] – Stanowisko dowodzenia „Anlage Süd” składa się z dwóch schronów przeznaczonych dla pociągów sztabowych wraz z schronami zabezpieczenia technicznego. Jedne ze schronów znajduje się w miejscowości Stępina – Cieszyna oraz drugi schron kolejowy w miejscowości Strzyżów.
[03] – Schron bojowy dla ckm wzniesiono w miejscowości Cieszyna po wschodniej stronie drogi w kierunku Jaszczurowej (gm. Wiśniowa). Od skrzyżowania w Cieszynie 100 metrów w kierunku Jaszczurowej, następnie skręcamy w prawo (przed schronem biernym przy drodze), około 200 metrów do końca zabudowań. Po minięciu opuszczonej drewnianej stodoły 50 metrów drogą gruntową. Schron jest mocno zarośnięty po lewej stronie drogi.
Fot. 01. Kompanijny schron dowodzenia ze stanowiskiem bojowym na ciężki karabin maszynowy z odcinka „Karz” Pozycji Pomorskiej od strony przedpola.
Fot. 02. Odkryte stanowisko obserwatora, wykonane na tylnej ścianie schronu.
Prace koncepcyjne nad nowymi wytycznym, obowiązującymi w 1937 dla kompanijnych schronów dowodzenia, oparto na wcześniej zdobytych doświadczeniach i opracowanych rozwiązaniach konstrukcyjnych zarówno dla obiektów dowodzenia, jak i bojowych. Dobrym przykładem może być kompanijny schron dowodzenia ze stanowiskiem ogniowym na ciężki karabin maszynowy (niem. Kompanieführer-Stand mit MG-Schartenanlage). Obiekt, w klasie odporności na ostrzał B1, wzniesiono w 1936 roku na odcinku Sępolno Wielkie (niem. Groß Karzenburg), po południowej stronie drogi Sępolno Wielkie – Kołtki. Schron posiada jeszcze czytelny podział na dwie część związane z realizacją zadań dowodzenia i obronnych. Obiekt otrzymał izbę bojową oraz izbę gotowości bojowej dla obsady ciężkiego karabinu maszynowego. Stanowisko bojowe ciężkiego karabinu maszynowego za stalową płytą 7 P7 prowadziło ogień czołowy, zgodnie z przyjętym planem taktyczno-obronnym. Nie zdecydowano się na zastosowanie tak zwanej kazamaty pancernej. Jej konstrukcja ułatwiała właściwe zamaskowanie obiektu w odkrytym terenie, a nieprzyjacielowi utrudniała jego zlokalizowanie i zniszczenie. W drugiej części schronu wydzielono trzy pomieszczenia: izbę dowodzenia, izbę łączności oraz izbę dla dowódcy. Rozwiązanie to było prawdopodobnie wzorowane na konstrukcji schronu dowodzenia wg. rys. 123 B8. Cienkie ścianki działowe dwóch pomieszczeń wykonano jako żelbetonowe, co było typowe dla wspomnianych obiektów na Pozycji Pomorskiej [01] z tego okresu.
Ze względu na liczebność obsady schronu wykonano w tylnej ścianie schronu dwa wejścia. Zgodnie z przyjętymi zasadami oba wejścia prowadziły do biernej śluzy przeciwgazowej. W ścianie działowej śluzy przeciwgazowej wykonano dwie strzelnice obrony wewnętrznej z zamknięciami starszego typu (nie ujętym w katalogu konstrukcji typowych Panzeratlas). Były położone w osiach otworów wejściowych do schronu. Przeznaczono je do obrony wejść przy pomocy broni ręcznej.
Fot. 03. Boczna ściana pomieszczenia dowodzenia. Poniżej niszy oświetleniowej znajduje się wyprowadzenie kabla łączności telefonicznej z otwartym stanowiskiem obserwacyjnym oraz doprowadzenie kabla z niszy przyłącza polowej sieci na tylnej ścianie schronu. Po prawej stronie niszy oświetleniowej wyprowadzenie rury łączności głosowej z otwartym stanowiskiem obserwacyjnym.
Wejścia zabezpieczały stalowe drzwi 14 P7 z charakterystycznie zaokrąglonymi narożami [02]. Drzwi otrzymały w centralnej części wyłaz. Ułatwiał uzupełnianie zapasów amunicji i żywności bez otwierania drzwi. Umożliwiał opuszczenie schronu w przypadku zakleszczenia lub przysypania gruzem drzwi wejściowych. Wbrew pozorom wyjście ewakuacyjne z pionowym szybem, kończącym się na poziomie stropu, nie gwarantowało załodze bezpiecznego opuszczenia schronu. Obiekt nie otrzymał stanowiska obrony wejścia i zapola w wydzielonej izbie, mimo że rozwiązanie to było stosowane w schronach wzniesionych w tym samym roku, przynależnych do tego samego odcinka obrony.
Rys. 01. Konfiguracja pomieszczeń kompanijnego schronu dowodzenia ze stanowiskiem bojowym na ciężki karabin maszynowy z odcinka „Karz” Pozycji Pomorskiej.
Opis do rys. 01. 1. Izba bojowa, 2. Izba gotowości bojowej obsługi stanowiska ckm, 3. Izba łączności, 4. Izba dowódcy, 5. Izba dowodzenia, 6. Bierna śluza przeciwgazowa, 7. Odkryte stanowisko obserwatora, 8. Wejście ewakuacyjne, 9. Przewód kominowy, 10. Przewód napowietrzający (opis przewodów wentylacyjnych w układzie wymuszonego przepływu powietrza), 11. Przewód odprowadzający powietrze na zewnątrz schronu, 12. Zakończenia przewodów wentylacyjnych, 13-14. Nisza na przyłącza polowej sieci telefonicznej.
Fot. 04. Tylna ściana pomieszczenia dowodzenia z wyprowadzeniami przewodów wentylacyjnych, kotwami do mocowania filtro-wentylatora HES (późniejszy montaż w ramach modernizacji) i strzelnicą obrony wejścia.
