Fot. 01. Elewacja ściany tylnej stanowiska zaporowego nr. 5. Stare Jabłonki (fot. Arkadiusz Mitura).
Zewnętrzne przyłącze telefoniczne sieci polowej w schronach bojowych Pozycji Olsztyneckiej zostało umieszczone bezpośrednio pod okapem na tylnej elewacji schronu, pomiędzy drzwiami wejściowymi a strzelnicą obrony wejścia (zdjęcie 1 i 2). Zabezpieczone było metalowymi drzwiczkami z prostym zamkiem (zdjęcie 3).
Fot. 02. Położenie zewnętrznego przyłącza polowej sieci telefonicznej na ścianie tylnej stanowiska zaporowego nr 5 w Starych Jabłonkach (fot. Arkadiusz Mitura).
Ziemny kabel telefoniczny doprowadzono do wnętrza, tak samo jak w przypadku schronów biernych, stalową rurą o średnicy 3”. Obok znajdowała się 1 1/2” rura dla przewodu do zewnętrznego przyłącza sieci polowej.
Doprowadzenie umieszczono w pomieszczeniu załogi, w niszy znajdującej się na ścianie pomiędzy strzelnicą obrony wejścia a korytarzem/śluzą gazową, bezpośrednio nad podłogą. W celu sprawnej obsługi przez załogę, oznaczono je napisem Kabelrhor (zdjęcie 4).
Fot. 03. Widok na zewnętrzne przyłącze polowej sieci telefonicznej na ścianie tylnej stanowiska zaporowego nr 5 w Starych Jabłonkach (fot. Arkadiusz Mitura).
Powyżej zainstalowano półkę/wspornik na telefon polowy Telefonbrett (zdjęcie 4).
W celu sprawnego dowodzenia obiektem na podstawie informacji przychodzących z zewnątrz, powyżej systemu łączności kablowej, zainstalowano rurę głosową prowadzącą do pomieszczeń bojowych schronu Sprachrohe Kampfraum (zdjęcie 5).
Badania terenowe pokazują standaryzację kształtu przyłącza telefonicznego w schronach bojowych jak i biernych. W przypadku schronów bojowych, tak samo jak wcześniej opisanych biernych, nie odnaleziono żadnych dowodów bezpośredniego podłączenia do polowej sieci telefonicznej. Nie odnaleziono jakichkolwiek reliktów kabla telefonicznego w przyłączach oraz w otoczeniu schronów. Brak też śladów świadczących o fizycznej instalacji przyłączy telefonicznych w niszach telefonicznych, w postaci pozostałości kołków mocujących i śladów po wiązkach przewodów.
Fot. 04. Widok na przyłącze telefoniczne wewnątrz schronu, w izbie załogi. Stanowisko zaporowe nr 5 w Starych Jabłonkach (fot. Arkadiusz Mitura).
Fot. 05. Widok na rurę głosową powyżej półki na telefon (fot. Franz Aufmann).
Fot. 01. Elewacja schronu biernego. Po prawej stronie wejścia do schronu nisza na przyłącze polowej sieci telefonicznej (Fot. Arkadiusz Mitura).
Fot. 02. Elementy systemu łączności wewnątrz schronu. Nisza kablowa (Fot. Arkadiusz Mitura)
Wszystkie schrony bierne Pozycji Olsztyneckiej zostały wyposażone w wydzielone miejsca na podłączenia do polowej sieci telefonicznej.
Ziemny kabel telefoniczny doprowadzony był do wnętrza schronu stalową rurą o średnicy wewnętrznej 3”. Jej wylot znajdował się w małej wnęce tuż na podłogą, pomiędzy wejściem głównym a ściana działową obiektu. Miejsce to w schronie opisywane było napisem „Kabelrhor” (Fot. 02). Druga mniejsza stalowa rura o średnicy 2”, instalowana tuż obok, służyła do wyprowadzenia linii telefonicznej na zewnątrz obiektu, gdzie znajdowała się nisza dla telefonicznego przyłącza polowego.
Powyżej niszy kablowej, znajdowało się miejsce na półkę lub wspornik, na których planowano umieścić telefon polowy. Zostało opisywane jako „Telefonbrett” (Fot. 02).
Miejsce na zewnętrzne przyłącze telefonicznej sieci polowej znajdowało się w małej wnęce, zamykanej stalowymi, jednodzielnymi drzwiczkami na tylnej elewacji obiektu. Drzwiczki zabezpieczone były prostym zamkiem (Fot. 04).
Przeprowadzone badania terenowe, wykazały brak wykonania podłączenia telefonicznego bezpośrednio do obiektów biernych. Brak też jakichkolwiek śladów po „odzyskanym” kablu lub jakichkolwiek resztek instalacji telefonicznych na zewnątrz jak i wewnątrz obiektów.
Fot. 03. Nisza kablowa ze stalowym drutem (Fot. Arkadiusz Mitura).
