Śląskie Panzerwerki – Regelbau Rote 97, Część II
Opracował:
Tomasz Zamysłowski
Franz Aufmann
Podstawowe uzbrojenie schronu Regelbau Rote 97 stanowiły dwa lekkie karabiny maszynowe, których stanowiska bojowe mieściły się w pancernych kopułach. W schronie zastosowano czechosłowackie kopuły obserwacyjno-bojowe (czeskie określenie AJ/N) z trzema lub czterema strzelnicami [01]. Nadzór pola walki umożliwiał peryskop umieszczony w osi kopuły. Wysunięty ponad kopułę pozwalał prowadzić obserwację okrężną.
Do wybuchu wojny w 1939 roku kopuły osadzono tylko w jednym schronie typu Rote 97. Obiekt znajduje się na odcinku Zabrze -Zaborze (Hindenburg-Ost O/s). Wykorzystano kopuły obserwacyjno-bojowe 773P4. Prawa kopuła o sygnaturze 218 została wyprodukowana 30.09.1938 roku. Przeznaczona była dla czechosłowackiego schronu bojowego nr OP-S 37. Lewa kopuła Rote 97 o sygnaturze 58, wyprodukowana 15.12.1937 roku, była przewidziana do osadzenia w czechosłowackim schronie nr. OP-S 16.
Z zachowanych dokumentów wynika, że planowano wznieść obiekty z zastosowaniem różnych wariantów typów kopuł np. schron z dwiema kopułami trójstrzelnicowymi, schron z dwiema kopułami czterostrzelnicowymi lub schron z jedną kopułą czterostrzelnicową a drugą trójstrzelnicową w zależności od planowanych sektorów ognia. W części obiektów przewidziano montaż kopuł na różnych wysokościach, uwzględniających ukształtowanie terenu znajdującego się w sektorze ognia danej kopuły. Położenie żelbetonowych tak zwanych „ostróg”, osłaniających tylną część kopuły przed ostrzałem, zaplanowano w dwóch konfiguracjach w zależności od wymaganego sektora ostrzału i zastosowanego typu kopuł. W pierwszej są ustawione pod kątem do ściany czołowej i skierowane do środka schronu. W drugiej wersji są równolegle, skierowane do siebie. Zabezpieczenie żelbetonową konstrukcją kopuł przed ostrzałem było często stosowane w obiektach Linii Maginot we Francji oraz standardowym rozwiązaniem w Czechosłowacji.
Podjęto decyzję o adaptowaniu kopuł obserwacyjno-bojowych z całym przewidzianym przez czechosłowackich konstruktorów wyposażeniem. Do strefy bojowej kopuły można było dostać się przy pomocy stalowej drabiny. W przypadku większych wysokości montażowych stosowano platformy pośrednie aby uniknąć zbyt stromego wchodzenia po drabinach. Do strefy bojowej dostarczano amunicję przy pomocy podajnika z ręcznym napędem. Pomost bojowy o ciekawym rozwiązaniu technicznym spoczywał na konstrukcji stalowej składającej się z trzech rozpórek i kolumny nośnej, położonej w osi szybu. Pomost bojowy posiadał możliwość zmiany wysokości położenia w zakresie 35 cm. Powrót do skrajnego górnego położenia zapewniała sprężyna naciskowa na kolumnie nośnej. Korektę położenia stosowano w zależności od wymaganego kąta podniesienia broni, uzależnionego od warunków terenowych w danym sektorze ognia. Czechosłowackie kopuły przygotowane były do prowadzenia skutecznej obrony w warunkach górskich z częstym spadkiem lub wzniosem terenu.
