Tag: Pozycja Pomorska

Jednoizbowy schron bojowy o odporności C – 1934 (Pozycja Pomorska)

Posted on Franz AufmannPosted in Fortyfikacje niemieckie

Część I

Opracował: Franz Aufmann
Fot. 01. Widok jednoizbowego schronu broni maszynowej o odporności C od strony przedpola (Pozycja Pomorska, odcinek obrony „D”).
Fot. 01. Schron bojowy o odporności C, 1. Żelazobetonowa podstawa pod stanowisko bojowe, 2. nisza oświetleniowa i wnęka na składany stół, 3. wyjście ewakuacyjne, 4. przewód kominowy, 5. nisza na złącze telefoniczne, 6. otwór na kabel telefonicznej sieci polowej, 7. rura doprowadzająca powietrze, 8. wyjście ewakuacyjne.

 

Jednoizbowe schrony bojowe o odporności C na ckm wznoszono na drugorzędnych kierunkach przewidywanego natarcia nieprzyjaciela, najczęściej na terenach zalesionych lub za trudnymi do pokonania dla wojsk pancernych przeszkodami terenowymi (takimi jak cieki wodne, rzeki i jeziora). Niewielkie rozmiary schronu pozwalały na doskonałe wkomponowanie w otaczający teren przy stosunkowo niskim nakładzie pracy. Drugim równie ważnym czynnikiem było zastosowanie płyty stalowej o wymiarach 196 x 150 x 4 cm [01] do ochrony bojowego stanowiska karabinu maszynowego. Tanią w produkcji płytę osadzano w połowie grubości ściany. Od zewnątrz wykonywano dodatkowe wzmocnienie z żelbetowego płaszcza ze strzelnicą profilem przeciw rykoszetowym. Płyta ta znalazła zastosowanie praktycznie w jednoizbowych schronach bojowych o odporności C na ciężki karabin maszynowy wznoszonych w dużej ilości do 1934 [02] roku włącznie a już sporadycznie do 1936 roku. W 1935 roku wprowadzane są w konstrukcji jednoizbowych schronów o odporności C na ckm zmiany konstrukcyjne. Nowo budowane obiekty otrzymują płytę stalową 10P7 o wymiarach 280 x 200 x 6 cm. Płyta osadzana jest w płaszczyźnie lica zewnętrznej ściany. W kolejnym roku schrony uzyskują „stałą grubość” ścian w miejscach [03], w których wykonano nisze (np. nisza na przyłącze telefoniczne).

Jednoizbowy schron bojowy o odporności C na ciężki karabin maszynowy z 1934 roku.

W najlepszym stanie zachowane są jednoizbowe schrony o odporności C na ciężki karabin maszynowy na odcinkach wznoszonych w 1934 roku w okolicach miejscowości Gwda Wielka i Dyminek. Izba schronu o podstawie czworokąta o wymiarach 250 x 300 cm, podporządkowana głównie funkcji bojowej, zapewniała załodze minimalny komfort socjalny.

 

Fot. 02. Widok od strony wejścia w kierunku stanowiska bojowego ckm za płytą stalową.

 

Stanowisko ciężkiego karabinu maszynowego chronione było 4 cm stalową płytą. Ciężki karabin maszynowy sMG 08 umieszczono na podstawie fortecznej na żelbetowej ławie w kształcie litery „T” (Fot. 02). Do prowadzenia ognia służyła duża strzelnica o wymiarach w świetle 28 x 21 cm (wysokość x szerokość) zamykana przesuwną zasuwą o grubości 8 cm. Po lewej stronie strzelnicy ckm znajdowała się wąska szczelina 1 x 15 cm (zamykana zasuwą o grubości 4 cm) do prowadzenia obserwacji w sektorze ostrzału przez dowódcę schronu. Amunicję do ciężkiego karabinu maszynowego przechowywano w niszy o podstawie prostokąta 205 x 105 cm, a wykonanej w posadzce schronu.

Dowódca schronu miał zapewnioną łączność telefoniczną z punktem dowodzenia. W tylnej ścianie znajdowała się nisza na przyłącze telefoniczne. Jej tylną ścianę wykładano drewnianymi deskami, które ułatwiały mocowanie podzespołów telefonicznych. Przewidziano możność poprowadzenia sieci polowej. W ścianie schronu pozostawiono cylindryczny otwór (Fot. 06) i wykonano pionowy kanał na przewód telefoniczny (Fot. 03). Do unikalnych konstrukcji należał schron, którego ruina  znajduje się na terenie Drawieńskiego Parku Narodowego. Możliwość prowadzenia obserwacji przedpola rozszerzono o odkryte stanowisko obserwatora [04], umieszczone na tylnej ścianie schronu. Stanowisko to nie posiadało ochronnych drzwi stalowych.