Fot. 04. Nisza w zewnętrznej ścianie schronu na przyłącze telefonicznej sieci polowej (Fot. Arkadiusz Mitura).
W wielu schronach można zaobserwować drut stalowy średnicy 5 mm, który umieszczono w głównym przewodzie doprowadzającym ziemny kabel telefoniczny do schronu. Pełnił rolę uziemienia (Fot. 03). W jednym przypadku odnaleziono też korek dębowy zabezpieczający pusty przewód przed zawilgoceniem (Fot. 05).
Ciekawostką jest też, iż wszystkie zewnętrzne nisze na przyłącze polowe nie posiadają jakichkolwiek śladów po mocowaniu głowicy przyłącza telefonicznego (Fot. 04).
Opracowanie powstało na podstawie badań terenowych autora.
Fot. 01. Widok włazu do podziemnej komory kablowej (Fot. Arkadiusz Mitura).
Fot. 02. Naziemna komora kablowa – słupkowa w formie betonowego bloku wystającego ponad grunt ziemi (Fot. Arkadiusz Mitura).
Budowę Pozycji Olsztyneckiej (niem. Hohensteiner Stellung) datuje się na lata 1938 – 39. W 1938 roku powstało 118 schronów biernych z 120 planowanych. W tymże roku powstało też 11 schronów bojowych, które rozbudowano o stanowisko ogniowe dla armaty przeciwpancernej w 1939 roku.
Do chwili obecnej, w żadnym opracowaniu dotyczącym Pozycji Olsztyneckiej nie wspomniano o systemie łączności telefonicznej, który był integralnym składnikiem umocnień. Tematem zainteresowałem się po otrzymaniu lokalizacji kilku komór kablowych, które zdawały się tworzyć linię. Wyniki tych prac prezentuję poniżej.
Metodologia
Posiadane kopie map, przedstawiają usytuowanie w terenie poszczególnych schronów bojowych i biernych, a także przebieg zapór przeciwpiechotnych i przeciwpancernych. Brak dostępu do materiałów źródłowych, które prezentowałyby rozmieszczenie komór kablowych i przebieg linii telefonicznych w terenie (prawdopodobnie znajdują się one w archiwach Federacji Rosyjskiej), warunkuje czasochłonne poszukiwania w terenie.
W badaniach terenowych chętnie pomagają okoliczni mieszkańcy, pracownicy leśni oraz miejscowi pasjonaci historii, którzy bezbłędnie potrafią wskazać miejsca w których są lub były interesujące nas budowle. Zdarzają się też widoczne miejsca po przebiegu kabla telefonicznego, w postaci ciągnącego się wzdłuż drogi rowu, pozwalające na rekonstrukcję przebiegu linii łączności na pewnym odcinku.
Rys. 01. Podziemna komora kablowa (Rys. Arkadiusz Mitura).Rys. 02. Naziemna komora kablowa w formie betonowego bloku wystającego ponad grunt ziemi (Rys. Arkadiusz Mitura).
Typy komór kablowych
Na Pozycji Olsztyneckiej, budowano dwa typy komór kablowych, które były standardowe dla fortyfikacji niemieckiej w tym okresie:
naziemna komora kablowa w formie betonowego bloku wystającego ponad grunt ziemi;
podziemna komora kablowa.
Naziemna komora kablowa (Fot. 02), zwana również słupkową, wykonana była jako żelbetowy blok o wymiarach 153 x 65 x 200 cm, zakończona na wierzchu lekkim, dwustronnym skosem, do połowy zagłębiona w ziemi. Posiadała wnękę na głowice kablową, o wymiarach 100 x 35 x 85 cm. Zamykana była ona dwudzielnymi drzwiczkami .
Podziemne komory kablowe, zwane również zagłębionymi, budowane były w formie żelbetonowego prostopadłościanu o wymiarach 130 x 130 x 155 cm. Ścianki i wierzch posiadały grubość około 20 cm. Na górnej powierzchni znajdował się otwór wejściowy o wymiarach 70 x 70 cm, zamykany klapą drewnianą na zawiasach. Do środka prowadziły dwie klamry wbetonowane w ścianę (Fot. 01).
Każda komora kablowa powinna posiadać sygnaturę określająca jej kolejność. Sygnatura występowała jako oznaczenie literowe alfabetu łacińskiego, pokrywające się z odcinkiem dywizyjnym. Wyjątkiem jest 4 odcinek dywizyjny, w obrębie którego ze względu na ilość wybudowanych obiektów powtórzono kodowanie alfabetyczne.
Sam sposób podłączenia schronów do sieci telefonicznej, zaprezentowany zostanie w osobnym opracowaniu.
