Fot. 01. Linia Mołotowa. Widok dwukondygnacyjnego schronu OPPK do ognia bocznego na 45 mm armatę ppanc. ckm Przemyskiego Rejonu Umocnionego (zdjęcie udostępnione przez Tomasza Idzikowskiego).
Rys. 01. Schemat przewodu usuwającego zużyte powietrze w schronie typu OPPK. Przekrój przez ścianę zewnętrzną.
W sowieckiej obiektach fortyfikacji stałych, wentylator tłoczył zużyte powietrze lub zebrane gazy prochowe ze stanowisk bojowych na zewnatrz schronu za pomocą układu rur. Proces usuwania gazów prochowych na zewnątrz schronu nie powinien być zakłócony przez oddziaływanie fal uderzeniowych, powstałych w wyniku ostrzału schronu pociskami o dużych kalibrach. W niemieckich fortyfikacjach stałych, pochodzących z tego samego okresu, problem ten rozwiązywał jednokierunkowy zawór nadciśnieniowy firmy Dräger z Lubeki (więcej). W sowieckiej fortyfikacji stałej zastosowano wyjątkowo proste rozwiązanie. Falę uderzeniową tłumiła środkowa część przewodu odprowadzającego zużyte powietrze lub gazy prochowe na zewnątrz schronu (Fot. 02.). Ta część przewodu posiadała prawie dwukrotnie większą średnicę niż poziomy przewód wlotowy i wylotowy (Rys. 01). Osadzona była pionowo w osi ściany. Zastosowano przewód odwadniający z wyjściem w izbie. Zadaniem przewodu było odprowadzanie wody, powstałej ze skroplonej pary wodnej zawartej w usuwanym powietrzu.
Zewnętrzny przewód odprowadzający gazy prochowe poprowadzony był równolegle do elewacji schronu. Stosowano dwie metody łączenia przewodu osadzonego w ścianie do jego pionowego przedłużenia. Obie części mogły być spawane lub łączone za pomocą złącza kołnierzowego. W drugim przypadku elementy łączone były za pomocą czterech symetrycznie rozłożonych śrub.
Fot. 02.Widok rury odprowadzającej zużyte powietrze w uszkodzonej ścianie schronu typu PDOT.
Wylot przewodu był zabezpieczony. Jeden ze sposobów zabezpieczenia wlotu przewodu został przedstawiony w niemieckim opracowaniu „Denkschrift über die russische Landesbefestigungen” z 1942 roku. Zakończenie przewodu stanowi pozioma rura wykonana z perforowanej blachy (Fot. 03). Ten typ zabezpieczenia zachował się w jednym z obiektów Osowieckiego Rejonu Umocnionego. Eksponowany jest również w muzeum niemieckiego obozu zagłady w Bełżcu.
Drugim ze sposobów zabezpieczenia wylotu przewodu był stożkowy daszek. Zamocowano go na trzech wspornikach do pionowej części rury. Zdjęcie 04 prezentuje jedyne zachowanie zabezpieczenie wylotu. Zdjęcie wykonano na terenie Rawsko-Ruskiego Rejonu Umocnionego.
Fot. 01. Przewód napowietrzający z zamontowanym zaworem motylkowym. Widok tarczy zaworu motylkowego w pozycji „zamknięte”.
Zawór motylkowy był jednym z podzespołów układu napowietrzania wieloizbowego schronu. Standardowo stosowany był w sowieckiej fortyfikacji stałej okresu międzywojennego. Mocowano go w przewodzie doprowadzającym powietrze do pomieszczenia.
Elementem zamykającym przepływ jest okrągła, obrotowa tarcza, osadzona na wałku w przewodzie. W pozycji „zamknięte” płaszczyzna tarczy ustawiona jest prostopadle do osi przewodu i blokuje przepływ (Fot. 01). W pozycji „otwarte”, tarcza obrócona jest o 90 stopni. Umożliwia przepływ powietrza o maksymalnym wydatku (Fot. 02). Pozycje „otwarte” i „zamknięte” są skrajnymi położeniami tarczy. Zawór umożliwia płynną regulację przepływu w zależności od położenia tarczy. Śruba motylkowa pozwalała na blokadę tarczy zaworu w każdym roboczym położeniu (Fot. 03).
Zdjęcia 01 i 02 wykonano w izbie załogi sowieckiego dwukondygnacyjnego schronu do ognia bocznego na 45 mm armatę i ckm (OPPK).
Fot. 02. Przewód napowietrzający z zamontowanym zaworem motylkowym. Widok tarczy zaworu motylkowego w pozycji „otwarte”.
Fot. 03. Zawór motylkowy. Widok dźwigni z blokadą.