Fot. 03. Widok od strony stanowiska ckm w kierunku tylnej ściany. Od lewej: wejście do schronu, nisza na przyłącze telefoniczne, zamknięcie rury doprowadzającej powietrze do schronu i zamknięcie przewodu kominowego (nad niszą), wyjście ewakuacyjne.

Schron został wyposażony w wentylację grawitacyjną, która umożliwiała załodze normalne funkcjonowanie ale nie zapewniała odpowiednio szybkiej wymiany powietrza podczas prowadzenia ognia. Podstawa forteczna z ustawionym ciężkim karabinem maszynowym dosunięta była do stalowej płyty a lufa podczas prowadzenia ognia wysunięta przez strzelnicę. Skażenie powietrza powodowały zalegające na posadzce łuski wyrzucane z komory nabojowej po każdym strzale. Zawierały gazy prochowe, skażające powietrze w schronie.

Powietrze dostawało się do schronu przewodem o średnicy 10 cm, osadzonym w tylnej ścianie schronu (Fot. 03). Wlot powietrza chroniono stalową siatką. Przewód posiadał uniwersalne gazoszczelne wewnętrzne zamknięcie [05] (niem. Äußerer Abschluß für Ansauge- Rauch- und Lüftungsrohr), stosowane również w przewodach kominowych. W celu zapewniania obiegu powietrza w okresie pokoju pozostawiano okresowo otwartą strzelnicę z założoną blendą z perforowanej blachy [06]. Wymuszony obieg powietrza schron mógł otrzymać podczas modernizacji przeprowadzonej w późniejszym terminie. W niemieckich schronach bojowych na ckm stosowano wymuszony obieg powietrza praktycznie od początku 1937 roku, od wprowadzenia filtrowentylatora HES 0,6 a w późniejszym okresie filtrowentylatora HES 1,2 o zwiększony wydatku powietrza.

 

Fot. 04. Widok bocznej ściany z wnęką na składany stół. Nad wnęką nisza oświetleniowa.

Schron posiadał oświetlenie. Do tego celu przewidziano lamy karbidowe lub naftowe. Lampy ustawiano w dwóch niszach, wykonanych bocznych ścianach schronu. Do ogrzewania schronu zastosowano piec okopowy. Przewód kominowy wyprowadzono przez tylną ścianę schronu. Zaopatrzono go w uniwersalne zamknięcie.

Załoga schronu początkowo mogła otrzymać do dyspozycji hamaki, a podczas późniejszej modernizacji montowano piętrowe skalane prycze. Wyposażenie schronu uzupełniał składany stół.

 

Fot. 05. Tylna ściana schronu o odporności C z uszkodzoną ścianką wyjścia ewakuacyjnego.

W tylnej ścianie schronu, naprzeciwko stalowej płyty ze strzelnicą, wykonano wejście do schronu. Chronione było drzwiami stalowymi starego typu, wycofanych z produkcji i nieujętymi w wykazie niemieckich pancerzy z 1942 roku. W tylnej ścianie umieszczono również wyjście ewakuacyjne [07] Od strony elewacji chronione było otynkowaną cienką ścianką z cegieł. Od strony izby zakasowano standardowe dla odporności C jednorzędowe zamknięcie ze stalowych dwuteowych belek [08].

 

Fot. 06. Tylna ściana schronu o odporności C wejściem. Od lewej: Uszkodzona ścianka wyjścia ewakuacyjne-go, rura przewodu kominowego, rura przewodu łączności polowej, rura doprowadzająca powietrze do schronu, wejście do schronu.

 

Zapraszam na druga część opracowania dotyczącego konstrukcji jednoizbowego schronu bojowego o odporności C  –  Jednoizbowy schron o odporności C – 1936 r.