ŹRÓDŁA I LITERATURA
National Archives and Records Administration: T78, R639,640;
Bundesmilitar Archiv: RH 11 III 252
W. Ostrowski „Obiekty obronne Pozycji Olsztyneckiej na terenie Nadleśnictwa Olsztyn”. Olsztyn 2015.
P. Suchenek i inni: „Sieć telefoniczna Fortu Ufortyfikowanego Łuku Odry – Warty w świetle dotychczasowych badań”.
Autor opracowania składa podziękowania:
– Mariuszowi Kisielowi, za wprowadzenie teoretyczne w kwestii łączności w fortyfikacji niemieckiej okresu międzywojennego, – Monice Wencławskiej, za zainteresowanie mnie tematem, – Arkadiuszowi Wyrzykowskiemu za udostępnienie lokalizacji.
Fot. 01. Wjazd do garażu dla 3,7 cm armaty przeciwpancernej (3,7 cm Tankabwehrkanone- 3,7 cm Tak) zamykany dwu-skrzydłowymi drzwiami. Po prawej stronie strzelnica obrony wejścia i zapola.
3,7 cm armata przeciwpancerna (3,7 cm Tak)
Garaż przeznaczony był dla 3,7 cm armaty przeciwpancernej. Konstrukcję opracowała firma Rheinmetall AG (od 1936 r. Rheinmetall-Borsig AG) zgodnie z wytycznymi Inspekcji broni i sprzętu Wojskowego Urzędu Uzbrojenia (niem. Inspektion für Waffen und Gerät zum Heereswaffenamt [01]. Po próbach balistycznych na poligonie Kummersdorf, prowadzonych od stycznia 1928 roku i po wykonaniu pierwszej prototypowej partii, od 1930 roku podjęto jej produkcję seryjną. Otrzymała oznaczenie: 3,7 cm Tankabwehr Kanone [02] (3,7 cm Tak), czyli była to w dosłownym tłumaczeniu 3,7 cm armata przeciwczołgowa. Należała do grona najlepiej opracowanych, najskuteczniejszych armat przeciwpancernych do końca lat trzydziestych zeszłego wieku. Zgodnie z ówczesnymi wymaganiami została zaprojektowana do trakcji konnej. Cechą charakterystyczną były wąskie drewniane koła, wzmocnione stalową obręczą. Ze względu na swoją szerokość, armata ta mogła być wtaczana do garażu omawianego schronu (MG-Schartenstand und Tak-Unterstellraum).
Fot. 02. Garaż dla 3,7 cm armaty przeciwpancernej (3,7 cm Tankabwehrkanone- 3,7 cm Tak). W tylnej ścianie garażu wykonano strzelnicę dla broni ręcznej. Przy tylnej ścianie dwie żelbetonowe podpory dla stalowych belkach o profilu „ceowym”, po których wtaczano armatę do garażu. Poniżej belek znajdowała się przestrzeni magazynowa.
W celu zwiększenia mobilności 3,7 cm armaty przeciwpancernej, opracowano w 1935 roku jej kolejną wersję, dostosowaną do trakcji kołowej. Otrzymała szerokie, niskociśnieniowe opony na pełnych tarczach z tłoczonej blachy. W wyniku modyfikacji części jezdnej, szerokość armaty wzrosła do 165,0 cm. Ta armata, w standardowej wersji, nie mogła być już wtaczana do garażu omawianego obiektu. Od czerwca 1936 roku armata wchodzi na uzbrojenie pod nową nazwą 3,7 cm Panzerabwehr Kanone [04] (3,7 cm Pak). Prawdopodobnie w tym samym okresie ulega zmianie nazwa schronu na MG-Schartenstand und Pak-Unterstellraum. Zgodnie z ostatnią numeracja obiektów Frontu Fortecznego łuku Odry i Warty uzyskuje numer kolejny 745.
Garaż dla 3,7 cm armaty przeciwpancernej (3,7 cm Tak)
Wjazd do garażu chroniony był dwuskrzydłowymi drzwiami. Konstrukcja zachowanych ościeżnic nie wskazuje na możliwość zastosowania jednego z skrzydeł w wersji dwudzielnej, jako wyjątkowo praktycznego rozwiązania. Drzwi garażowe, o szerokości wjazdu równej 160 cm, nie umieszczono w katalogu konstrukcji typowych Panzeratlas Nr. 1 z 1942 roku.
Fot. 03. Garaż dla 3,7 cm armaty przeciwpancernej (3,7 cm Tankabwehrkanone- 3,7 cm Tak). Po lewej stronie wjazdu, tuż pod stropem znajduje się komora minowa.
Fot. 04. Komora minowa.Fot. 05. Strona tytułowa instrukcji obsługi 3,7 cm armaty przeciwpancernej (3,7 cm Panzerabwerkanone – 3,7 cm Pak) z 1940 roku [06].
Garaż wyposażono w rampę, wykonaną z dwóch stalowych belek o profilu „ceowym”. Na nią wtaczano armatę przeciwpancerną. Każdą z belek podparto w dwóch miejscach, przy wjeździe oraz żelbetonową podporą (Fot. 02) przy tylnej ścianie garażu. Uzyskana powierzchnia poniżej rampy służyła przede wszystkim do magazynowania amunicji a w mniejszym stopniu narzędzi i niezbędnych części zamiennych dla armaty.