Zbiornik szamba, w schronach fortyfikacji stałej Linii Mołotowa, standardowo umieszczany był poniżej fundamentu schronu. Cienkościenna zewnętrzna żelbetonowa konstrukcja chroniła stalowy zbiornik, wykonany z ze spawanych blach. Wewnątrz umieszczono stalowe rozpory, chroniącego przed odkształceniami mechanicznymi.
Fot. 02. Widok korpusu zamknięcia pancerza włazu szamba. Strzałką zaznaczono jeden z dwóch występów do nocowania pancerza.
Zbiornik szamba należało okresowo opróżniać. Do tego celu służył właz, zabezpieczany stalową pokrywą. Właz do opróżniania szamba znajdował się w korytarzu wejściowym do schronu. Rozwiązanie to stosowane było w obiektach jedno i dwu kondygnacyjnych. W przypadku obiektów jednokondygnacyjnych prowadził bezpośrednio do szamba. W obiektach dwukondygnacyjnych znajdował się nad pomieszczeniem, w którym umieszczona była czworokątna gazoszczelna klapa, zamykająca właz do szamba za pomocą dwóch rygli.
W większości przypadków pokrywy włazów nie zachowały się. Zdjęcia, wykonane w kilku obiektach, prezentują nieliczne zachowane pancerze włazów. Zamknięcie włazu (Fot. 01) w obiektach dwukondygnacyjnych mocowane było mechanicznie do staliwnego korpusu osadzonego w stropie między kondygnacjami (Fot. 02).
Fot. 03. Widok zdekompletowanego zamknięcia pancerza włazu szamba od strony dolnej kondygnacji.
W korpusie włazu osadzona była gumowa uszczelka zapewniająca hermetyczność zamknięcia. Pancerz, zamykający właz, dociskany był za pomocą pokrętła (Fot. 04.). W tym ustawieniu poprzeczna belka zamknięcia opierała się na dwóch występach (oporach), umieszczonych w otworze włazu (Fot. 02.).
Fot. 04. Widok kompletnego zamknięcia pancerza włazu szamba od strony dolnej kondygnacji.
Fot. 01. Linia Mołotowa. PPK – jednokondygnacyjny schron do ognia bocznego na dwa ckmy i rkm ze zredukowanym zapleczem i częścią socjalną. (Zaruzie, Zambrowski Rejon Umocniony).
UWAGA.
Schron poddano pracom konserwatorskim w latach pięćdziesiątych zeszłego wieku. W tym okresie osadzono w otworach wejściowych niemiecki ościeżnice, widoczne na zaprezentowanych zdjęciach
Rys. 01. PPK – jednokondygnacyjny schron do ognia bocznego na dwa ckmy i rkm ze zredukowanym zapleczem technicznym i socjalnym.
Opis do rys. 01. 1. lewa izba bojowa ckm ze strzelnicą rkm obrony wejścia i zapola, 2. prawa izba bojowa ckm, 3. izba dowodzenia, 4. śluza przeciwgazowa z zapleczem technicznym i strzelnicą obrony wejścia, 5. Korytarz wejściowy z drzwiami kratowymi i szczeliną przeciw podmuchową, 6. wewnętrzny szyb wyjścia ewakuacyjnego, 7. zewnętrzny szyb wyjścia ewakuacyjnego, 8. strzelnica obrony wejścia i zapola, 9. czerpnia powietrza.
Fot. 02. Widok prawej izby bojowej na ckm od strony strzelnicy. Widoczna na zdjęciu niemiecka ościeżnica drzwi gazoszczelnych została osadzona w latach pięćdziesiątych zeszłego stulecia.Fot. 03. Widok otworu technologicznego na zestaw PK4b prawej izby bojowej od wejścia.Fot. 04. Widok wejścia do lewej izby bojowej ckm.
Jednokondygnacyjny schron do ognia bocznego na dwa ciężkie karabiny maszynowe i rkm [01] (ros. одноэтажный пулеметный полукапонир на две пулемётные установки i и ручной пулемёт) zaplanowano wyjątkowo oszczędnie. Ściana czołowa i boczna posiadała nasyp kamienno – ziemny, chroniący przed ostrzałem od strony przedpola. Jego pozostałości widoczne są na fot. 01. Wysunięty orylon zabezpieczał obie strzelnice ckm przed ogniem skośnym i chronił je przed zasypaniem przez przemieszczający się nasyp pod wpływem eksplozji pocisków artyleryjskich. Od strony przedpola schron rozpoznawalny był jako niewielki pagórek. Rozpięte maty lub siatki maskujące na podnoszonych wspornikach podczas prowadzenia ognia, świetnie maskowały obiekt przed rozpoznaniem z powietrza.