[01] – Więcej w opracowaniu: Stahl-Schartenplatte 4 cm stark – 4 cm płyta stalowa ze strzelnicą na sMG 08  .
[02] – Płyta stosowana jest w dużych ilościach jest na Pozycji Lidzbarskiej w 1932 roku a sporadycznie na terenie Pozycji Pomorskiej. Relacja ilościowa zmienia się w 1934 roku.
[03] – Dariusz Pstuś, Pozycja Pomorska – odcinek „Pilowmühle”. Przyczynek do dyskusji na temat rozwoju konstrukcji niemieckich obiektów bojowych do roku 1936.
[04] – Krzysztof Michalak, Jakub Wajda, Fortyfikacje Pozycji Pomorskiej jako walor kulturowy Drawieńskiego Parku Narodowego, Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny Nr 18/2011, str. 135, Więcej o odkrytym stanowisku obserwatora w opracowaniu: Odkryte stanowisko obserwatora artylerii .
[05] – Więcej w opracowaniu Zamknięcie przewodu wentylacyjnego lub kominowego  .
[06] – Nadzór eksploatacyjny nad wybudowanymi schronami w okresie pokoju prowadzili wałmistrzowie (niem. Wallmeister).
[07] – Nie wszystkie jednoizbowe schrony na ckm o odporności C otrzymały wyjście ewakuacyjne. Do nich należą schrony wznoszone na odcinku obrony, znajdującym się obecnie na terenie Drawieńskiego Parku Narodowego.
[08] – Konstrukcję wyjścia ewakuacyjnego opisano w opracowaniu: Wyjście ewakuacyjne – Notausgang .

Odkryte stanowisko obserwatora artylerii (1935-1936)

Posted on Franz AufmannPosted in Fortyfikacje niemieckie
Opracował: Franz Aufmann
Fot. 07. Tylna ściana schronu bojowo-obserwacyjnego z 1936 roku dla ciężkiego karabinu maszynowego sMG 08 z odkrytym stanowiskiem obserwacyjnym. Odcinek taktyczny Młyn Brzeźno (odcinek Bruchmühle) Pozycji Pomorskiej.
Fot. 08. Odkryte stanowisko obserwatora artylerii. Na pierwszym planie nisza na ościeżnicę drzwi 54P8 a w głębi nisza na wyposażenie stanowiska.

Jedno z ciekawszych odkrytych stanowisk obserwatora artylerii znajduje się na tylnej elewacji schronu bojowo-obserwacyjnego Br. 7 (Fot. 07), wzniesionego w 1936 roku na odcinku Młyn Brzeźno (odcinek Bruchmühle) Pozycji Pomorskiej. Wejście do niszy zabezpieczały stalowe drzwi 54P8 (70 cm x 130 cm x 30 mm) a od góry pozioma stalowa blacha. Po podniesieniu blachy na dwóch cylindrycznych prowadnicach (Fot. 09) należało ją zablokować na żądanej wysokości. Masywne drzwi oraz stalowa blacha chroniła stanowisko obserwatora przed zasypywaniem i uderzeniami odłamków lub odprysków betonu. Stanowisko obserwatora, wykonane na planie czworokąta 80 cm x 80 cm, posiadało głębokość około 140 cm.
Obserwacja pola walki mogła być prowadzona za pomocą sprzętu optycznego. Obserwator miał do dyspozycji składane siedzisko. Zamocowane było do prawej ściany niszy stanowiska (Fot. 08). W miejscu mocowania pozostały dwie kotwy. W czołowej ścianie stanowiska wykonano niszę na telefon polowy oraz niezbędne wyposażenie stanowiska. Obserwator mógł prowadzić łączność optyczną z dwoma sąsiadującymi schronami za pomocą nadajnika Blink K.

 
Fot. 09. Widok stanowiska obserwatora artylerii. W ścianach osadzono pionowe prowadnice płyty przykrywającej stanowisko. Po obu stronach prowadnicy dwie kotwy do mocowania siedziska.

MG- Schartenstand in C – schron na ckm z Prusinowa Wałeckiego (1932)

Posted on Franz AufmannPosted in Fortyfikacje niemieckie
Opracował: Franz Aufmann

 

Fot. 01. Strzelnica na ckm z rozglifieniem bez schodkowego profilu przeciwrykoszetoweogo oraz otwór do obserwacji sektora ognia w schronie do ognia bocznego z 1932 roku (Prusinowo Wałeckie, Pozycja Pomorska).