W czechosłowackich obiektach rozwiązano w stosunkowo prosty sposób problem usuwania gazów prochowych, powstających podczas prowadzenia ognia z ręcznego karabinu maszynowego, będącego na wyposażeniu kopuły. Wzorowano się na francuskim rozwiązaniu, zastosowanym w kopułach obserwacyjno-bojowych typu A z 1929 roku (fr. cloche guetteur et fusil-mitrailleur Modele 1929 type A). Gazy prochowe oraz łuski, zasysane przez kolektor trafiały do pionowej rury i kierowane były do pojemnika, mocowanego do posadzki w podszybiu. Kolektor zamocowano bezpośrednio do ręcznego karabinu maszynowego. Aby nie ograniczać możliwości swobodnego manewrowania bronią, zastosowano giętki przewód pomiędzy kolektorem a rurą zrzutni. Rura zrzutni stanowiła jednocześnie kolumnę nośną podestu bojowego (Rys. 02). Pojemnik na łuski posiadał gazoszczelne zamknięcie.
Usuwanie gazów prochowych i skażonego powietrza z przestrzeni kopuł przez układ zrzutni łusek i gazoszczelny pojemnik z koszem, realizowano w czechosłowackich obiektach za pomocą ręcznego wentylatora odśrodkowego. Uruchomiany był tylko podczas prowadzenia ognia, gdyż przedsionek i szyb kopuły napowietrzany był w czechosłowackich schronach przez centralny układ napowietrzania.
Początkowo planowano dostosować wyposażenie kopuły do zastosowania standardowego niemieckiego karabinu maszynowego MG 34. Pozostano jednak przy przeznaczonych dla nich czechosłowackich lekkich karabinach maszynowych wz. 26 (niem. oznaczenie l. MG 26(t)) mocowanym przy pomocy oryginalnej podstawy fortecznej. Umieszczenie go w podstawie fortecznej umożliwiało prowadzenie skutecznego ognia do celu nawet przy ograniczonej widoczności. Mimo jego niezawodności pewnym utrudnieniem był jednak magazynek mieszczący jedynie 20 naboi.
Obrona wejścia
Schrony Rote 97 wzniesiono w ramach zaplanowanych umocnień granicznych Śląska (niem. Grenzebefestigung Schlesien) w dwóch wersjach, lewej oraz prawej. Niniejszy opis dotyczy wersji lewej. Został sporządzany na podstawie obiektu w miejscowości Nieborowice (niem. Neubersdorf O/s).
Schron od zapola broniony jest strzelnicą zabezpieczoną przed ogniem stromotorowym betonowym nawisem, w której zastosowano pancerz produkcji czechosłowackiej. Pancerze tego typu były stosowane w lekkich schronach typu LO vz. 37. Do celów niemieckiej fortyfikacji stałej został przyjęty na uzbrojenie pod oznaczeniem 793P4 – Treppenscharte f. l. MG 26(t)/ s.MG 37(t)/ s. Swarzlose MG. Wejście do obiektu było zabezpieczone drzwiami kratowymi pochodzenia czechosłowackiego. Po prawej stronie znajdowały się nisze na przeznaczone na przyłącze dla polowej łączności telefonicznej. Na wprost w osi korytarza, znajduje się strzelnica obrony wejścia. Wykorzystano tutaj również pancerz produkcji czechosłowackiej pochodzący z lekkich schronów LO vz.37 (nie nadano mu oficjalnego niemieckiego oznaczenia). Wejście z korytarza prowadzi do śluzy przeciwgazowej. Chronione było dwudzielnymi, ciężkimi drzwiami gazoszczelnymi produkcji niemieckiej typu 434P01. Drzwi te otwierały się się w kierunku strzelnicy.
Izba załogi
Wejście ze śluzy przeciwgazowej do izby załogi zamykane było lekkimi drzwiami gazoszczelnymi produkcji czechosłowackiej. Ściany izby załogi do podniesienia komfortu wyłożono drewniana boazerią. W skład wyposażenia izby wchodziły : 4 komplety trzypiętrowych, składanych pryczy dla załogi schronu, gazoszczelny piec Wt 80 [03] lub Wt80K, wykorzystywany do ogrzewania lub podgrzewania posiłków. W narożach izby załogi po obu jej stronach (w odbiciu lustrzanym) znajdowały się wejścia do pomieszczeń – przedsionków do lewej lub prawej kopuły bojowej. Izba załogi jaki i pozostałe pomieszczenia schronu wyposażono w studzienki odprowadzające wodę.