Rozkład izb bojowych i ich kubatura nie odbiega od standardów przyjętych w sowieckiej fortyfikacji stałej dla obiektów Linii Mołotowa na dwa ciężkie karabiny maszynowe do ognia bocznego ze strzelnicą obrony wejścia i zapola.
Uzbrojenie
Schron miał być wyposażony w nowo zaprojektowane pancerze skrzynkowe z podstawą forteczną dla ckm. Zgodnie z nazewnictwem sowieckim nowe stanowisko bojowe określano jako zestaw PK4b. Pancerze mogły być osadzane w ścianie schronu podczas jego budowy. Ze względu na częste opóźnienia w dostawach wyposażenia opracowano technologię, pozwalającą na późniejszy montaż. W ścianie obiektu pozostawiono dwa otwory technologiczne dla późniejszego osadzenia pancerzy. Przestrzeń, pomiędzy ścianami otworu technologicznego a ustawionym w nim pancerzem, zalewano betonem poprzez dwa pionowe szyby, wykonane w stropie. Skrzynka pancerza ustalana była w otworze technologicznym za pomocą dwóch pionowych dwuteowników, osadzonych w ścianie schronu. Ich rozstaw jest identyczny jak dla zestawu NPS-3.
Schron nie otrzymał rowu diamentowego. Łuski, z stanowisk bojowych, kierowane były poprzez zrzutnie do gazoszczelnego zbiornika pod fundamentem obiektu. Właz do zbiornika znajduje się w lewej izbie bojowej. Umożliwiał okresowe czyszczenie zbiornika i usuwanie łusek. Został zabezpieczony uchylną gazoszczelną klapą.
Pomieszczenia schronu
Schron posiada dwa pomieszczenia, chronione drzwiami gazoszczelnymi. Pierwsze z nich (Rys. 01. 3.) o podstawie 2,84 x 1,80 m, umieszczone za prawą izbą bojową, mieściło stanowisko dowodzenia. W stropie obiektu pozostawiono otwór technologiczny na pancerz peryskopu do obserwacji okrężnej. W ścianie tylnej osadzono rurę usuwającą zanieczyszczone powietrze na zewnątrz schronu. Powietrze było zasysane przez wentylator umieszczony na podstawie przy nośnej ścianie działowej.
Drugie z pomieszczeń (Rys. 01. 4.), o znacznie mniejszej kubaturze, miało bardzo uniwersalne przeznaczenie. Spełniało jednocześnie rolę śluzy przeciwgazowej oraz pomieszczenia zaplecza technicznego. Musiało pomieścić kolumnę filtrów przeciwchemicznych PTU -50 z wentylatorem oraz zapewnić swobodny dostęp do strzelnicy obrony wejścia. Napęd ręczny wentylatora napowietrzającego schron zapewniała przekładnia mechaniczna. W przypadku możliwości zasilania schronu z sieci energetycznej lub z pobliskiego schronu ze stacjonarnym agregatem prądotwórczym, stosowano napęd mechaniczny. Silnik elektryczny za pomocą przekładni pasowej (pasek klinowy) napędzał bezpośrednio oś wirnika wentylatora promieniowego.
Wejście do schronu
Wejście do schronu otrzymało standardowe rozwiązanie konstrukcyjne dla obiektów fortyfikacji stałej do ognia bocznego. Korytarz załamany pod kątem prostym zakończony był szczeliną przeciw podmuchową. Zapole schronu oraz podejście do wejścia znajdowało się w sektorze ostrzału strzelnicy na rkm, umieszczonej w zewnętrznej izbie bojowej ckm. Wejście do korytarza chroniły drzwi kratowe lekko cofnięte w głąb wejścia względem lica elewacji. Wewnętrzna strzelnica na rkm broniła wejścia do schronu. W korytarzu umieszczono uproszczoną czerpnię powietrza. Widoczna jest na fot. 07.
Fot. 05. Lewa izba bojowa. Od lewej: wnęka strzelnicy obrony wejścia i zapola, otwór technologiczny na pancerz skrzynkowy zestawu PK4b.Fot. 06. Wejście do izby bojowej, widok od strony izby dowodzenia. Po lewej stronie wejście do śluzy przeciwgazowej.
Fot. 07. Korytarz wejściowy z uproszczoną czerpnią powietrza i strzelnicą obrony bezpośredniej.
Fot. 08. Śluza przeciwgazowa. Widok w kierunku niszy strzelnicy obrony bezpośredniej.