Jako jedne z pierwszych obiektów fortyfikacyjnych nowo budowanej granicznej pozycji obronnej na Pomorzu Zachodnim,  wzniesiono w 1932 roku pomiędzy Wałczem a Tucznem. Przebieg linii obrony, nazywanej Pozycją Pomorską (niem. Pommern Stellung), został zatwierdzony rozkazem dowódcy wojsk lądowych z 31.11.1930 roku. Opracowano plan budowy pozycji umocnionej na czas pokoju i wojny. Dla saperów przygotowano instrukcję „Budowa pozycji obronnej” (niem. Stellungsbau) z 4.08.1930 roku. Określono w niej wymagania jakie powinny spełniać obiekty fortyfikacyjne w poszczególnych klasach odporności na ostrzał. Wprowadzono podział na obiekty wznoszone w czasie pokoju i wojny. Te drugie, mimo że posiadały tą samą klasę odporności na ostrzał, były znacznie oszczędniejsze ze względu na obniżenie grubości ścian i stropu.  Dopuszczono, w zależności od uwarunkowań, możliwość  wznoszenia konstrukcji betonowych lub żelbetowych.

 

Fot. 02. Widok schronu na ckm do ognia bocznego od strony przedpola, wzniesionego na arkuszach blachy falistej typu H (Pru-sinowo Wałeckie, Pozycja Pomorska). Opadająca łagodnie ściana schronu w kierunku przedpola ułatwiała maskowanie obiektu jako małe wzniesienie terenu.

W pierwszej kolejności były projektowane obiekty fortyfikacji stałej dla odcinków granicznej pozycji obronnej wskazanych przez niemieckich strategów jako najbardziej zagrożone polskim atakiem. Do takich odcinków należał teren pół uprawnych o szerokości około 3 km w pobliżu miejscowości Prusinowo Wałeckie (niem. Preußendorf), pomiędzy jeziorem Nakielno a Lasem Rutwickim.
Cechą charakterystyczną projektowanych schronów bojowych było prowadzenie ognia bocznego. Na podstawie  doświadczeń z okresu I Wojny Światowej przyjęto, że ten sposób prowadzenia ognia jest najbardziej skuteczny. Początkowo opracowywano dwa projekty schronów bojowych dla odcinka obrony w pobliżu Prusinowa Wałeckiego, ale kolejny rozkaz dowództwa wojsk lądowych z 19.10.1931 zatwierdzał podjęcie prac projektowych dla dalszych 10 obiektów fortyfikacji stałej [01] oraz zapory przeciwpancernej. Projekty schronów zakładają ochronę stanowiska bojowego ciężkiego karabinu maszynowego za pomocą stalowych płyt ze strzelnicą. Obiekty otrzymują płyty o zróżnicowanej grubości grubości, 4, 8 lub 10 cm. Ich grubość uzależniona jest od klasy odporności na ostrzał obiektu, w którym mają być osadzone. Płyty o grubości 10 cm mocowane są do ścian tak, że ich zewnętrzna powierzchnia pokrywa się z elewacją schronu. Cieńsze 4 cm płyty osadzane są w ścianie na głębokości około jednej trzeciej  grubości ściany, licząc od wewnętrznej płaszczyzny przy zachowaniu ochronnej warstwy – żelbetowego płaszcza od zewnętrznej strony. Strzelnica ckm i przeziernik do obserwacji otrzymuje rozglifienie bez schodkowego profilu przeciwrykoszetowego (Fot. 01). Przewidziano również zastosowanie tzw. kazamaty pancernej. Zaletą tego rozwiązania jest obniżenie sylwetki schronu w części narażonej na bezpośredni ostrzał poprzez zastosowanie poziomo osadzonej 10 cm płyty stalowej nad stanowiskiem, zamiast żelbetowego stropu o wysokości 80 cm (odpowiadającej późniejszej odporności B1). Różnorodność proponowanych rozwiązań świadczy o poszukiwaniu przez niemieckich saperów optymalnej ochrony stanowisk bojowych ckm.  Zadbano aby nowo budowane schrony uzyskały łączność telefoniczną. Jeden z nich, przeznaczony na obiekt dowodzenia, miał mieć wydzielone pomieszczenie dla łączności.
Wzniesione w 1932 roku schrony, ze zmianami wprowadzonymi do pierwotnych projektów z 1931 roku, weszły w skład później wyznaczonych odcinków Pr. Ost, Pr.West i Gall.

 

Fot. 03. Widok ściany z osadzoną 4 cm płytą stalową (195 x 145 x 4 cm) ze strzelnicą dla ckm. Płyta starszego typu, nie została ujęta w Panzer Atlas z 1942 roku.

 

Fot. 04. Widok ściany schronu na ckm z Pozycji Lidzbarskiej z prawie kompletną 4 cm płytą stalową. Został zdemontowany mechanizm ryglujący zasuwę strzelnicy. (zdjęcie z 2010 r.).