Przestrzeń garażu nadzorował wartownik z izby bojowej dla ciężkiego karabinu maszynowego. W ścianie działowej pomiędzy pomieszczeniami wykonano strzelnicę broni ręcznej. Jak większość strzelnic z tego okresu nie posiadała profilu przeciw rykoszetowego. Strzelnicę zamykano przesuwną w poziomie zasuwą ryglowaną w skrajnych pozycjach [05]. Pancerz nie umieszczono w katalogu konstrukcji typowych Panzeratlas Nr. 1 z 1942 roku.
Do garażu można było dostać się poprzez wjazd chroniony omawianymi wcześniej dwuskrzydłowymi drzwi lub poprzez wejście z ciągu komunikacyjnego schronu.
Prawdopodobnie uznano rozwiązanie konstrukcyjne garażu dla armaty przeciwpancernej za optymalne. Wznoszone w 1936 roku obiekty Pz.W. 625, 669 i 776 otrzymały pomieszczenie garażowe dla armaty przeciwpancernej oparte na identycznych założeniach. Najlepiej zachowany garaż znajduje się w Pz.W. 625. W posadzce nadal pozostają czytelne odciski po standardowych profilach walcowanych typu „ceownik” do prowadzenia kół armaty przeciwpancernej.
Komory minowe
W bocznej, wewnętrznej ścianie garażu (Fot. 03), tuż przy wjeździe, wykonano jedną z dwóch nisz na materiały wybuchowe (niem. Sprengkammer lub Sprengnische) w jakie wyposażono omawiany obiekt. Nisze te były standardowym elementem obiektów fortyfikacji stałej Linii Niesłysz-Obra. Zdalne zdetonowanie materiałów wybuchowych (zmagazynowanych w niszy) miało na celu zniszczenie najbardziej istotnych fragmentów konstrukcji schronu ze względu na możliwość prowadzenia skutecznej obrony. W omawianym przypadku był to wjazdu do garażu armaty przeciwpancernej. Zniszczenie części konstrukcji, stanowiącej o jej wartości bojowej, nastąpić mogło tylko w przypadku opuszczeniu obiektu lub pozycji obronnej. Miało przede wszystkim na celu uniemożliwienie przeciwnikowi wykorzystanie przejętych obiektów do ewentualnej obrony.
[01] – znany później jako Waffen-Prüfung 4 (Wa-Prüf 4).
[02] – w literaturze popularnonaukowej ta armata przeciwczołgowa posiada oznaczenie 3,7 cm Tak 28 L/45. Nazwa narzucona już w okresie powojennym, prawdopodobnie w celu rozróżnienia kolejnych modyfikacji konstrukcyjnych. Licencję na wersję eksportową armaty przeciwpancernej 3,7 cm Tak zakupił ZSRS. Była produkowana pod nazwą: 37 mm armata przeciwpancerna wz. 1930 (1-K).
[03] – Robert Forczyk: Panzerjäger vs KV-1: Eastern Front 1941–43. Bloomsbury Publishing, 2012, ISBN 978-1-78200-302-1,
[04] – w literaturze popularnonaukowej ta armata przeciwpancerna posiada oznaczenie 3,7 cm Pak 35/36 L/45. Nazwa narzucona już w okresie powojennym.
[05] – więcej w opracowaniu Pancerz skrzynkowy strzelnicy obrony wejścia – Gewehrschartenverschluss.
[06] – więcej informacji – Waffen Arsenal 029 – 3,7 cm Panzerabwehrkanone.
Fot. 01. Stanowisko polowe dla 3,7 cm armaty przeciwpancernej (3,7 cm Tankabwehrkanone – 3,7 cm Tak) w pobliżu schronu bojowego dla ckm i z garażem dla armaty przeciwpancernej nr 745 (MG-Schartenstand und Tak-Unterstellraum) przy drodze Pieski – Międzyrzecz.
Schron bojowy dla ckm i garaż dla armaty przeciwpancernej (niem. MG-Schartenstand und Tak-Unterstellraum)[01] wzniesiono w 1935 roku po południowej stronie drogi Pieski – Międzyrzecz w odległości 170 metrów na zachód od drewnianego mostu nad potokiem Jeziorna. Wyznaczona na wysokości skrzyżowani dróg główna linia walki (niem. Hauptkampflinie – H.K.L) znajdowała się w odległości około 420 metrów od stanowisk ckm w izbie bojowej i polowego 3,7 cm armaty przeciwpancernej (niem. 3,7 cm Tankabwehrkanone – 3,7 cm Tak). W zasięgu ognia znajdował się prostoliniowy odcinek drogi na dystansie około 800 metrów.