Fot. 09. Widok wejścia do śluzy przeciwgazowej od strony korytarza wejściowego. W głębi wejście do izby dowodzenia. Niemiecka ościeżnica gazoszczelnych drzwi została osadzona w latach pięćdziesiątych zeszłego wieku.
Fot. 01. Linia Mołotowa. PPK – jednokondygnacyjny schron do ognia bocznego na dwa ckmy i rkm. (Podemszczyzna, Rawsko Ruski Rejon Umocniony).Fot. 02. Linia Mołotowa. PPK – jednokondygnacyjny schron do ognia bocznego na dwa ckmy i rkm. Od lewej: poziomy korytarz wyjścia ewakuacyjnego, strzelnica obrony zapola i wejścia do schronu (Podemszczyzna, Rawsko Ruski Rejon Umocniony).Rys. 01. PPK – chron do ognia bocznego na dwa ckmy i rkm.
Obiekt z wyjściem ewakuacyjnym w ścianie bocznej izby bojowej. 1. izba bojowa na ckm, 2. izba bojowa na ckm z wyjściem ewakuacyjnym, 3. izba dowodzenia, 4. korytarz i magazyn, 5. izba załogi, 6. izba zaplecza technicznego z filtrami przeciwchemicznymi i wentylatorami, 7. pomieszczenie socjalne ze strzelnicą obrony wejścia, 8. śluza przeciwgazowa, 9. korytarz wejściowy ze szczeliną przeciw podmuchową, 11. poziomy korytarz wyjścia ewakuacyjnego, 12. wentylator układu usuwania gazów prochowych, 13. przewody odpowietrzające zbiorniki na łuski, 14. orylon
Fot. 03. Izba bojowa na ckm z wyjściem ewakuacyjnym.
PPK – jednokondygnacyjny schron do ognia bocznego na dwa ckmy i rkm [01] (ros. одноэтажный пулеметный полукапонир на две пулемётные установки i и ручной пулемёт) wznoszony był na Linii Mołotowa w kilku wersjach, oznaczanych numerami katalogowymi konstrukcji typowych. Poszczególne wersje schronów mogły się różnić odpornością na ostrzał, kubaturą, planem izb i podstawowym wyposażeniem.
Założenia konstrukcyjne
PPK – jednokondygnacyjny schron do ognia bocznego na dwa ciężkie karabiny maszynowe i rkm opisywany w niniejszym opracowaniu, został zaprojektowany jako obiekt drugiej linii obrony punktów oporu Linii Mołotowa lub jako schron bojowy, który zgodnie z planem taktycznym obrony nie znajdował się na założonym głównym kierunku natarcia nieprzyjaciela.
Schron otrzymuje standardowe rozwiązania stosowane w fortyfikacji stałej latach trzydziestych ubiegłego stulecia. Ściana czołowa i boczna posiadała nasyp kamienno – ziemny, chroniący przed ostrzałem od strony przedpola. Drugą ścianę boczną, z osadzonymi skrzynkowymi pancerzami strzelnic, uformowano tak, aby do minimum ograniczyć oddziaływanie skośnego ostrzału. Nad strzelnicami umieszczono okap. Zabezpieczał strzelnice przed ostrzałem z broni stromotorowej o dużych kalibrach. W nim osadzono zaczepy na wsporniki mat lub siatki maskującej. Dodatkową ochronę strzelnic przed ogniem skośnym stanowił masywny orylon.
Konstrukcję jednokondygnacyjnego schronu dostosowano tak, aby obiekt mógł być wznoszony również na terenach podmokłych lub z wysokim stanem wód. Ze względów ekonomicznych starano się wyeliminować konieczność budowy tzw. „wanny”, chroniącej obiekt przed przenikaniem do jego wnętrza wód gruntowych. Poniżej poziomu fundamentu znalazły się jedynie zbiorniki na łuski oraz szambo. Zrezygnowano z wyjścia ewakuacyjnego składającego się z pionowego szybu z włazem w jednym z pomieszczeń schronu, krótkiego poziomego korytarza pod fundamentem schronu i pionowego szybu przy zewnętrznej ścianie schronu. Podjęto decyzję o umieszczeniu wyjścia ewakuacyjnego w bocznej ścianie zewnętrznej izby bojowej. W przypadku zablokowania lub zakleszczenia ciężkich gazoszczelnych drzwi wejściowych, schron można było bezpiecznie opuścić po zdjęciu blokady z dwuteowników i pokonaniu krótkiego poziomego korytarza (Rys. 01, 11.). Żelbetonowa obudowa korytarza chroniła blokadę w ścianie schronu (Fot. 03) przed bezpośrednim ostrzałem nieprzyjaciela. Dojście do wyjścia ewakuacyjnego od strony zapola broniła gazoszczelna strzelnica dla ręcznego karabinu maszynowego (Fot. 02).