W tylnej ścianie wykonano otwarte stanowisko dla obserwatora, mimo że Urząd Uzbrojenia (niem. Waffenamt) opracował już szereg małych kopuł obserwacyjnych zapewniających prowadzenie bezpośredniej i dalekiej obserwacji pod osłoną pancerza. W pobliskim Białym Borze w schronach bojowych z 1934 roku zachowały się stanowiska obserwacyjne zarówno w małej kopule obserwacyjnej 9 P7 [03], jak i pod poziomą płytą stropową [04]. Niszę odkrytego stanowiska obserwacyjnego zabezpieczały od tyły stalowe drzwi 54 P8 (osadzone w płaszczyźnie elewacji), a od góry blaszana osłona. Na czas obserwacji unoszona była do góry na dwóch cylindrycznych prowadnicach, rozmieszczonych symetrycznie po obu stronach niszy. Na ścianie od strony przedpola osadzono stalową płytkę do mocowania sprzętu optycznego. Do obserwacji stosowano lornetki nożycowe. Obserwator przekazywał meldunki do stanowiska dowodzenia za pomocą rury głosowej [05]. Jej wylot znajduje się w zaokrąglonej części czołowej stanowiska. Ta metoda łączności była zawodna, szczególnie podczas prowadzenia ognia ze stanowiska ciężkiego karabinu maszynowego. Dlatego też w ścianie czołowej stanowiska, poniżej płytki mocującej sprzęt optyczny do obserwacji, wykonano dodatkowo niszę na przyłącze telefoniczne [06]. Zapewniało ono bezpośrednią łączność ze stanowiskiem dowodzenia w schronie.
Fot. 06. Izba dowodzenia. Po prawej stronie wejście do izby łączności oraz wejście do izby dowódcy.
Fot. 06. Izba dowodzenia. Po prawej stronie wejście do izby łączności oraz wejście do izby dowódcy.
W przypadki izby bojowej dla ciężkiego karabinu maszynowego wykonano jedynie przewód wentylacyjny doprowadzający powietrze. Wymiana powietrza miała nastąpić poprzez otwartą strzelnicę podczas prowadzenia ognia lub strzelnicę przysłoniętą blendą. Dla izby gotowości bojowej w części bojowej, jak i dowodzenia standardowo przewidziano po jednym przewodzie doprowadzającym i odprowadzającym powietrze. Wyloty przewodów zabezpieczone zasuwami gazoszczelnymi, ustawiono tuż pod stropem i nad posadzką w jednej linii. Przewidziany sposób naturalnej – grawitacyjnej wymiany powietrza, lub nowo wprowadzany wymuszony obieg powietrza przy pomocy urządzenia wspomagającego – wentylatora, sprawdzał się w przypadku izby bojowej i gotowości bojowej. Z niezrozumiałych względów nie wykonano odpowiedniej instalacji, która zapewniałaby przepływ powietrza pomiędzy dwoma wydzielonymi izbami dowódcy i łączności oraz dowodzenia. W otworach wejściowych obu pomieszczeń zachowały się ślady po ościeżnicach, prawdopodobnie lekkich drzwi gazoszczelnych. Przepływ grawitacyjny lub wymuszony powietrza pozwalał na zadowalającą wymianę powietrza tylko w głównym pomieszczeniu dowodzenia. Tam też, na ścianie po prawej stronie strzelnicy obrony wejścia został o umieszczone urządzenie filtrowentylacyjne HES w ramach modernizacji obiektu po 1937 roku.
Fot. 07. Izba gotowości bojowej. Na wprost wejście do izby bojowej. Po prawej stronie wejście do izby dowodzenia. Na ścianie wyprowadzenie przewodów wentylacyjnych, kotwami do mocowania filtro-wentylatora HES (późniejszy montaż w ramach modernizacji), W niszy wlot przewodu kominowego z gazoszczelną zasuwą.
Fot. 08. Kompanijny schron dowodzenia ze stanowiskiem bojowym na ciężki karabin maszynowy z odcinka „Karz” Pozycji Pomorskiej od strony zapola.
Fot. 01. Tylna ściana schronu na dwa ciężkie karabiny maszynowe i drużyny piechoty. Obiekt nr 702 Pozycji Odry z sześcioma pancerzami, zabezpieczającymi wyloty przewodów wentylacyjnych na tylnej ścianie.
Fot. 02. Widok czoła pancerza zabezpieczającego zakończenie przewodu wentylacyjnego na tylnej ścianie schronu z 1936 roku.
Przeprowadzone badania w schronach o odporności B1, wzniesionych w 1936 roku, wykazują różnorodność zastosowanych rozwiązań konstrukcyjnych. Mogą one wynikać ze zmieniających się wytycznych na poszczególnych budowach pozycji umocnionych na terenie III Rzeszy w tym samym okresie czasu lub też z wewnętrznych ustaleń zespołów planistów w poszczególnych Grupach Fortecznych.
Pewna powtarzalność i stan zachowania obiektów pozwala na analizę ich konstrukcji. W większości przypadków izby bojowe zostały pozbawione elementów pancernych chroniących stanowiska ciężkiego karabinu maszynowego. Spękana wybuchem materiałów bryła schronu odsłania umieszczone w niej kotwy, przewody i rury.
Fot. 03. Boczna ściana pomieszczenia dla drużyny piechoty. Jedna z możliwych konfiguracji położenia wylotów przewodów wentylacyjnych, zabezpieczonych gazoszczelnymi zaworami. Napisy eksploatacyjne, umieszczone przy zaworach wentylacyjnych, określają przeznaczenie przewodów wentylacyjnych w układzie wymuszonego obiegu powietrza.