Armatę obsługiwał 7 osobowy działon, dowodzony przez podoficera. Na stanowisku po lewej stronie armaty zajmował miejsce działonowy i celowniczy, a po prawej stronie ładowniczy i dwóch amunicyjnych. Armata wytaczana była z garażu na stanowisko polowe, które znajdowało się w pobliżu schronu. Posiadało żelbetonowe przedpiersie, chroniące przed bezpośrednim ostrzałem. Garaż stanowił jednocześnie magazyny amunicji dla armaty. Dla 3,7 cm armaty przeciwpancernej na pierwsze wyposażenie przewidywano w 1937 roku zapas amunicji przeciwpancernej w ilości 220 sztuk.
Przed drewnianym mostem (Rys. 01, b) znajdowała się obrotowa zapora [02] przeciwpancerna (Rys. 01, a). Ten typ zapory mógł być zdalnie uruchamiany. Kolejna zapora drogowa (Rys. 01, c) znajdowała się w pobliżu schronu.
Rys. 01. Wycinek mapy z zadań obronnych dla schronu bojowego dla ckm z garażem dla armaty przeciwpancernej nr 745 (Kampanweisung CAMO 500 12460 84 0008 ze strony wwii.germandocsinrussia.org). a. obrotowa zapora przeciwpancerna, b. drewniany mostek, c. czterorzędowa zapora przeciwpancerna, d. zapora przeciwpancerna, e. stanowisko ogniowe dla 3,7 cm armaty przeciwpancernej (3,7 cm Tak).
Drogę blokowano za pomocą czterech rzędów belek dwuteowych, osadzonych w gniazdach w żelbetonowej płycie. Na odcinku pomiędzy zaporą z dwuteowych belek a drewnianym mostkiem wyjątkowo dobrze wykorzystano ukształtowanie terenu. Po południowej stronie drogi następował spadek terenu. Aby uniemożliwić zjazd pojazdom z zablokowanej drogi w kierunku północnym, wykonano wzdłuż drogi stałą zaporę z żelbetonowych słupków (Rys. 01, d). Zadaniem zapór było ukierunkowanie ruchu pojazdów i ich zatrzymanie w strefie, w której ogień z armaty przeciwpancernej był najskuteczniejszy. Na dystansie do 500 metrów tor pocisku przeciwpancernego, wystrzelonego z 3,7 mm armaty przeciwpancernej praktycznie pokrywał się z linią celowania. Właściwość ta często była wykorzystywana przez doświadczonych celowniczych. Ułatwiała prowadzenie ognia, podnosiła skuteczność ognia. Na tym dystansie 3,7 cm armata przeciwpancerna skutecznie niszczyła wszystkie typy czołgów, produkowane w 1935 i 1936 roku przez państwa ościenne.
Fot. 01. Widok izby bojowej dwukondygnacyjnego schronu bojowego broni maszynowej z garażem dla polowej armaty polowej. Widoczny jest odcisk stalowej płyty 10 P7. Płyta zachodziła po 40 cm na żelbetonową bryłę schronu. Mocowana była za pomocą kotw.
Jedną z ciekawszych konstrukcji zaprojektowanych dla umocnień Linii Niesłysz – Obra (niem. Nischlitz-Obra-Linie) były schrony bojowe na ciężki karabin maszynowy z garażem dla armaty przeciwpancernej. Wznoszono je głównie w pobliżu cieków wodnych, przy drogach przecinających pozycje obronną. W zależności od warunków geodezyjnych mogły być to konstrukcje jedno lub dwukondygnacyjne. Do ich zadań należała obrona mostów lub przepraw, które znajdowały się w sektorze ostrzału karabinu maszynowego w izbie bojowej oraz armaty przeciwpancernej ze stanowiska polowego w pobliżu schronu.
W niniejszym wpisie zostanie przedstawiona izba bojowa dla 7,92 mm ciężkiego karabinu maszynowego MG 08 w dwukondygnacyjnym schronie popularnie nazywanym „Hindenburgstand”.
Fot. 02. Częściowo wykonana ściana czołowa służyła do mocowania stalowej płyty 10 P7 oraz ustawienia blaszanej skrzyni z saniami dla podstawy fortecznej ciężkiego karabinu maszynowego MG 08.
Izba bojowa na ciężki karabin maszynowy MG 08
Konstrukcja górnej kondygnacji została zaplanowana w klasie odporności na ostrzał „C”. Wykonano żelbetonowe ściany o grubości 0,6 metra a do osłony stanowiska ckm wykorzystano płytę stalową 10 P7 o grubości 6 cm. Zastosowanie płyty stalowej zamiast typowej strzelnicy ściennej w ścianie żelbetonowej pozwalało na optymalizację kubatury schronu. Aby można było zamocować płytę stalową 10 P7 o wymiarach 280 cm x 200 cm (szer. x wys.) przy szerokości izby 220 cm na zakładkę po 40 cm do bryły schronu, wykonano częściowo boczną i dolną część ściany czołowej (Fot. 01). Ściana czołowa posiada kształt litery „T”, tak aby w części środkowej, w pionowej osi strzelnicy, można było ustawić blaszaną skrzynkę z saniami dla podstawy fortecznej karabinu maszynowego MG 08.