W centralnej części ściany izby załogi znajdowało się wejście do małego pomieszczenia, wydzielonego cienką ścianką działową. Wyposażono je w czechosłowackie drzwi przeciwgazowe. Pomieszczenie pełniło rolę spiżarni. Na przeciwległej ścianie w izbie załogi przewidziano miejsce na dwa filtrowentylatory HES 1,2 [04].
Sieć łączności fortecznej zapewniała łączność między obiektami grupy oraz dowódcą grupy i schronem dowodzenia. Sieć łączności polowej umożliwiła łączność z polowymi stanowiskami bojowymi i obserwacyjnymi w pobliżu schronu. Podobnie jak w obiektach serii „100” przeniesiono niszę na przyłącza polowej sieci telefonicznej ze tylnej ściany do korytarza wejściowego. Z niszy poprowadzono pod posadzką stalową rurę do izby załogi. Miała chronić kabel telefoniczny. Na uwagę zasługuje fakt, że w schronach umocnień granicznych zastosowano skrzynkę na baterię starego typu, niezgodną z zaleceniami. Mocowano ją do ściany przy pomocy trzech kotw (na ścianach izby załogi schronu Rote 97 w Nieborowicach nie odnaleziono w/w kotw). Łączność wewnętrzną z dwiema kopułami zapewniały dwie rury głosowe biegnące z każdej z kopuł do pomieszczenia załogi.
Kolejne lekkie drzwi gazoszczelne znajdujące się w izbę załogi prowadzą do krótkiego korytarza zakończonego izbą ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola strzelnicy obrony zapola.
Izba obrony wejścia i zapola
W korytarzu umieszczono studnię ujęcia wodnego, zabezpieczona pokrywą. Korytarz prowadzi poprzez lekkie drzwi gazoszczelne do pomieszczenia (Rys. 01, 9) będącego magazynem amunicji. W korytarzu zlokalizowane zostało standardowe wyjście ewakuacyjne [05] z obiektu, zamknięte od strony korytarza za pomocą drzwi gazoszczelnych typu 410P9, a od zewnętrznej strony cienką, ceglaną ścianką. W izbie ze stanowiskiem obrony wejścia i zapola strzelnicy o umieszczono również niszę na przyłącze i rozdzielnię zasilania z zewnętrznej sieci energetycznej.
Stanowisko bojowe obrony wejścia i zapola chronione było czechosłowackim pancerzem dla ręcznego karabinu maszynowego. Pancerz ten stosowany był w czechosłowackich lekkich schronach bojowych vz.37, nazywanych popularnie „Ropikami”. Grubość żelbetonowej ściany Rote 97 w Nieborowicach, w miejscu osadzenia pancerza, wynosiła 62 cm. Łącznie z profilem przeciwrykosztowym ściana osiągała grubość dwóch metrów, co było wymogiem dla schronów wznoszonych w klasie odporności na ostrzał B neu.
Obrona zapola schronu obejmowała mały obszar strefy wejściowej, ograniczony stromymi ścianami obsypu. W większości przypadków schrony Rote 97 były wkomponowane w otaczający go teren. Ponad poziomem gruntu znajdowały się kopuły, chronione od tyłu tak zwanymi żelbetonowymi „ostrogami”. Strzelnica obrony zapola i wejście do obiektu, chronione było przed ostrzałem z broni stromotorowej przez okap.