 

Schron

Jednym z najciekawszych obiektów odcinka Pr.Ost jest świetnie zachowane jednoizbowe stanowisko bojowe z 1932 roku na ciężki karabin maszynowy za 4 cm stalową płytą. Zostało wzniesione tuż przy skarpie jeziora Nakielno. Ryglowało ogniem bocznym wschodnią część odcinka obrony. Posiada zachowaną sygnaturę 1932 E/a/38. Schron wybudowano w klasie odpowiadającej późniejszej odporności C, czyli jednej z najniższych klas odporności na ostrzał [03]. Płyta stalowa 195 x 145 x 4 cm ze strzelnicą została osadzona w połowie grubości ściany [04]. Nie obejmowała całości ściany. Dlatego pozostawiono dolną część ściany, w którą wkomponowano betonowy cokół (Fot. 05). Na nim ustawiony był blaszany stolik z saniami i podstawą forteczną (lawetę) na ciężki karabin maszynowy MG 08. Sanie umożliwiały wycofanie ckm ze strzelnicy i jej zamknięcie za pomocą zasuwy.

 

Fot. 05. Widok ściany z osadzoną 4 cm płytą stalową ze strzelnicą dla ckm. Poniżej betonowy cokół na blaszany stolik na sanie z podstawą forteczną dla sMG 08.
Fot. 06. Wejście do schronu pozbawione stalowej poręczy. Strefa wejścia malowana na szaro.

Schron posiada nietypową konstrukcję dla obiektów wznoszonych na Pozycji Pomorskiej [05]. Do budowy schronu zastosowano segmenty blachy falistej. Podczas wznoszenia obiektu wykorzystano je jako wewnętrzny szalunek, wyjątkowo prosty i łatwy w montażu. Po uzyskaniu pełnej wytrzymałości przez beton segmenty blachy falistej nie były demontowane. Pełniły rolę sztywnego zabezpieczenia przeciw-odłamkowego. Chroniły załogę przed odpryskami betonu, które powstawały w wyniku uderzeń odłamków lub pocisków. Schrony o takiej konstrukcji należały do standardowych, budowanych od 1932 do 1934 roku na Pozycji Lidzbarskiej w Prusach Wschodnich. Tam też w wyniku doświadczeń wprowadzono zmiany konstrukcyjne, ułatwiające budowę. Do najważniejszych należało wykonanie niszy w ścianie bocznej schronu z osadzoną płytą stalową, chroniącą stanowisko ciężkiego karabinu maszynowego na podstawie fortecznej. Zastosowano płaskie arkusze blachy falistej (Fot. 04), eliminując wykonanie wyjątkowo pracochłonnego szalunku z półkolistym zwieńczeniem górnej części niszy (Fot. 03). Nie stosowano natomiast płaskich arkuszy blachy falistej do szalowania bocznej ściany (Fot. 07) – przeciwległej do ściany z osadzoną 4 cm płytą.

 

Fot. 07. Widok ściany bocznej z szalunkiem z blachy falistej, przeciwległej do ściany wzmocnionej 4 cm płytą stalową ze strzelnicą.

W ścianie bocznej wykonano dwa otwory wentylacyjne, każdy o średnicy 10 cm (Fot. 07).  Wyloty rur zabezpieczono standardowymi gazoszczelnymi zasuwami. Po prawej stronie znajduje się przewód kominowy dla pieca okopowego a po lewej przewód doprowadzający powietrze do schronu. W początkowym okresie schron przewietrzany był grawitacyjnie. W późniejszym okresie doposażono go w filtrowentylator typu HES. Poniżej otworu doprowadzającego powietrze widoczne są ślady po mocowaniu wspornika wentylatora (Fot. 07). W ścianie czołowej oraz tylnej osadzono haki do powieszenia hamaków. Schron posiadał łączność telefoniczną. Do pomalowania wewnętrznych ścian schronu zastosowano białą farbę z wyjątkiem strefy wejścia, gdzie użyto jasno niebieskiej farby (Fot. 06.). Otynkowane powierzchnie zewnętrzne schronu, zostały pokryte farbą o ciemnozielonym odcieniu. Strop schronu oraz łagodnie opadająca ścian czołowa w kierunku przedpola była maskowana przy pomocy cienkiego narzutu ziemnego oraz darni. Schron nie otrzymał od strony przedpola nasypu ziemnego, typowego dla schronów Pozycji Lidzbarskiej wznoszonych w tym samym okresie (więcej>).