Fot. 03. Widok tylnej ściany izby bojowej ze strzelnicą do nadzorowania przestrzeni garażu dla 3,7 cm polowej armaty przeciwpancernej (3,7 cm Tankabwehrkanone lub 3,7 cm Tak). Strzałką zaznaczono miejsce wylotu rury napowietrzającej izbę bojową.
W ścianie tylnej (Fot. 03), oddzielającą izbę bojową od garażu polowej armaty przeciwpancernej, umieszczono strzelnicę karabinową. Konstrukcja strzelnicy wraz z zasuwą należy do starszych rozwiązań, które w późniejszym okresie wycofano z produkcji i nie ujęto w katalogu konstrukcji typowych „Panzer Atlas Nr. 1”. Strzelnica służyła do nadzoru lub ewentualnej obrony pomieszczenia garażowego.
Fot. 04. Widok ściany bocznej izby bojowej z niszą oświetlenia awaryjnego (np. lampę karbidową), z wylotem rury napowietrzającej i z niszą na włącznik elektrycznego oświetlenia.
Fot. 05. Widok wejścia do izby bojowej ckm z ciągu komunikacyjnego górnej kondygnacji. Zaznaczono wlot rury napowietrzającej izbę bojową.
Konstrukcja schronu pochodzi prawdopodobnie z 1934 roku. W dwukondygnacyjnym obiekcie zastosowano wentylację grawitacyjną.
Powietrze do izby bojowej dostawało się przez rurę osadzoną w prawej, bocznej ścianie. Wylot rury, znajdujący się tuż obok drzwi wejściowych opisano napisem „Belüftung” – wentylacja a precyzyjniej napowietrzanie (Fot. o4). Wlot rury można z łatwość odnaleźć po drugiej stronie ściany, w głównym ciągu komunikacyjnym górnej kondygnacji z wydzielaną częścią dla łączności telefonicznej. Wlot rury dostarczającej powietrze do izby bojowej umieszczono zgodnie z przyjętymi zasadami tuż nad posadzką (Fot. 05). Oznaczono go napisem „Entlüftung – nicht zu stellen” czyli odprowadzenie powietrza – nie zastawiać. Przyjęto zasadę, że izba bojowa będzie napowietrzana pośrednio powietrzem z pomieszczenia o dużej kubaturze, jakim był główny ciąg komunikacyjny górnej kondygnacji. Wydajność wentylacji grawitacyjnej, przy braku hermetycznych pojemników na łuski z wystrzelonych naboi, wymuszała walkę a maskach przeciwgazowych. Należy zwrócić uwagę, że wejście do izby zamykane były jedynie ciężkimi dwudzielny drzwiami a nie parą drzwi.
Fot. 06. Widok ściany pomiędzy izbą bojową ckm a ciągiem komunikacyjnym górnej kondygnacji. Zaznaczono wlot rury napowietrzającej izbę bojową z uwagą aby nie był zastawiany – przysłaniany.
Fot. 01. Płyta stalowa 454 P01 stosowana w przypadkach prowadzenia obrony z ekstremalnie ujemnymi katami podniesienia broni (Fot. Mariusz Matuszek).
Do osłony niemieckich stanowisk ogniowych broni maszynowej, zlokalizowanych w terenie wymagającym prowadzenie ognia z ekstremalnie ujemnymi katami podniesienia broni, przewidziano 10 cm płytę stalową ze strzelnicą i szczeliną obserwacyjną. Płyta otrzymała oznaczenie 454 P01. Jej strzelnica przeznaczona była do prowadzenia ognia z broni maszynowej w sektorze 650 określonym w płaszczyźnie poziomej oraz z ekstremalnymi kątami podniesienia broni od -350 do +100, mierzonymi w płaszczyźnie pionowej. Dla porównania stalowa płyta typu 7 P7, jedna z najczęściej stosowanych w niemieckiej fortyfikacji, posiadała ten sam sektor ostrzału w płaszczyźnie poziomej, ale umożliwiała prowadzenie ognia z kątami podniesienia broni tylko w zakresie od -150 do +50 w płaszczyźnie pionowej.
Płyta stalowa 454 P01 o wymiarach gabarytowych 3400 x 3000 x 100 mm przeznaczona była dla izby bojowej o szerokości 2,20 m i wysokości 2,20 m. Te wymagania spełniały izby bojowe schronów nowej serii projektowej „100”, wdrażanej od 1938 roku. Oś strzelnicy przesunięto około 20 cm na prawo ze względu konieczność zapewnienia miejsca dla stanowiska dowódcy broni. Dla niego przeznaczona była szczelina obserwacyjna, obejmująca wyznaczony do obrony sektor ostrzału. Szczelina zamykana była zasuwą, przesuwną pomiędzy dwoma poziomymi prowadnicami. Filcowa podkładka, zamocowana pomiędzy zasuwą a płaszczyzna płyty, zapewniała gazoszczelność zamknięcia po dociśnięciu zasuwy przez dwa pokrętła.