Układ wentylacji w Rote 97
Konstrukcja Rote 97 poprzez zastosowanie gazoszczelnych elementów wyposażenia oraz dzięki utrzymywaniu lekkiego nadciśnienia w schronie, nie była narażona na przenikanie skażonego powietrza z zewnątrz do obiektu. Układ wentylacji miał zapewnić właściwe napowietrzenie pomieszczeń i odprowadzanie zużytego powietrza, czy też szkodliwych gazów prochowych na zewnątrz, powstałych w czasie prowadzenia ognia z środków bojowych będących na uzbrojeniu obiektu. Obowiązujące wytyczne nakazywały usuwanie skażonego gazami prochowymi powietrza bezpośrednio na zewnątrz schronu.
Do utrzymania żądanego nadciśnienia w poszczególnych pomieszczeniach stosowano jednokierunkowe zawory nadciśnieniowe (niem. Überdruckventil), ustawiony w pozycji „roboczej”. Pozwalał na utrzymanie nadciśnienia w zakresie od 5 do 15 mm słupka wody. Oznacza to, że zawór umożliwiał przepływ powietrza w jednym kierunku, jeżeli minimalna różnica ciśnień pomiędzy pomieszczeniami była większa od ciśnienia hydrostatycznego wytworzonego przez 5 mm słupek wody. Próg zadziałania mógł być dowolnie ustawiany w podanym zakresie przez zmianę położenia cylindrycznego ciężarka, zamocowanego w kanałku dźwigni zaworu. W pozycji „zamknięte”, uchylna część zaworu była zablokowana i dociśnięta do korpusu. Do blokowania zaworu przez obsługę schronu służyła dźwignia z krzywką mimośrodową znajdująca się nad ciężarkiem do regulacji nadciśnienia. W tym położeniu zawór pozostawał aż do ponownego ręcznego odblokowania. Do pomiaru nadciśnienia stosowano dwuramienny manometr cieczowy w kształcie litery „U”.
Układ filtrów przeciwchemicznych umożliwiał oczyszczanie skażonego powietrza podczas ataku gazowego przez bliżej nieokreślony czas, który należało wykorzystać na uszczelnienie pomieszczeń schronu.
Wszystkie pomieszczenia zostały od siebie odseparowane za pomocą drzwi gazoszczelnych. Świeże powietrze zasysane było z tylnej ściany schronu za pomocą dwóch czerpni (Rys. 03, 17, 18), których zadaniem była ochrona wlotów rur. Czerpnie osadzono na przeciwległych stronach ściany, co poprzez właściwą konfigurację układu napowietrzania i dobór średnic rur zapewniało napowietrzanie obiektu nawet wypadku zasypania jednej z nich.
Dwa wyloty rur układu napowietrzania w przedsionkach (Rys. 03, 5, 7) służyły do napowietrzania stanowisk w kopułach obserwacyjno-bojowych. Rury dostarczające nieprzefiltrowane powietrze oznaczono na rysunku kolorem żółtym. Filtrowentylator zamocowany był do jednej ze ścian w przedsionku. Kopuły napowietrzane były rurą (Rys. 03, 23, 27). Filtrowentylator mógł tłoczyć nieoczyszczone powietrze lub oczyszczone powietrze przez filtry przeciwchemiczne do kopuły. Rurę zaznaczono kolorem niebieskim. Wymiana powietrza w kopule mogła nastąpić tylko przypadku, kiedy nadciśnienie powietrza w przestrzeni kopuły było wyższe od ustawianego progu zadziałania jednokierunkowego zaworu nadciśnieniowego firmy Dräger. Zanieczyszczone gazami prochowymi powietrze opuszczało przestrzeń kopuły przewodem (Rys. 03, 24) na zewnątrz schronu. Wylot przewodu na tylnej ścianie schronu zabezpieczono pancerzem.