Rys. 01. Konfiguracja pomieszczeń schronu nr 702 na dwa ciężkie karabiny maszynowe. Zaznaczono położenie zaworów wentylacyjnych w pomieszczeniach i pancerzy na zakończeniach przewodów wentylacyjnych na tylnej ścianie.
Rys. 02. Konfiguracja pomieszczeń i przebieg przewodów wentylacyjnych w dwóch wariantach. A. Wariant opracowany zgodnie z pierwotnymi założeniami. B. Zmodyfikowany wariant z łącznikami, podnoszący niezawodność działania układu.
Rys. 03. Konfiguracja pomieszczeń i przebieg przewodów zmodyfikowanego (wariant z łącznikami) układu wentylacyjnego w schronie z dwoma izbami bojowymi. W wyniku wprowadzenia modyfikacji układu wentylacji zredukowano ilość chronionych zakończeń przewodów wentylacyjnych na tylnej ścianie schronu z 6 do 4.
Godne zainteresowania są również tylne ściany, często zachowane w dobrym stanie. W zależności od przewidywanych zadań bojowych umieszczano w nich jedno lub dwa wejścia. W szczególnych przypadkach obiekty z dwoma wejściami mogły otrzymać dodatkowe stanowisko do obrony wejścia i bezpośredniego zapola w wydzielonej izbie. W 1936 roku na tylnej ścianie pojawiły się nisze na przyłącza polowej sieci telefonicznej. Natomiast elementami standardowymi, umieszczanymi przez planistów również w poprzednich latach, były zabezpieczone pancerzami zakończenia przewodów wentylacyjnych. Uwagę zwracała ich różna ilość.
W świetnym stanie zachował się schron bojowy nr 702 na 2 ciężkie karabiny maszynowe, wzniesiony w 1936 roku w pobliży Leśnej Góry nad Odrą. Na uwagę zwraca aż 6 pancerzy chroniących zakończenia przewodów wentylacyjnych na tylnej ścianie (Fot. 01). Zastosowany układ wentylacji umożliwiał wymianę powietrza w każdej z obu izb bojowych dla ciężkich karabinów maszynowych oraz w pomieszczeniu gotowości bojowej (Rys. 01) przy zamkniętych strzelnicach i drzwiach gazoszczelnych. W tym celu w każdym z wymienionych pomieszczeń znajdują się po dwa zakończenia przewodów wentylacyjnych. Standardowo umieszczane było jedno z nich pod stropem a drugie tuż nad posadzką (Fot. 02). Każde zakończenie przewodu zabezpieczone było zaworem wentylacyjnym, umieszczonym w płaszczyźnie ściany.
Opis do rysunków (oznaczenia dla wymuszonego obiegu powietrza)
1. Izba bojowa ciężkiego karabinu maszynowego MG 08, 2. Przejście w ścianie lub korytarz oddzielający część bojową od części socjalnej schronu. 3. Izba gotowości załogi, 4. Bierna śluza przeciwgazowa, 5. Pomieszczenie ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola, 6. Wylot przewodu doprowadzającego powietrze, zabezpieczony zaworem gazoszczelnym, 7. Wlot przewodu odprowadzającego powietrze, zabezpieczony zaworem, 8. Wylot przewodu doprowadzającego powietrze do pomieszczenia ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola, 9. Czerpnia powietrza zabezpieczona pancerzem, 10. Wylot przewodu odprowadzającego powietrze na zewnątrz, zabezpieczony pancerzem.
Zastosowany układ przewodów umożliwiał naturalną wentylację grawitacyjną, lub wymuszony obieg powietrza w przypadku zastosowania urządzenia napowietrzającego starszej generacji lub nowszej typu HES [02] od 1937 roku. Ilość zaworów założonych na przewody wentylacyjne pokrywa się z ilością pancerzy na rurach wentylacyjnych, osadzonych w tylnej ścianie schronu. Każdy z przewodów stanowi oddzielną część układu. Śluza przeciwgazowa oraz pomieszczenie ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola oraz nie zostało włączone w układ wentylacji schronu.
Zastosowany układ rur wentylacyjnych [01] w schronie nr 702 wyjaśnia rysunek 02-A. Podobnie jak kolejne, został wykonany na podstawie dokumentacji wykonawczej schronu (niem. die Abrechnungszeichnung), wzniesionego na Pozycji Neckar–Enz w 1936 roku w zachodniej części Niemiec. Powietrze do pomieszczeń dostarczają dwa niezależne od siebie główne przewody układu wentylacji. Identyczną zasadę wprowadzono dla przewodów odprowadzających powietrze. Zaprezentowany układ rur posiada jednak podstawową wadę, którą wyeliminowano w schronie bojowym, zaprezentowanym na rysunku 02- B. W przypadku uszkodzenia jednego z pancerzy na tylnej ścianie schronu, wentylacja działa nadal skutecznie dzięki odpowiedniemu połączeniu głównych przewodów w ścianie działowej pomiędzy izbą gotowości bojowej a śluzą. Zastosowano łączniki – krótkie odcinki rur, dzięki którym połączono ze sobą dwa główne przewody wentylacyjne doprowadzające powietrze oraz dwa główne przewody odprowadzające powietrze na zewnątrz schronu.
Wprowadzona modyfikacja układu wentylacyjnego w schronie z rysunku 02-B obniża wpływ czynników zewnętrznych na pracę układu wentylacji. Widoczne jest to na rysunku schronu 03-A z dwoma izbami bojowymi. Modyfikacja układu wentylacji umożliwiła zredukowanie ilości pancerzy na tylnej ścianie z 6 do 4 sztuk. Wyeliminowano dwa pancerze z rurami, które obniżały wytrzymałość tylnej ściany schronu.
Kolejne zmiany w układzie wentylacji
Fot. 02. Wysoko umieszczona strzelnica obrony wejścia i zapola w schronie wzniesionym w 1936 roku na Pozycji Trójkąta Lidzbarskiego.