 

Fot. 08. Widok schronu ze strzelnicą dla ckm, wzniesionego w 1932 roku (Prusinowo Wałeckie, Pozycja Pomorska).

 

Fot. 09. Widok schronu ze strzelnicą dla ckm od strony zapola, wzniesionego w 1932 roku (Prusinowo Wałeckie, Pozycja Pomorska).
Fot. 10. Widok schronu ze strzelnicą dla ckm od strony zapola, wzniesionego w 1932 roku (Prusinowo Wałeckie, Pozycja Pomorska).
Fot. 11. Widok schronu ze strzelnicą dla ckm od strony zapola, wzniesionego w 1932 roku (Prusinowo Wałeckie, Pozycja Pomorska).

[01] – Pierwszy etap budowy Pozycji pomorskiej w świetle dokumentów z Federalnego Archiwum Wojskowego we Freiburgu. Sascha Sabien, str. 52, 4HISTORIE (2) 2015.
[02] – W niektórych przypadkach wprowadzone zmiany były na tyle istotne, że planowany obiekt dwusektorowy zastępowały dwa schrony.
[03] – na potrzeby niniejszego opracowania  klasy odporności obiektów na ostrzał podane w instrukcji, dotyczącej budowy i konstrukcji obiektów fortyfikacji stałej z 1933 roku (niem. Vorschrift für den Bau ständiger Befestigungsanlagen vom 16.08.1933), będą odnoszone do schronów wybudowanych przed i po tym roku.
[04] – Płyta stalowa ze strzelnicą została opisana w opracowaniu Stahl-Schartenplatte 4 cm stark – 4 cm płyta stalowa ze strzelnicą na sMG 08.
[05] – W tym samym roku wzniesiono  drugi schron z płytą stalową przy wykorzystaniu blachy falistej. Konfiguracja schronu wykonana w lustrzanym odbiciu. Wszedł w skład pobliskiego odcinka Gall. Schron nie zachował się, został wysadzony przez saperów.

Wyjście ewakuacyjne – Notausgang

Posted on Franz AufmannPosted in Fortyfikacje niemieckie
Opracował: Franz Aufmann

 

Fot. 01. Szyb wyjścia ewakuacyjnego schronu R105c z 1940 roku o lokalizacji w pobliżu miejscowości Zbójna (Galinde Stellung).
Fot. 02. Otwór wyjścia ewakuacyjnego w schronie na ckm w tzw. kazamacie pancernej z roku 1933 (34?) Pozycji Lidzbarskiej. Otwór nie był zabezpieczony drzwiami stalowymi od strony wnętrza schronu.

Wyjście ewakuacyjne (niem. Notausgang) miało zapewnić załodze schronu poczucie bezpieczeństwa. Stworzyć możliwość opuszczenia obiektu w przypadku zablokowania wyjścia ze schronu, zasypania lub zakleszczenia drzwi wejściowych. W niemieckiej fortyfikacji stałej wyjście ewakuacyjne stanowił poziomy otwór o czworokątnym przekroju, wykonany w zewnętrznej ścianie schronu. Standardowe wymiary  otworu w przekroju poprzecznym,  wynosiły (szer. x wys.) 0,60 x 0,80 m [01]. W początkowym okresie, wylot wyjścia ewakuacyjnego umieszczany był przez projektantów na elewacji schronu w pobliżu standardowego wejścia do schronu. Otwór wyjścia był zamurowany w zewnętrznej płaszczyźnie ściany i pokryty tynkiem. Drugim wariantem, stosowanym standardowo w późniejszym okresie,  było rozwiązanie w którym pozioma część wyjścia ewakuacyjnego wykonana była w obsypanej nasypem ziemnym ścianie. Wylot otworu znajdowała się w pionowym szybie, poprowadzonym wzdłuż zewnętrznej powierzchni schronu. Ocembrowany szyb o półkolistym lub czworokątnym (Fot. 01) przekroju wypełniano sypkim piaskiem. Piasek zabezpieczał możliwość dostania się przez saperów nieprzyjaciela bezpośrednio do wejścia ewakuacyjnego jak również chronił szyb przed zniszczeniem przez fale detonacyjne tworzone przez wybuchające w pobliżu pociski artyleryjskie większego kalibru. Czoło otworu poziomej części wyjścia ewakuacyjnego było również zamurowane w płaszczyźnie ściany szybu. W większości przypadków zabezpieczenie to wykonywane było z jednego rzędu cegieł. Do blokady wyjścia ewakuacyjnego używano dwuteowych belek stalowych (Fot. 10). Wyposażono je w poprzeczne opory ułatwiające ich układanie. W późniejszym okresie otrzymały uchwyty. Oba rozwiązania zaistniały w niemieckich fortyfikacjach na wschodnich terenach w okresie międzywojennym, ale w różnych przedziałach czasowych. Jedną z najwcześniej budowanych pozycji obronnych była Pozycja Lidzbarska (niem. Heilsberg Stellung) w Prusach Wschodnich. Przeprowadzone rozeznanie na terenie Pozycji Lidzbarskiej wykazało stosowanie wyjścia ewakuacyjnego odpowiadające drugiemu rozwiązaniu już od 1933 roku (z roczną przerwą w 1934 roku). Fot. 02 prezentuje wyjście ewakuacyjne w schronie na ckm w tzw. kazamacie pancernej z 1933 roku na Pozycji Lidzbarskiej. Otwór wyjścia ewakuacyjnego w ścianie tylnej schronu nie był zabezpieczony drzwiami stalowymi od strony wnętrza.