Zakończenie dwóch rur (Rys. 04, 29, 35), układu doprowadzającego powietrze z czerpni, znajdowały się w izbie załogi. Jeden z filtrowetylatorów (Rys. 04, 30) tłoczył powietrze poprzez rurę 31 (Rys. 04) pod niewielkim nadciśnieniem do bezpośrednio przyległego do izby załogi pomieszczenia – spiżarni (Rys. 04, 4). Przepływ powietrza wyniku różnicy ciśnień pomiędzy spiżarnią a izbą załogi (Rys. 04, 3) umożliwiała rura (Rys. 04, 32). W celu zachowania odpowiedniej wymiany powietrza w izbie załogi możliwy był jego wypływ do kolejnego pomieszczenia – tj. śluzy przeciwgazowej (Rys. 04, 2). Wlot rury w izbie załogi zabezpieczony był jednokierunkowym zaworem nadciśnieniowym firmy Dräger. Zawór umożliwiał jednokierunkowy przepływ powietrza do śluzy przeciwgazowej, jeżeli w izbie załogi powietrze posiadało nadciśnienie większe od ustawionego progu zadziałania urządzenia. Identyczny warunek musiał być spełniony w przypadku wypływu powietrza ze śluzy przeciwgazowej na zewnątrz obiektu poprzez rurę 34 z zaworem Drägera.
Drugi z filtrowetylatorów (Rys. 05, 36) w izbie załogi tłoczył powietrze poprzez rurę 37 (Rys. 05,) pod niewielkim nadciśnieniem do korytarza izby ze stanowiskiem bojowym obrony wejścia i zapola. Zużyte powietrze usuwane było przez strzelnicę (Rys. 05, 16). Pomieszczenie przyległe do korytarza (Rys. 05, 9) w schronie Rote 97 w Nieborowicach nie posiadało wentylacji.
Uwagi
W zachowanych obiektach umocnień granicznych Śląska zwraca uwagę duża ilość zastosowanego wyposażenia i elementów pancernych produkcji czechosłowackiej. Z dokumentów wynika, że początkowo z powodu braku możliwości zrealizowania zamówień przez niemiecki przemysł w zakresie kopuł pancernych, planowano wykorzystanie czechosłowackich pancerzy w regulaminowych schronach serii 100. Problemy wystąpiły w przypadku sześciostrzelnicowych kopuł bojowych, których nie stosowano w czechosłowackiej fortyfikacji stałej. Rozwiązaniem tych trudności był projekt nowego schronu Rote 97. Przyjęto, że zadania bojowe niemieckiej kopuły sześciostrzelnicowej będą realizowane w przez dwie czechosłowackie kopuły z trzema lub czterema strzelnicami. Ostatecznie okazało się że w trudnym dla gospodarki niemieckiej okresie poprzedzającym działania wojenne w 1939 ,dostępność pozostałych pancerzy również jest utrudniona. W tej stymulacji zdecydowano zastosować również pancerze pionowe i wyposażenie produkcji czechosłowackiej. Obiekty, które łączyły niemieckie rozwiązania konstrukcyjne z czechosłowackimi pancerzami typu Regelbau 107, 106, 111, 116 i 97, wybudowano na dwóch odcinkach Zbrosławice (niem. Dramtal O/s) oraz Bytom-Rozbark (niem. Rossberg O/s). Umocnienia na tych odcinkach powstały jako pierwsze, co spowodowało, że przy osadzaniu czechosłowackich pancerzy, czy pracach prototypowych, nie ustrzeżono się błędów. Ostatecznie jako „lekarstwo na wszystkie z tym związane bolączki”, okazał się „wyleczony z chorób wieku dziecięcego” Regelbau 97. Na pozostałych, tam gdzie umocnienia przyjęły formę linii, budowano Regelbau Rote 97 na przemian z schronem obrony przeciwpancernej typu Regelbau 116, a w przypadku punktów oporu blokujących taktycznie ważny odcinek, wznoszono Regelbuu 116, a do obrony okrężnej wykorzystywano Regelbau 97.