Część schronów w klasie B1 odporności na ostrzał, wzniesionych na Pozycji Neckar-Enz w 1936 roku, otrzymała stanowisko obrony wejścia i zapola w wydzielonym pomieszczeniu. Na rysunkach oznaczono je numerem 5. Wejście do pomieszczenia zabezpieczono drzwiami gazoszczelnymi a strzelnicę przy pomocy płyty stalowej 48 P8 z zasuwą. Z dokumentacji technicznej części schronów wynika, że pomieszczenie to włączono w układ wentylacji schronu. Było pośrednio napowietrzane. Ten sposób wentylacji pomieszczenia ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola w schronach o klasie B1 odporności na ostrzał, zaczęto standardowo stosować dopiero w następnym roku. W ścianie schronu umieszczono przewód, który umożliwiał przepływ powietrza z izby gotowości bojowej (na rysunkach nr 3). Wlot przewodu napowietrzającego został zabezpieczony gazoszczelnym zaworem (na rysunkach nr 8). Otwór zamykany był przy pomocy zasuwy [03]. Powietrze wraz z gazami prochowymi wypływało poprzez strzelnicę na zewnątrz schronu.
Było to nowe rozwiązanie, jedno z pierwszych, które zapoczątkowało stały proces mający na celu zmianę standardów wentylacji w schronach bojowych o klasie B1 odporności na ostrzał. Dotychczasowe badania terenowe, przeprowadzone przez autora niniejszego opracowania, nie potwierdziły wykorzystania opisanego rozwiązania w obiektach z 1936 roku na pozycjach obronnych we wschodniej części Niemiec.
Fot. 01. Widok stropu schronu z odciskami po stalowych płytach stropowych dwóch izb bojowych. Po lewej stronie odcisk płyty o grubości 15 cm a po prawej 10 cm.
Istotnym dla obrony Prus Wschodnich był odcinek umocnień wybudowany na północ od miejscowości Bartoszyce [01]. Około 10 kilometrowy odcinek, przez który przebiegała strategicznie ważna droga ze Szczytna do Królewca, broniony był przez dwie linie umocnień. Głębokość linii obrony w tym miejscu dochodziła do 2,5 km. Na lekkim wywyższeniu terenu, pomiędzy miejscowościami Pilwa (Pillwen) i Markiny (Markienen), wzniesiono w 1936 roku jeden z największych schronów bojowych na Pozycji Lidzbarskiej [02]. Otrzymał sygnaturę o numerze 535.
Zgodnie z opracowanym planem ogni przewidziano obiekt dla trzech ciężkich karabinów maszynowych. Dwa z nich prowadziły ogień czołowy a jedno ogień boczny. Ze względu na specyfikę terenu podjęto decyzję o umieszczeniu dwóch stanowisk bojowych, narażonych na bezpośredni ostrzał, w tak zwanych kazamatach pancernych. Rozwiązanie, polegające na zastąpieniu wysokiego żelbetonowego stropu nad pomieszczeniem bojowym, pozwalało do minimum ograniczyć powierzchnię płyty czołowej ze strzelnicą dla karabinu maszynowego.
Wycinek mapy 5 odcinka dywizyjnego umocnień Trójkąta Lidzbarskiego pomiędzy miejscowościami Pilwa (Pillwen) a Markinami (Matkinen). Kierunki ognia schronu zaznaczono na niebiesko. Na wschód od schronu przebiegała droga ze Szczytna przez Bartoszyce do Królewca (ówczesna Reichstraße 129). Jako podkładu użyto oryginalnej niemieckiej mapy z okresu budowy umocnień. (Opracowanie hege22).
Planista, odpowiedzialny na konstrukcję schronu, prawdopodobnie otrzymał wytyczne nakazujące wykorzystanie elementów pancernych, które zalegały na składach saperskich. Dla centralnej izby bojowej (Rys. 01. 2) zastosował nowo opracowany zestaw płyt 5 P7 o grubości 10 cm i szerokości 340 cm. Prawa izba bojowa (Rys. 01. 3) była chroniona przez zestaw płyt starszego typu, 10 cm płytę czołową i 15 cm płytę stropową o szerokości 320 cm każda. Niska płyta czołowa wymuszała wybudowanie części ściany czołowej w kształcie litery „T”. Wykorzystywano ją do ustawienia blaszanej skrzynki z saniami dla podstawy fortecznej 7,92 mm karabinu maszynowego MG 08. Fragmenty stropu posiadają zachowane odcisku obu płyt stropowych (Fot. 01).
Rys. 01. Konfiguracja pomieszczeń schronu bojowego na trzy ciężkie karabiny maszynowe.
Stanowisko bojowe do ognia bocznego (Rys. 01. 1) zdecydowano się osłaniać za pomocą wycofanej już z produkcji 4 cm płyty stalowej [03]. W celu uzyskania wymaganej odporności na przebicie, otrzymała żelbetonowy płaszcz ochronny o grubości 30 cm. Otwór obejmujący strzelnicę i przeziernik do obserwacji przedpola wyposażono w profil antyrykoszetowy. Wymiary płyty wymusiły przewężenie szerokości izby oraz wykonanie dolnej część żelbetonowej ściany czołowej.
Opis do rys 01.
1. Lewa izba bojowa na ckm do prowadzenia ognia bocznego, chronionego 4 cm płytą z żelbetonowym płaszczem, 2. Centralna izba bojowa ckm chroniona zestawem płyt 5 P7, 3. Prawa izba bojowa ckm chroniona zestawem płyt starszego typu, 4. Korytarz oddzielający część bojową i socjalną schronu, 5. Izba gotowości bojowej, 6. Izba ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola, 7. Bierna śluza przeciwgazowa, 8, 9. Przewody wentylacji grawitacyjnej zakończone zaworami, 10. Przewody napowietrzające pomieszczenia bojowe, 11. Przewód kominowy, 12. Przewody wentylacyjne z chronionymi zakończeniami przez elementy pancerne.