Fot. 03. Widok wyjścia ewakuacyjnego schronu nr 410 [02] w miejscowości Głogów (Pozycja Odry).

Fot. 03. Widok wyjścia ewakuacyjnego schronu nr 410 [02] w miejscowości Głogów (Pozycja Odry).

Fot. 04. Widok otworu wyjścia ewakuacyjnego w izbie ze strzelnicą obrony wejścia i zapola schronu R 105b z 1939 roku w miejscowości Martiany (Giżycki Rejon Umocniony)[03].
Fot. 05. Widok otworu wyjścia ewakuacyjnego w płaszczyźnie elewacji schronu R 105b z 1939 roku w miejscowości Martia-ny (Giżycki Rejon Umocniony). Widoczne są kanały na dwa rzędy belek dwuteowych [03].

Pierwsze rozwiązane stosowane było w latach  1933 – 1935 oraz drugie równolegle od 1933 roku w nowo wznoszonych obiektach fortyfikacyjnych Pozycji Pomorskiej (niem. Pommern Stellung). Nie oznacza to jednak, że każdy schron otrzymywał wyjście ewakuacyjne, szczególnie w przypadku wczesnych konstrukcji jednoizbowych lub w późniejszym okresie o niższej klasie odporności. We wczesnym okresie rozbudowy pozycji obronnej ten sam typ schronu mógł być wzniesiony na sąsiednich  odcinakach w wersji z lub bez wyjścia ewakuacyjnego.
Dla zwiększenia poczucia bezpieczeństwa załogi schronu, wyjście ewakuacyjne zostało celowo umieszczone w izbie pogotowia schronu bojowego. Przykładem takiego rozwiązania może być schron z tzw. kazamatą pancerną na ckm z lat 1933 -1934 z Pozycji Lidzbarskiej. Otwór wejściowy w tym okresie nie był jeszcze chroniony stalowymi drzwiami (Fot. 02). Zastosowano wyłącznie blokadę przy pomocy belek dwuteowych, wsuwanych od góry w obustronnie wykonane pionowe kanały w ścianach bocznych wyjścia. Sposób zamknięcia został uznany w późniejszym okresie jako standardowy. Zmianie ulegała liczna rzędów blokady (Fot. 05). Była uzależniona od klasy odporności obiektu ( przy odporności obiektu B1 – dwa rzędy, przy C – jeden rząd). Przestrzeń za blokadą wypełniono murem ceglanym bez zaprawy łączącej. Na przestrzeni kilku lat zmienia się  kolejność zastosowanych zabezpieczeń wyjścia ewakuacyjne (patrz Fot. 03 i Fot. 04). Modernizowano konstrukcję belek dwuteowych jak również kształt kanałów, w których były osadzane. Rysunek 01 prezentuje jedno z ostatnich rozwiązań wyjścia ewakuacyjnego, zalecanego w stosowaniu od 1944 roku.
Dostęp do wyjścia ewakuacyjnego od strony wnętrza schronu został ograniczony przez zastosowanie drzwi. Początkowo były to niekatalogowe drzwi starego typu. W późniejszym okresie zastosowano  drzwi stalowe (niem. Stahltür) 51P8 oraz mniej materiałochłonne drzwi gazoszczelne (niem. Gasschutztür) 410P9 (Fot. 07). Drzwi stalowe 51P8 posiadały wymiary 0,6×0,8 m. Ich waga wynosiła 400 kg. Były wykonane w klasie odporność D. Waga drzwi gazoszczelnych 410P9 została zredukowana do 110 kg.
Godne uwagi jest zdjęcie Fot. 06 wyjścia ewakuacyjnego, wykonane w schronie pozycji obronnej Neckar-Enz-Stellung. Nad wejściem umieszczono charakterystyczny dla niemieckiej fortyfikacji napis eksploatacyjny: „Notausgang, Trager entfernen, Mauerwerk und Verputz durchstossen und nach oben minieren“. Informuje on o konieczności wykonania określonych czynności w celu opuszczenia schronu przy pomocy wyjścia ewakuacyjnego. Po otwarciu drzwi należało zdemontować blokadę, wykonaną z dwuteowników. Przebić mur ceglany. Następnie usunąć, opadające pod własnym ciężarem, sypkie wypełnienie pionowego szybu ewakuacyjnego. W celu opuszczenia schronu należało pokonać poziomy odcinek wyjścia ewakuacyjnego o długości równej grubości ściany zewnętrznej. Szerokość otworu wynosiła 0,6 m a wysokość 0,8 m. Następnie wspiąć się pionowym, ocembrowanym szybem na powierzchnię. Zadanie to umożliwiały stalowe klamry, osadzone w zewnętrznej ścianie schronu. Ostatnią niezbędną czynnością było usunięcie lekkiej pokrywy, przykrywającej szyb. Jej zadaniem była ochrona  szybu przed zalewaniem przez wodę deszczową. Standardowo wykonywano odwodnienie szybu na poziomie zerowym schronu – na poziomie fundamentu. Szyb kończył się na poziomie zewnętrznej powierzchni stropu. Czy ta droga ewakuacji rzeczywiście gwarantowała załodze bezpieczne opuszczenie schronu?