Analizując budowę i wykonanie poszczególnych obiektów można dojść do wniosku, że na każdym odcinku pozycji prace wykonywane były równolegle przez inne zespoły budowlane. Zauważalne są drobne różnice konstrukcyjne, czy też modyfikacje w poszczególnych obiektach. Część obiektów otrzymała nisze na oświetlenie awaryjne. Występują różne rozwiązania wnęki pancerza strzelnicy obrony wejścia. Poszczególne rozwiązania nie są jednolicie stosowane. Łatwo zauważalna jest różna forma tak zwanych „ostróg” osłaniających kopuły. Budowa i prace wykańczające zostały zatrzymane dlatego też część obiektów nie posiada otworów na kotwy lub osadzonych kotw mocujących wyposażenie (prycze, urządzenia wentylacyjne) do ścian.
Dokumentacja obiektów w pierwszym etapie zapewne nie była spójna, na co wykazują wyniki analiza wentylacji w schronie wykonanym w wersji „lewej” i „prawej”. Przy projektowaniu zastosowano uproszczenia. W projekcie zamieniono względem siebie konfigurację izby obrony zapola, śluzy przeciwgazowej i przedsionka przy niezmiennym położeniu pozostałych pomieszczeń. Spowodowało to komplikację w układzie rur napowietrzających. Problemy z dostawami elementów stalowych nie tylko dotyczyły kopuł, pancerzy pionowych, ale również drzwi. Zastosowano czechosłowackie kraty przeciw szturmowe i lekkie drzwi gazoszczelne. W części obiektów czerpnie powietrza zamontowywane zostały już po wybetonowaniu schronu. Niektóre obiekty umocnień granicznych posiadają przygotowane wnęki technologiczne na osadzenie czerpni.
Fortyfikacje pozycji granicznej należą do wyjątkowych ze względu na zastosowaną ilość czechosłowackich elementów wyposażenia schronów. Późniejsze wykorzystanie czechosłowackich pancerzy na umocnień Wału Atlantyckiego miało charakter jednostkowy. Ciekawostką może być fakt nie wykorzystania czechosłowackiego działka fortecznego 47 mm vz. 36 na Górnym Śląsku w obiektach Regelbau 116. Być może problemy jakie wynikły z adaptacją prostszych pancerzy i krótki termin realizacji projektu skuteczne zniechęcił niemieckich konstruktorów do tego rozwiązań. W późniejszym okresie zastosowano je z powodzeniem w obiekcie Regelbau 139.
Uwaga:
Przy wykonywaniu rysunków obiektu zastosowano szereg uproszczeń. Uproszczenie te dotyczą między innymi układu wentylacji. Wloty i wyloty rur ze ścian są zgodne ze stanem rzeczywistym. Przebieg rur w ścianach poprowadzono w ten sposób, aby można było zaprezentować ich przeznaczenie i kierunek przepływu powietrza. Nie uwzględniono zbrojenia ścian.
Część pierwsza opracowani znajduje się pod linkiem: Śląskie Panzerwerki – Regelbau Rote 97, Część I.
Przypisy:
[01] – Trójstrzelnicowe zostały przyjęte pod oznaczeniem 772P4 (niem. 772P4 Pz-Turm (t) mit 3 Scharten), a cztrostrzelnicowe jako 773P4 (niem. 773P4- Pz-Turm (t) mit 4 Scharten).
[02] – Denkschrift über die tschechoß-slowakische Ladnesbefestigung, Berlin 1941, (ze zbiorów NARA).
[03] – Ofen Wt 80 – gazoszczelny piec Wt 80.
[04] – więcej w opracowaniach: Układ wentylacji – niemiecki pomysł na wymuszony obieg powietrza w obiektach fortyfikacji stałej, Część I i Układ wentylacji – niemiecki pomysł na wymuszony obieg powietrza w obiektach fortyfikacji stałej, Część II.
[05] – Wyjście ewakuacyjne – Notausgang.
Źródła:
DEUTSCH-RUSSISCHES PROJEKT ZUR DIGITALISIERUNG DEUTSCHER DOKUMENTE IN ARCHIVEN DER RUSSISCHEN FÖDERATION (https://wwii.germandocsinrussia.org):