Fot. 02. Schron R 108b o numerze WH 313 wzniesiony na stromym stoku wzgórza zamku Halberg (Saarbrücken) (Fot. Mariusz Matuszek).
7,92 mm karabin maszynowy MG 08 ustawiono na podstawie fortecznej 638 S2, która wraz z odpowiednio zaprojektowaną strzelnicą płyty 454 P01 miała zapewnić wymagany sektor ostrzału. Przesuwne sanie dla podstawy fortecznej zamocowano do standardowego stolika typu 375 S01 z ukosowanymi tylnymi narożnikami. Po prawej stronie stolika tradycyjnie zajmował miejsce taśmowy. W jego kierunku przesuwała się na rolkach, pomiędzy poziomo zamocowanymi prowadnicami, masywna zasuwa strzelnicy ckm.
Tak zaprojektowane stanowiska zapewniały standardowe warunki do prowadzenia skutecznej obrony, ale nie w przypadku ognia o ekstremalnie ujemnych kątach podniesienia broni. Należy zwrócić uwagę, że przy tylce wraz z komorą zamkową unoszą się do góry przy ujemnych kątach podniesienia karabinu maszynowego. Dlatego też, w celu zapewnienia celowniczemu dogodnych warunków do obsługi broni, zaprojektowano drewniany podest skrzynkowy. Całkowita wysokość podestu wynosiła 0,40 m, a szerokość 1,00 m. W podeście wykonano wycięcie, tak aby można było dosunąć go do ramy nośnej stolika.
Rys. 01. Stolik na podstawę forteczną dla 7,9 mm karabinu maszynowego MG 08 z ustawionym drewnianym podestem dla celowniczego. 1. Stolik z saniami i podstawą forteczną 638 S2 dla karabinu maszynowego MG 08, 2. Górna powierzchnia podestu, 3. Elementy usztywniające, 4. Tylna powierzchnia podestu, 5. Belki nośne, 6. Boczna powierzchnia podestu.
[01] – Opracowano na podstawie „M.G. Wirkung aus Befestigungsanlagen beim einem Winkelbereich bis 350 “ z 1939 roku.
Schron obserwacyjny widok na szczelinę obserwacyjną z stopniowaniem przeciwrykoszetowym (Popice).
Poglądowy rysunek obiektu w Pilchowicach oraz przekroje poprzeczne szczelin obserwacyjnych.
Na Górnym Śląsku przed wybuchem II Wojny Światowej, jak i w jej trakcie, powstały liczne obiekty militarne. Większość z nich jest dobrze znana a ich konstrukcja zbadana i opisana. Wyjątek stanowią tajemnicze obiekty obserwacyjne. To proste konstrukcje o podstawie czworokąta, wykonane z żelbetu [01] o wymiarach zewnętrznych 430 x 380 cm i wysokości 300 cm. Grubość ścian wynosi 65 cm, a stropu 50 cm. Obiekty posiadają jedną izbę o wymiarach 300 x 260 cm i wysokości 230 cm.
Na ścianie o długości 380 cm zlokalizowano otwór wejściowy, na ścianach bocznych o długości 430 cm zlokalizowano dwie szczeliny obserwacyjne. Pierwsza w formie prostokąta o wymiarach 100 x 10 cm została umieszczona na wysokości 160 cm od posadzki. Druga zlokalizowana na przeciwległej ścianie posiada otwór obserwacyjny o wymiarach 60 x 10 cm zlokalizowany na wysokości 120 cm od posadzki [02]. Szczelina ta otrzymała rozbudowane stopniowanie przeciw rykoszetowe o kącie 120°. Kilka obiektów posiada zlokalizowany na ścianie wejściowej otwór prawdopodobnie przeznaczony na przewód kominowy prostego piecyka ogrzewającego pomieszczenie.
Obiekty obserwacyjno meldunkowe stan na 2020 rok. Na północ od Górnoślaksiego Okregu Przemysłowego obiekty wyraźnie układają się w dwie linie.
Na tej samej ścianie zlokalizowano również otwory technologiczne (przyjmujące różną formę) przewidziane do montażu bliżej nie określonej konstrukcji, prawdopodobnie drewnianej ( nie wszystkie obiekty jej posiadają). W niektórych obiektach widnieją ślady po mocowaniu instalacji elektrycznej/telefonicznej.