 

Fot. 06. Wyjście ewakuacyjne schronu nr 97 pozycji obronnej Neckar-Enz-Stellung w pobliży miejscowości Gundelsheim w Niemczech (Fot. Rainer Zühlke).

Fot. 07. Drzwi gazoszczelne 410P9 wyjścia ewakuacyjnego w schronie R120 w Dąbrówce [04] (pozycja obronna – Przedmoście Warszawy).

 

Fot. 08. Drzwi gazoszczelne 410P9 wyjścia ewakuacyjnego w schronie R120 w Dąbrówce [04] (pozycja obronna – Przedmoście Warszawy). Widoczna jest uszczelka zapewniająca gazoszczelność zamknięcia.

Fot 09. Dwurzędowe zamknięcie wyjścia ewakuacyjnego w schronie R120 w Dąbrówce (pozycja obronna – Przedmoście Warszawy – Brückenkopf Warschau).

 

Fot. 10. Stalowa belka (dwuteownik 200) z uchwytem do blokady wyjścia ewakuacyjnego.

 

Fot. 11. Stalowa belka (dwuteownik 200) z uchwytem do blokady wyjścia ewakuacyjnego.

 

Rys. 01. Widok wyjścia ewakuacyjnego zgodnego z projektem z 1944 roku (źródło: NARA). 1. – betonowy lub ceglany szyb, 2. – sypkie wypełnienie szybu, 3. – klamry osadzone w ścianie schronu, 4. – mur z zaprawą wapienną, 5. – tynk, 6. – odwodnienie szybu, 7. – belka dwuteowa blokady, 8. – dębowe kliny ustawcze, 9. – mur bez zaprawy wiążącej, 10. – lekka pokrywa szybu, zabezpieczająca przed wodą deszczową.

 

[01] – W obiektach z 1933 roku wymiary otworu w przekroju poprzecznym wynosiły (szer. x wys.) 0,80 x 1,10 m.

[02] – schronem opiekuje się Głogowski Ruch Odkrywców Tajemnic (Grot).

[03] – Schron nie posiadał nasypu ziemnego. Był maskowany jako zabudowanie gospodarcze. Widoczne są elementy schronu, które w standardowym przypadku zakryte są nasypem ziemnym.  Obiekt został przedstawiony w opracowaniu Regelbau R 105 – Niemiecki schron bojowy z 1939 roku.

[04] – schronem opiekuje się koło terenowe „Przedmoście Warszawa” Stowarzyszenia na Rzecz Zabytków Fortyfikacji Pro Fortalicium.