Część bojową od socjalnej oddzielał korytarz (Rys. 01. 4). Został wydzielony za pomocą drzwi przesuwnych od strony izby gotowości bojowej (Rys. 01. 5), parą niskich ciężkich drzwi gazoszczelnych od strony obu tak zwanych kazamat pancernych i dwudzielnymi drzwiami od strony lewej izby bojowej z 4 cm płytą. Łączność pomiędzy korytarzem a izbami bojowymi zapewniały rury głosowe o średnicy około 5 cm.
Fot. 02. Widok w kierunku centralnej izby bojowej. Ścian z przesuwnymi drzwiami, wydzielająca korytarz uległa zniszczeniu.
Wymianę powietrza umożliwiał układ wentylacji. W ścianie korytarza znajdują się dwa zakończenia rur wentylacyjnych zabezpieczonych przez zawory gazoszczelne (Rys. 01. 8,9). Przewody umożliwiały grawitacyjny obieg powietrza w wydzielonym pomieszczeniu. Z korytarza wyprowadzono do każdej z izby bojowych rurę napowietrzającą o średnicy 10 cm (Rys. 01. 10), również jednostronnie zabezpieczoną zaworem wentylacyjnym. Zastosowanie urządzenia spiętrzającego powietrze, pracującego podczas prowadzenia ognia przy zamknięciu jednego z zaworów, mogło zapewnić wymuszony przepływ powietrza z korytarza do izb bojowych. Powietrze wymieszane z gazami prochowymi opuszczało izby bojowe poprzez otwarte strzelnice. Identyczne rozwiązanie zastosowano w schronach na dwa ciężkie karabiny maszynowe na odcinku obrony pomiędzy miejscowościami Borki i Pilwa [04].
Fot. 03. Widok w kierunku wejścia do prawej izby bojowej. Nad posadzką zawór przewodu wentylacji grawitacyjnej (Rys. 01. 9).Fot. 04. Lewa izba bojowa ze stanowiskiem bojowym chronionym przez 4 cm płytę stalową z płaszczem żelbetonowym.
Schron otrzymał stanowisko obrony wejścia i zapola (Rys. 01. 6) w wydzielonej izbie. Prowadziło do niego wejście od strony izby gotowości bojowej z lekkimi gazoszczelnymi drzwiami. Strzelnica obrony wejścia posiadała zamknięcie typu 48 P8. Pozwalała na prowadzenie ognia w dość wąskim sektorze, obejmującym bliskie otoczenie tylnej ściany schronu. Pomieszczenie nie zostało przewidziane do wentylacji grawitacyjnej lub wymuszonego obiegu powietrza.
Fot. 05. Izba gotowości bojowej. Widok w kierunku wejścia do pomieszczenia ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola. Wejście chronione drzwiami gazoszczelnymi. Na ścianie po lewej stronie ślady po mocowaniu prycz. Po prawej stronie zawory przewodów wentylacyjnych, osadzone w płaszczyźnie ściany.Fot. 06. Tylna ściana izby gotowości bojowej. Po lewej stronie wnęka po wyrwanej płycie z zamknięciem strzelnicy obrony wejścia. Po prawej stronie otworu wejściowego zawór przewody kominowego.
Do schronu prowadziły dwa wejścia. Bierna śluza przeciwgazowa (Rys. 01. 7) zabezpieczała izbę gotowości bojowej przed przepływem skażonego powietrza podczas ataku chemicznego. Na ścianach izby gotowości bojowej zachowały się ślady po mocowaniu składanych prycz. Zostało wykorzystane charakterystyczne rozwiązanie, stosowane wyłącznie w obiektach Trójkąta Lidzbarskiego. Zostanie opisane w oddzielnym opracowaniu.
Fot. 07. Wnęka na przyłącze polowej sieci telefonicznej i ziemnego kabla.
[01] – Kurt Burk, Die deutschen Landesbefestigungen im Osten 1919-1945, Osnabrück 1993
[02] – Arkadiusz Woźniakowski, Fortyfikacje Trójkąta Lidzbarskiego w okolicach Bartoszyc, Odkrywca 7/2019
Fot. 01. Schronu dla dwóch stanowisk ogniowych broni maszynowej (lokalizacja: na południowy wschód od miejscowości Wojciechy, piąty odcinek dywizyjny, Pozycja Lidzbarska). Widok w kierunku izby bojowej chronionej płytą 7 P7 (prawa izba).
Fot. 02. Widok w kierunku izby schronu z płytą 10 P7 (lewa izba). W prawej ścianie izby widoczny jest wylot otworu napowietrzającego.
Fot. 03. Strzelnica obrony wejścia i zapola.
Schron dla dwóch ciężkich karabinów maszynowych, umieszczonych w oddzielnych izbach, został zaprojektowany zgodnie z wytycznymi z 1935 roku. Standardem w niemieckiej fortyfikacji stałej był staranny dobór pancerzy chroniących stanowisko bojowe ciężkiego karabinu maszynowego [01]. Znane są przypadki zastosowania w tym samym obiekcie płyt stalowych o różnej grubości. Dobór odporności pancerzy na ostrzał był uzależniony od kierunku przewidywanego natarcia wojsk nieprzyjaciela i położenia jego stanowisk artyleryjskich. W przypadku omawianego obiektu prawe stanowisko bojowe, uznane jako bardziej zagrożone, otrzymało standardową płytę 7 P7 [02] o grubości 10 cm. Zastosowany pancerz i konstrukcję schronu wykonano w klasie B1 odporności na ostrzał. Lewe stanowisko wyposażono w płytę 10 P7 o grubości 6 cm. Pancerz tego typu stosowany był w schronach o odporności C. Ze względu na wymiary gabarytowe płyty 280 x 200 cm i konieczność zamocowania jej kotwami do bryły schronu, wykonano żelbetonową ławę w kształcie litery T. Na niej przewidziano ustawienie blaszanej skrzyni dla podstawy fortecznej ckm. Stalowa płyta 10 P7 została wzmocniona od zewnętrznej strony. Nie zaprojektowano typowego żelbetonowego płaszcza chroniącego płytę z profilem antyrykoszetowym dla strzelnicy, tylko żelbetonowy okap, przykrywający górną część płyty. Pancerz został „odstrzelony” zgodnie z wytycznymi Sztabu Inżynieryjnego Armii Czerwonej
Mapa. Przybliżona lokalizacja schronów pomocna przy analizie założeń obronnych. Schron dla dwóch stanowisk ogniowych oznaczono kolorem niebieskim. Sąsiednie schrony bojowe, niezależnie od ich konstrukcji, oznaczono kolorem czarnym. Odcinek drogi w dolnej części mapki prowadzi do sąsiedniej miejscowości Tolko (Tolks) i Bartoszyc. Odcinek drogi w górnej części mapy prowadzi do miejscowości Wojciechy. (Opracowanie hege22).