2. PPK – jednokondygnacyjny schron do ognia bocznego na dwa ckmy i rkm z wyjściem ewakuacyjnym w izbie bojowej – Linia Mołotowa
Fot. 04. Linia Mołotowa. PPK – jednokondygnacyjny schron do ognia bocznego na dwa ckmy i rkm. Tylna elewacja schronu. Od lewej: wejście do schronu, zamurowana strzelnica przeciw podmuchowa, strzelnica obrony zapola i wejścia do schronu, poniżej strzelnicy,pionowy szyn wyjścia ewakuacyjnego (Wólka Zamkowa, Brzeski Rejon Umocniony).
Fot. 05. Linia Mołotowa. PPK – jednokondygnacyjny schron do ognia bocznego na dwa ckmy i rkm. Tylna elewacja schronu. Od lewej: wejście do schronu, zamurowana strzelnica przeciw podmuchowa, strzelnica obrony zapola i wejścia do schronu, poniżej strzelnicy,pionowy szyn wyjścia ewakuacyjnego (Drohiczyn, Brzeski Rejon Umocniony).
Opisywana wersja jednokondygnacyjnego schronu broni maszynowej do ognia bocznego była często stosowana na Linii Mołotowa. Schron otrzymał wyjście ewakuacyjne. Wewnętrzny pionowy szyb znajdował się w prawej izbie bojowej przy strzelnicy obrony zapola (Fot. 07.). Zamykany był stalową pokrywą. Zewnętrzny pionowy szyb z klamrami umieszczono przy zewnętrznej ścianie, poniżej strzelnicy (Fot. 08.). Oba szyby połączone były krótkim poziomym korytarzem, przebiegającym poniżej fundamentu schronu. Korytarz zabezpieczony był blokadą, wykonaną z pionowo wsuwanych dwuteowników w dwa poprzeczne kanały.
Rys. 02. PPK – jednokondygnacyjny schron do ognia bocznego na dwa ckmy i rkm.
1. izba bojowa na ckm, 2. izba bojowa na ckm z wyjściem ewakuacyjnym, 3. izba dowodzenia, 4. korytarz i magazyn, 5. izba załogi, 6. izba zaplecza technicznego z filtrami przeciwchemicznymi i wentylatorami, 7. pomieszczenie socjalne ze strzelnicą obrony wejścia, 8. śluza przeciwgazowa, 9. korytarz wejściowy ze szczeliną przeciw podmuchową, 10. zewnętrzny, pionowy szyb wyjścia ewakuacyjnego, 12. wentylator układu usuwania gazów prochowych, 13. przewody odpowietrzające zbiorniki na łuski, 14. orylon.
Fot. 06. Szyb wyjścia ewakuacyjnego pod strzelnicą obrony zapola.
Fot. 07. Cylindryczny szyb wyjścia ewakuacyjnego poniżej wnęki strzelnicy obrony zapola. Po prawej stronie niewidoczna strzelnica dla ckm Maxim wz. 1910.
Fot. 01. PDOT – jednokondygnacyjny schron na trzy ckm i rkm od strony przedpola. (Podemszczyzna – Rawsko-Ruski Rejon Umocniony)
Schron na trzy stanowiska bojowe ciężkich karabinów maszynowych występował w kilku rozwiązaniach konstrukcyjnych. Poniższe opracowanie dotyczy jednokondygnacyjnego schronu na trzy ciężkie karabiny maszynowe i rkm (ros. одноэтажная ПДОТ на три пулемётные установки и ручной пулемёт, dalej w skrócie PDOT) w strzelnicy obrony wejścia i zapola. Schron został opracowany w 1940 roku i został umieszczony w katalogu konstrukcji typowych. Stanowiska bojowe 7,62 mm ciężkiego karabinu maszynowego wz. 1910 Maxim na podstawach fortecznych z 1939 roku chronione były staliwnymi gazoszczelnymi pancerzami skrzynkowymi (zestaw NPS-3). Każde z trzech stanowisk znajdowało się w oddzielnej izbie bojowej. Łączny sektor ostrzału broni głównej schronu wynosił 170 stopni a sektor ostrzału każdego stanowiska bojowego NPS -3 wynosił 60 stopni.
Rys. 01. Schemat PDOT – jednokondygnacyjnego schronu na 3 ckm. – 1. korytarz, – 2. śluza przeciwgazowa, – 3. korytarz ze strzelnicą obrony bezpośredniej, – 4. izba dowodzenia, – 5. – 6. – 7. izba bojowa ckm, – 8. izba załogi, – 9. izba filtrów, – 10. pomieszczenie socjalne ze strzelnicą obrony wejścia i zapola, włazem wyjścia ewakuacyjnego i WC, – 11. studnia, – 12. kotwy do mocowania stolika na wentylator, – 13. strzelnica obrony wejścia i zapola, – 14. właz szybu ewakuacyjnego, – 15. zewnętrzny szyb ewakuacyjny.