Fot. 04. Widok bocznej ściany izby ze stalową płytą 7 P7 (prawa izba). Dwa przewody do wentylacji grawitacyjnej, zabezpieczone za pomocą zaworów.Fot. 05. Tylna uszkodzona ściana prawej izby z osadzoną rurą o średnicy 10 cm. W głębi zawór wentylacyjny na rurze prowadzącej do lewej izby bojowej.
z października 1944 roku, a dotyczącymi postępowania z fortyfikacjami na zajętych terenach. Po lewej stronie odcisku pancerza pozostaje na ścianie czytelna dolna płaszczyzna okapu. Przed izbą bojową prawdopodobnie nadal znajduje się żelbetonowe przedpiersie, które zapobiegało przenikaniu pocisków artyleryjskich pod fundament schronu.
Analizę planu ogni może ułatwić wycinek mapy 5 odcinka dywizyjnego Pozycji Lidzbarskiej. Do tego celu wybrano oryginalną niemiecką mapę z 1936 roku. Na mapie zaznaczono wzniesione schrony, stanowiące zachowany trzon linii obrony, pozbawionej infrastruktury, takiej jak zapory, przeszkody i fortyfikacje polowe. Kolorem niebieskim zaznaczono schron z dwoma stanowiskami bojowymi a czarnym lokalizację sąsiednich obiektów bez względu na ich konstrukcję. Opisywany schron na mapie turystycznej „Trójkąta Lidzbarskiego” Odcinek 4 Runowo – Rodnowo [03] otrzymał numer 5-49.
Stanowisko bojowe za płytą 7 P7 w prawej izbie prowadziło ogień czołowy w kierunku głównej linii pola walki (niem. Hauptkampflinie). Stanowisko ogniowe, świetnie panujące nad powierzonym sektorem ostrzału, było jednocześnie narażone na bezpośredni ostrzał artylerii. Ciężki karabin maszynowy MG 08 za płytą 10 P7 w lewej izbie prowadził ogień boczny. Był to ogień osłonowy dla dwóch sąsiednich obiektów, położonych w bezpośredniej odległości. Zdaniem znawców niemieckiej fortyfikacji zróżnicowana grubość płyt chroniących stanowiska bojowe w tym samym schronie, nie była częstym zjawiskiem w obiektach z tego okresu, wzniesionych w zachodniej części kraju. Schron na dwa ckm-y posiada wszelkie cechy obiektu z izbą dla drużyny piechoty. W tylnej ścianie wykonano dwa wejścia. Ułatwiały oddziałowi szybkie opuszczenie pomieszczenia i realizację zadań obronnych ze stanowisk polowych w bezpośredniej odległości od obiektu.
Podejście do schronu broniło stanowisko dla broni ręcznej, umieszczone w wydzielonym pomieszczeniu. W sektorze ognia znajdowała się tylna ścian schronu wraz z bezpośrednim otoczeniem. Strzelnica chroniona była stalową płytą z zamknięciem typu 48 P8. W osiach obu wejść umieszczono dwie strzelnice obrony wewnętrznej.
Zastosowane rozwiązania konstrukcyjne w schronie bojowym musiały być adekwatne do przyjętych założeń obronnych. Ich wpływ jest stosunkowo łatwo zauważalny w części schronów wzniesionych w 1936 roku, a szczególnie w konfiguracji układu wentylacji części bojowej obiektu. Może to wynikać z dyscypliny
Fot. 06. Widok bocznych ścian korytarza oddzielającego izby bojowe od części socjalnej schronu. Po prawej widoczna uszkodzona tylna ściana prawej izby bojowej. W ścianie osadzony przewód o średnicy 10 cm z zaworem. Po lewej stronie ściana oddzielająca korytarz od lewej izby bojowej. W ścianie widoczna nisza na zawór wentylacyjny na przewodzie o wylocie w lewej izbie bojowej.
planistów i obowiązku dbałości o poziom kosztów lub też obawy, że projekt, nawet o nieznacznie podniesionym koszcie budowy, nie uzyskania zatwierdzenia.
Schron otrzymał zgodnie z pierwotnymi założeniami grawitacyjny układ wentylacji z możliwością wspomagania przez urządzenia napowietrzające. Jego wzorcowe rozwiązanie przewidziano dla prawej izby bojowej (Rys. 01. 1), której stanowisko bojowe miało prowadzić intensywny ogień czołowy w kierunku głównej linii walki. W bocznej ścianie (Fot. 04), tuż pod stropem oraz nad posadzką znajdują się zakończenia rur układu wentylacji (Rys. 01. 7, 8). Oba przewody zabezpieczono w płaszczyźnie ściany standardowymi zaworami wentylacyjnymi [04]. Na tej samej ścianie, na lewo od zaworów wentylacyjnych i powyżej składanego stolika na urządzenie do taśmowania amunicji, znajduje się wylot rury do komunikacji głosowej (Fot. 04). Ma średnicę około 5 cm.