Dla schronu przewidziano strzelnicę obrony wejścia i zapola. Miała być wyposażona w gazoszczelny pancerz PZ-39 strzelnicy (ros. пулеметная казематная установка ПЗ-39) dla ręcznego karabinu maszynowego.
Wyjście ewakuacyjne
Wyjście ewakuacyjne miało umożliwić załodze opuszczenie schronu w przypadku zaklinowania się wejściowych drzwi pancernych. Składało się z dwóch równoległych pionowych szybów połączonych krótkim poziomym korytarzem pod fundamentem schronu (Rys. 01). Wyjście do szybu od strony izby socjalnej chronione było gazoszczelną okrągłą pokrywą lub czworokątną klapą. Poziomy odcinek korytarza pod fundamentem schronu zamykany był za pomocą dwuteowników wsuwanych w poprzeczny kanał. Czworokątny otwór szybu ewakuacyjnego znajdował się poniżej wnęki strzelnicy obrony zapola.
W przypadku wysokiego poziomu wód gruntowych, stosowano znacznie prostsze rozwiązania. Wyjście ewakuacyjne mogło być umieszczone w tylnej ścianie schronu (Fot. 02b) nad poziomem gruntu. Zabezpieczone było dwoma rzędami teowników, wsuwanych w pozycji pionowej w poprzeczny kanał. Takie rozwiązanie zastosowano w jednym ze schronów w pobliżu miejscowości Podemszczyzna (Rawsko-Ruski RU). Innym rozwiązaniem, bezpieczniejszym dla załogi obiektu, było wyjście ewakuacyjne umieszczone w ścianie pomiędzy izbą załogi a korytarzem wejściowym (Fot. 02a). Lokalizację obu rozwiązań zaznaczono na Rys. 02 i 03.
Fot. 02a. Wyjście ewakuacyjne w ścianie pomiędzy izbą załogi a korytarzem wejściowym do schronu. Fot. 02b. Wyjście ewakuacyjne w tylnej ścianie schronu.
Rys. 02. Schemat tylnej części PDOT – jednokondygnacyjnego schronu na 3 ckm. – 1. korytarz, – 2. śluza przeciwgazowa, – 3. korytarz ze strzelnicą obrony bezpośredniej, – 8. izba załogi, – 9. izba filtrów, – 10. pomieszczenie socjalne ze strzelnicą obrony wejścia i zapola, włazem wyjścia ewakuacyjnego i WC, – 11. studnia, – 12. kotwy do mocowania stolika na wentylator, – 13. strzelnica obrony wejścia i zapola, – 16. właz wyjścia ewakuacyjnego.
Rys. 03. Schemat tylnej części jednokondygnacyjnego schronu na 3 ckm. – 1. korytarz, – 2. śluza przeciwgazowa, – 3. korytarz ze strzelnicą obrony bezpośredniej, – 8. izba załogi, – 9. izba filtrów, – 10. pomieszczenie socjalne ze strzelnicą obrony wejścia i zapola, włazem wyjścia ewakuacyjnego i WC, – 11. studnia, – 12. kotwy do mocowania stolika na wentylator, – 13. strzelnica obrony wejścia i zapola, – 17. wyjście ewakuacyjne.
Fot. Linia Mołotowa. OPDOT – jednokondygnacyjny schron na dwa ckmy i 45 mm armatę w lewej izbie (Zambrowski Rejon Umocniony).
Linia Mołotowa to nieformalna współczesna nazwa umocnień budowanych w latach 1940-41 wzdłuż nowej zachodniej granicy państwowej między ZSRR a III Rzeszą, wytyczonej zgodnie z zawartym paktem Ribbentrop – Mołotow a nieznacznie skorygowanej po podpisaniu traktatu o granicach i przyjaźni we wrześniu 1939 roku. Nowa granica państwowa wymagała odpowiedniej obrony. Pierwsze fortyfikacje polowe w przygranicznych okręgach wojskowych zaczęto wznosić już od października 1939 roku. W styczniu 1940 roku nakazano czynić przygotowania do budowy fortyfikacji stałych. Równolegle w Sztabie Generalnym, jak i w Głównym Zarządzie Wojskowo- Inżynieryjnym Armii Czerwonej prowadzono prace nad projektami budowy umocnień, które zakończono latem 1940 roku. Wszelkie prace nabrały tępa po przejęciu przez marszałka S. K. Timoszenko funkcji Ludowego Komisarza Obrony.