Oględziny lewej izby bojowej ze stanowiskiem chronionym przez płytę 10 P7 pozwoliły na odnalezienie tylko jednego przewodu o średnicy 10 cm. Został wykonany z cieniej ocynowanej blachy stalowej. Wylot tego przewodu widoczny jest na prawej, bocznej ścianie izby (Fot. 07), a wlot zabezpieczony standardowym zaworem wentylacyjnym znajduje się w korytarzu
Rys. 01. Konfiguracja pomieszczeń schronu dla dwóch stanowisk ogniowych.
(Rys. 01, 10). Do tego samego korytarza prowadzi drugi przewód o średnicy 10 cm, również zabezpieczony zaworem wentylacyjnym (Rys. 01.9). Są to jedyne wyloty przewodów w pomieszczeniu oddzielającym część bojową od części socjalnej schronu. Pomieszczenie jest w pełni gazoszczelne. Zostało wydzielone za pomocą pary ciężkich, dwudzielnych drzwi gazoszczelnych, prowadzących do obu izb bojowych oraz drzwi przesuwnych w otworze wejściowym do izby gotowości bojowej.
Opis do rys. 01.
1. Prawa izba bojowa ckm, chroniona płytą 7 P7, 2. Lewa izba bojowa ckm, chroniona płytą 10 P7, 3. Korytarz oddzielający część bojową, 4. Izba gotowości bojowej, 5. Śluza przeciwgazowa, 6. Pomieszczenie dla stanowiska obrony wejścia i zapola, 7. Wylot przewodu wentylacyjnego (napowietrzającego izbę), 8. Wlot przewodu wentylacyjnego (odprowadzającego powietrze), 9. Przewód o średnicy 10 cm z zaworem – osadzony w tylnej ścianie izby bojowej, 10. Przewód wentylacyjny z zaworem – osadzony w bocznej ścianie izby bojowej, 11. Zakończenia przewodów wentylacyjnych.
Fot. 07. Widok izby bojowej, chronionej płytą 10 P7 (lewa izba). Wylot otworu wentylacyjnego. Wlot przewodu znajdował się w korytarzu. Był zabezpieczony zaworem.
Zdania znawców fortyfikacji, dotyczące przeznaczenia wspomnianych przewodów, są podzielone. Przypisywana jest im między innymi funkcja wentylacyjna. Będą prowadzone dalsze prace w tym zakresie.
Fot. 01. Izby bojowe schronu nr 3 odcinka obrony Borki – Pilwa, pozbawione płyty czołowej i stropowej.
Wyjątkowe trudności ze skutecznym maskowaniem obiektów występowały na płaskich terenach rolniczych, pozbawionych naturalnej osłony w postaci krzewów i drzew. Dotyczyły one w szczególności obiektów prowadzących ogień czołowy, których strzelnice narażone były na bezpośredni ostrzał. Linie fortyfikacyjne w okresie międzywojennym projektowano przy maksymalnym wykorzystaniu ukształtowania terenu i wszelakich naturalnych przeszkód. Duże masywy leśne utrudniały nieprzyjacielowi zarówno rozpoznanie zakresu rozbudowy pozycji obronnej jaki i zastosowanie broni pancernej do zdobywania umocnień. Tereny leśne ułatwiały maskowanie stosunkowo wysokich obiektów bojowych. Schrony wykonane w klasie odporności B1 na ostrzał posiadały strop o grubości 80 cm, a w niższej kasie C o grubości 50 cm.
Fot. 02. Widok od strony przedpola w kierunku schronu nr 2 na dwa stanowiska bojowe ckm. Zaraz za nim kolejny obiekt wspierający obronę tego odcinka. W takim terenie trudno było ukryć obiekty bojowe.
Mapa. Fragment umocnień 5 odcinka dywizyjnego Pozycji Lidzbarskiej pomiędzy miejscowościami Pilwa (Pillwen) i Borki (Borken). Obiekty z dwoma stanowiskami bojowymi oznaczono numerami (numeracja odautorska) i niebieskim kolorem. (Opracowanie hege22).
Problemy związane z maskowaniem oraz z koniecznością obniżenia do minimum powierzchni schronów bojowych narażonych na bezpośredni ostrzał, postanowiono rozwiązać przez zastosowanie tak zwanych kazamat pancernych. W celu obniżenia bryły schronu bojowego podjęto decyzję o zastosowaniu nad stanowiskiem bojowym ckm stalowej płyty stropowej zamiast wysokiego żelbetonowego stropu. Określono jej grubość na 10 lub 15 cm w zależności od klasy odporności obiektu na ostrzał. Od czoła stanowisko ciężkiego karabinu maszynowego miało być chronione przez pionowo ustawioną płytą ze strzelnicą i wąskim przeziernikiem obserwacyjnym. W szczególnych przypadkach przewidziano możliwość wzmocnienia płyty czołowej przez zastosowanie zewnętrznego, żelbetonowego płaszcza [01].
Na stosunkowo krótkim odcinku obrony, pomiędzy miejscowościami Borki i Pilwa, wybudowano w 1936 roku trzy schrony z dwoma stanowiskami ciężkich karabinów maszynowych w tak zwanych „kazamatach pancernych”. Obiekty oznaczono na mapie kolorem niebieskim i cyframi od 1 do 3 (numeracja odautorska). Wszystkie wykonano w klasie odporności B1 na ostrzał. Kierunki ogni dla wymienionych schronach przyjęto za równorzędne w planie ogni odcinka obrony. Dlatego też w dwóch schronach o numerach 1 i 2 zastosowano komplet płyt stalowych o grubości 10 cm. Tylko południowy o numerze 3, wzniesiony najbliżej osady Borki, otrzymał w celu ochrony każdego z obu stanowisk ckm 10 cm czołową płytę stalową i i znacznie grubszą, bo 15 cm płytę stropową. Obiekt ten wyróżnia
Fot. 03. Izba bojowa pozbawiona płyty czołowej stropowej.