Podstawowym a zarazem najbardziej ogólnym określeniem schronów bojowych fortyfikacji stałej w terminologii radzieckiej był stały punkt ogniowy (ros. dołgowriemiennaja ogniewaja toczka – dalej DOT). Ważnym kryterium podziału schronów bojowych był sposób prowadzenia ognia oraz rodzaj podstawowego uzbrojenia. Wyróżniono grupę schronów prowadzących ogień boczny. Dokonano ich podziału na obiekty do ognia dwubocznego (ros. kaponir) i jednobocznego (ros. połukaponir).
Ze względu na rodzaj podstawowego uzbrojenia obiekty sklasyfikowano i nadano określenia:
schron artylerii do ognia dwubocznego (ros. artillerijskij kaponir) (dalej AK),
schron artylerii do ognia jednobocznego (ros. artillerijskij połukaponir) (dalej APK),
schron na broń przeciwpancerną i maszynową do ognia dwubocznego (ros. orudijno- pulemiotnyj kaponir) (dalej OPK),
schron na broń przeciwpancerną i maszynową do ognia jednobocznego (ros. orudijno- pulemiotnyj połukaponir) (dalej OPPK),
schron na broń maszynową do ognia dwubocznego (pulemiotnyj kaponir) (dalej PK),
schron na broń maszynową do ognia jednobocznego (pulemiotnyj połukaponir) (dalej PPK).
Zgodnie z przyjętym podziałem w polskiej fortyfikacji stałej, po wyodrębnieniu grupy schronów do ognia bocznego, pozostałe obiekty bojowe powinny być przeznaczone do ognia czołowego lub okrężnego. W fortyfikacji radzieckiej pozostałe schrony bojowe sklasyfikowano tylko pod względem rodzaju posiadanego podstawowego uzbrojenia i nadano określenia:
schron artylerii (ros. artillerijskaja dołgowriemiennaja ogniewaja toczka) (dalej ADOT),
schron na broń przeciwpancerną (ros. orudijnaja dołgowriemiennaja ogniewaja toczka) (dalej ODOT),
schron na broń przeciwpancerną i maszynową (ros. orudijno- pulemiotnaja dołgowriemiennaja ogniewaja toczka) (dalej OPDOT),
schron na broń maszynową (ros. pulemiotnaja dołgowriemiennaja ogniewaja toczka) (dalej PDOT).
Zaprezentowany podział schronów bojowych jest bardzo ogólny, nie mniej wystarczający do określenia sposobu powadzenia ognia i rodzaju podstawowego uzbrojenia. Położenie schronów było uwarunkowane założeniami taktyczno-obronnymi. Uzbrojenie schronów musiało spełniać założenia planu ogni. W zależności od warunków terenowych i geologicznych stawiano schrony jedno lub dwukondygnacyjne. W szczególnych przypadkach, na podmokłym terenie lub z wysokim stanem wód gruntowych, schron umieszczano w tzw. „wannie”.
Fot. Linia Mołotowa. OPDOT – schron na dwie 45 mm armaty przeciwpancerne i ckm w prawej izbie bojowej (двуэтажная ОПДОТ на две 45 мм пушки и одну пулемётную установку в правом каземате). (Żabickie, Grodzieński Rejon Umocniony). Schron bez osadzonych pancerzy.
OPDOT – Dwukondygnacyjny schron na dwie 45 mm armaty ppanc i ckm w prawej izbie (Linia Mołotowa).
Linia Mołotowa – Katalog konstrukcji typowych.
Radzieckie schrony bojowe posiadały swój odrębny numer katalogowy, do którego przywiązana była nazwa schronu. Określenia typów schronu są w tym wypadku bardzo precyzyjne. Obejmują podstawowe uzbrojenie schronów. Uwzględniają stanowisko ręcznego karabinu maszynowego do obrony wejścia i zapola a umieszczonego w zewnętrznej strzelnicy. W wielu przypadkach sektor ognia z tej strzelnicy ograniczał się do kilku metrów.
Katalogi konstrukcji typowych [02] wydawane były przez Biuro Projektowo-Konstrukcyjne Głównego Zarządu Wojenno-Technicznego Armii Czerwonej. Każdy rysunek posiada oznaczenie “Особо секретно”, czyli ściśle tajne. Rysunki zawierają widok schronu w rzucie poziomym z podanymi wymiarami gabarytowymi. Podano podstawowe uzbrojenie, położenie stanowisk ogniowych i ich sektory ognia. Określono pole martwe pomiędzy kolejnymi strzelnicami. Zaznaczono położenie wejścia do schronu. Podano kubaturę schronu w uzależnieniu od grubości ścian oraz odporności na ostrzał. Na żadnym z rysunków nie podano konfiguracji izb.
Po prawej stronie jedna z kart katalogu konstrukcji typowych. Karta dotyczy obiektu nr 262. Określenie obiektu: двухэтажная ОПДОТ на две 45 мм пушки и одну пулемётную установку в правом каземате – czyli schron na dwie 45 mm armaty przeciwpancerne i ckm w prawej izbie bojowej. W kolejnych opracowaniach będę starał się zaprezentować konstrukcję, uzbrojenie i wyposażenie radzieckich schronów bojowych “Linii Mołotowa”. Przy opisie schronów będę posługiwać się określeniami stosowanymi dla typowych konstrukcji. Numery katalogowe, przynależne do określonego schronu, będę podawać tylko w szczególnych przypadkach.
Fot. 01. Widok ściany działowej w lewej izbie na ckm. -a. wsporniki dla górnego zbiornika układu chłodzenia ckm, -b. trzy kotwy dla pompy wodnej, -c. wsporniki pod podstawę z wentylatorem i silnikiem elektrycznym, -d. otwór technologiczny na przewód doprowadzający gazy prochowe do wentylatora.
Fot. 02. Widok ściany działowej między izbami z otworem technologicznym na przewód doprowadzające gazy prochowe do wentylatora.
Konstrukcja dwukondygnacyjnego schronu OPDOT na dwa ckm-y (zestaw NPS-3) i armatę przeciwpancerną (zestaw DOT-4) w prawej izbie została opracowana na zlecenie Głównego Zarządu Inżynieryjnego Armii Czerwonej w 1940 roku.
W lewej izbie bojowej zamontowano na dwóch wspornikach (Fot.01. -c) wentylator promieniowy KP-4 do usuwania gazów prochowych z 3 izb bojowych. Ze względu na ograniczoną powierzchnię i konieczność zapewnienia dostatecznego miejsca dla żołnierza obsługującego napęd ręczny (awaryjny), zdecydowano się na poprowadzenie przewodu doprowadzającego gazy prochowe do wentylatora przez technologiczny otwór w ścianie (Fot. 01. -d i Fot. 02.). Po osadzeniu rury zamurowywano otwór technologiczny. Takie rozwiązanie umożliwiło umieszczenie wentylatora przy powierzchni ściany. W innych typach schronów (np. OPPK) wykonywano w ścianie pionowy kanał na przewód doprowadzający gazy prochowe do wentylatora. Na zastosowanie wspomnianego rozwiązania w omawianym schronie nie pozwalała grubość ściany działowej pomiędzy izbami, która wynosiła około 30 cm. Fot. 02 prezentuje centralną izbę bojową na ckm. Na zdjęciu widoczne są uchwyty dla rur odprowadzających gazy prochowe. Jeden, dla poziomego odcinka przewodu, przebiegającego przy ścianie nad pancerzem stanowiska bojowego, znajduje się pod stropem (po prawej stronie zdjęcia). W prawym narożu izby, w połowie wysokości pomiędzy stropem a prostokątnym otworem technologicznym w ścianie, umieszczono uchwyt dla pionowej rury, doprowadzającej gazy prochowe do wentylatora.
Rys. 01. Widok izby bojowej dla ckm. Układ odsysania gazów prochowych bez naniesionego układu chłodzenia ckm. -1. izby bojowe na ckm, -3. izba dowodzenia. – a. rura doprowadzająca gazy prochowe do wentylatora, – b. wentylator, – c rura odprowadzająca gazy na zewnątrz schronu.
Fot. 03. Strop lewej izby bojowej na ckm w widoku od strony naroża z wentylatorem. Uchwyty do mocowania rur układu odprowadzania gazów prochowych. W głębi po prawej stronie rura osadzona w ścianie do odprowadzania gazów prochowych na zewnątrz schronu. Po lewej stronie wejście do izby.
Rys. 01 prezentuje lewą izbę bojową na ckm (zestaw NPS-3). Na rysunku nie uwzględniono układu chłodzenia ckm. Usunięto górny zbiornik układu chłodzenia ckm, który był umieszczony nad stanowiskiem wentylatora. Więcej informacji dotyczących usuwania gazów prochowych ze stanowisk bojowych w sowieckich schronach znajduje się w opracowaniu pt. Układ usuwania gazów prochowych w schronach „Linii Mołotowa”.
Rys. 02. OPDOT – dwukondygnacyjny schron na dwa ckmy, 45 mm armatę w prawej izbie i rkm.