Rys. 01. Konfiguracja pomieszczeń schronu dla dwóch stanowisk bojowych chronionych stalową płytą czołową i stropową. A. Schron nr 3. B. Schron nr 1.
stosunkowo mała izba gotowości bojowej, przeznaczona tylko dla obsady obu stanowisk bojowych. Przewidziano wejście bronione przy pomocy wewnętrznej strzelnicy z płytą 48 P8. Stanowisko obrony umieszczono w korytarzu, idealnie w osi śluzy przeciwgazowej i wejścia do schronu.
Pozostałe schrony na dwa ckm-y posiadają wszelkie cechy obiektów z izbą dla drużyny piechoty. W tylnej ścianie wykonano dwa wejścia. Ułatwiały oddziałowi szybkie zajęcie stanowisk polowych i realizację zadań obronnych w bezpośredniej odległości od obiektu. Były zamykane świetnie dopracowanymi stalowymi drzwiami 14 P7. Tylną ścianą schronu z jej najbliższym otoczeniem broniło zewnętrzne stanowisko obrony za płytą 48 P8 ze strzelnicą dla broni rzecznej. Umieszczono je w wydzielonej izbie.
Opis do rys. 01.
1. Prawe stanowisko bojowe, 2. Lewe stanowisko bojowe, 3. Korytarz, 4. Izba gotowości bojowej, 5. Śluza przeciwgazowa, 6. Izba ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola, 7. Wylot przewodu napowietrzającego, chroniony zaworem wentylacyjnym, 8. Wlot przewodu odprowadzającego powietrze, chroniony zaworem, 9. Przewód napowietrzający lewe stanowisko bojowe, 10. Przewód napowietrzający prawe stanowisko bojowe.
Pomieszczenia bojowe (Rys. 01. B. 1, 2) zostały zabezpieczone przy pomocy niskich, stalowych drzwi gazoszczelnych. Przejście do izby gotowości bojowej (Rys. 01. B. 4) zamykały gazoszczelne drzwi przesuwne. Łączność pomiędzy pomieszczeniami zapewniały rury głosowe. Do tego celu użyto rury bez szwu o średnicy 2 1/2″.
Na szczególną uwagę zasługuje układ napowietrzania izb bojowych. We wszystkich wyróżnionych w opracowaniu schronach z dwoma stanowiskami ckm zaistniało stosunkowo rzadko stosowane w obiektach fortyfikacji stałej w 1936 roku napowietrzanie pośrednie. Poddano analizie przewody układu wentylacji w części bojowej obiektu. W korytarzu (Rys. 01. 3) oddzielającym część bojową od socjalnej zlokalizowano 4 zawory wentylacyjne.
Fot. 04. Korytarz rozdzielający część bojową od części socjalnej schronu. Po lewej stronie dwa zawory wentylacyjne (Rys. 01. B. 7, 8), zabezpieczające przewód napowietrzający i przewód odprowadzający powietrze.
Fot. 05. Korytarz rozdzielający część bojową od części socjalnej schronu. Po prawej stronie korytarza wejście do lewej izby bojowej oraz zawór (Rys. 01. B. 9) na przewodzie wentylacyjnym lewej izby bojowej.
Po jednym zaworze posiadały przewody układu wentylacji grawitacyjnej (Rys. 01. B. 7, 8). Standardowo osadzono je w jednej linii tuż pod stropem i powyżej posadzki. W obu przypadkach znajdują się w lewej części korytarza, na bocznej lub tylnej ścianie. Kolejne dwa zawory (Rys. 01. B. 9, 10) zabezpieczały wloty przewodów wentylacyjnych, prowadzących do izb bojowych. Wentylacja obu izb bojowych mogła być skuteczna tylko w przypadku zastosowaniu urządzenia napowietrzającego (wspomagającego wymuszony przepływ powietrza), umieszczonego w korytarzu (Rys. 01. B. 3). W tym celu należało po uruchomieniu urządzenia zamknąć jeden z zaworów zabezpieczających przewód układu wentylacji grawitacyjnej. Zanieczyszczone gazami prochowymi powietrze opuszczało przestrzeń bojową przez strzelnice, otwarte podczas prowadzenia ognia.
Fot. 06. Wylot otworu napowietrzającego w izbie bojowej (na zdjęciu po prawej stronie otworu wejściowego).
Fot. 07. Schron nr 3. Korytarz pomiędzy częścią bojową a socjalną. Zamknięcie przewodu wentylacyjnego, napowietrzającego prawą izbę bojową. Po lewej stronie nisza oświetleniowa a poniżej rura głosowa.
Fot. 08. Widok schronu nr 1 od strony zapola.
[01] – W 1934 roku usystematyzowano prace związane z zastosowaniem pancerzy. Projektanci uzyskali możliwość stosowania dwóch zestawów płyt, każdy po dwie płyty. Pierwszy z nich składał się z płyty czołowej i stropowej o grubości 10 cm każda, a przeznaczony był dla obiektów o odporności na ostrzał w klasie B1. Obie płyty posiadały taką samą szerokość wynoszącą 340 cm. Otrzymał określenie katalogowe 5 P7. Drugi zestaw składał z płyt, o grubości 20 cm każda, do stosowania w obiektach o odporności na ostrzał w klasie B. Jednocześnie pracowano nad możliwością osłony przez płytę czołową i stropową stanowiska dla armaty przeciwpancernej. Dwa kolejne rozwiązania, ale ostatnie kontynuujące koncepcję ochrony stanowiska ciężkiego karabinu maszynowego przez pionowo ustawioną płytę czołową i poziomą stropową, pojawiły się już w 1936 roku. Posiadały oznaczenia 76 P9 i 77 P9 i przeznaczone dla konstrukcji o odporności B1 i B na ostrzał.