Do chwili obecnej tajemnicą pozostaje przeznaczenie owych obiektów, jak i lata w których powstały. Funkcję bojową można wykluczyć z powodu małej odporności obiektów, jak i budowy samych szczelin obserwacyjnych wykluczających użycie cięższego uzbrojenia niż broń ręczna załogi. Prawdopodobnie obiekty te stanowiły części systemu obrony przeciwlotniczej Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego i wchodziły w skład bądź Służby Obserwacyjno – Meldunkowej lub Służby Ostrzegawczej, biernej obrony przeciwlotniczej. Istnieje jeszcze wersja o powiązaniu obiektów z Służbą Obserwacyjno-Meldunkową artylerii przeciwlotniczej [03].
Schron obserwacyjny widok od strony szczeliny obserwacyjnej bez stopniowania (Popice).
Schron obserwacyjny (Wieszowa).
Do chwili obecnej udało się zlokalizować 16 obiektów [04] na terenie szeroko pojętego Górnego Śląska. Ostatnie dwa obiekty zostały odnalezione w terenie w 2017 roku i różnią się zastosowanymi do budowy materiałami od swoich poprzedników. Pierwszy z nich zlokalizowano w Orzeszu. Do budowy jego ścian wykorzystano cegły. Drugi z obiektów znajduje się w Przeciszowie. Użyte materiały do budowy rzucają nieco światła na datę powstania budowli. Ściany zostały wybudowane betonowych bloczków. Sam pomysł produkcji i wykorzystania przy budowie wszelkiego typu schronów prefabrykowanych, betonowych bloczków powstał na Górnym Śląsku w 1943 roku. Spowodowany był wprowadzoną reglamentacją cementu oraz prętów zbrojeniowych. Obszarem w którym najbardziej rozpowszechniło się wznoszenie obiektów z tych prefabrykatów, był teren wokół Oświęcimia [05], gdzie m.in. z betonowych bloczków wybudowano wszystkie schrony dowodzenia baterii przeciwlotniczych, broniących zakładów benzyny syntetycznej Buna-Werke koncernu IG Farbenindustrie. Sam fakt zastosowania do budowy schronów z w/w prefabrykatów sugeruje, że zostały one wybudowane po 1943 roku. Należy również przyjąć, że pozostałe powstały w tym samym okresie. Do tej pory nie udało się odnaleźć jakichkolwiek dokumentów w archiwach na temat tych obiektów.
Schron obserwacyjny (Bycina).
[01] – Dwa obiekty nie zostały wykonane z żelbetu o czym dalej.
[02] – Wszystkie wymiary wewnętrzne oraz zewnętrzne nieznacznie różnią się od siebie w poszczególnych obiektach.
[03] – Dwa obiekty znajdują się w sąsiedztwie baterii przeciwlotniczych Popice (Flak-Großbatterie „Poppitz/Mittelhof”) oraz Byczyna/Niewiesze (Flak- Großbatterie „Grünwiese”).
[04] – Kolejny obiekt wg. przekazów ustnych miał znajdować się na terenie baterii przeciwlotniczej w Bytomiu –Rozbarku (s.Heimat –Flak-Bttr.236/VIII Roßberg) , zdjęcia lotnicze z II WŚ oraz z okresu powojennego jak i inwentaryzacja obiektów fortyfikacyjnych wykonana przez LWP zaprzecza istnienia tego typu obiektu w tym rejonie. Kolejny obiekt ma (miał) się znajdować w rejonie miejscowości Borek k. Oświęcimia.
[05] – W samym Oświęcimiu znajdowała się ich wytwórnia.
Literatura :
– Śląski Rocznik Forteczny Tom I „Niemieckie obiekty obserwacyjne z okresu II Wojny Światowej na Górnym Śląsku” Waldemar Sykosz
– Śląski Rocznik Forteczny Tom III „Niemieckie obiekty obserwacyjne z okresu II Wojny Światowej na Górnym Śląsku – uzupełnienie ” Waldemar Sykosz
– Śląski Rocznik Forteczny Tom VI „Niemieckie obiekty obserwacyjno-alarmowe na Górnym Śląsku c.d. ” Waldemar Sykosz
– Śląski Rocznik Forteczny Tom XI „Niemieckie obiekty obserwacyjno-alarmowe.Odnaleziono kolejne dwa obiekty” Waldemar Sykosz , Tomasz Zamysłowski
Fot 02. Telefon liniowy (Linienfernsprecher 39) (źródło archiwum NARA).
Stanowisko łączności telefonicznej w Pz.W. 677, a w zasadzie ślady po mocowanym oprzyrządowaniu, zostały zarejestrowane i poddane analizie. Pz.W. 677 jest schronem o konstrukcji przejściowej do B1-26. W latach 1937-38 wzniesiono około 12 schronów tego typu na terenie Frontu Fortecznego Łuku Odry-Warty. Na wstępnym etapie badań autor niniejszego opracowania przyjął, że wyposażenie stanowiska łączności mogło być w późniejszym okresie modernizowane i doposażone. Kierunek badań obejmował przede wszystkim aspekty łączności pomiędzy dowódcą broni w sześciostrzelnicowej kopule 35 P8 a dowódcą obiektu. W rozważaniach brano pod uwagę zastosowanie telefonu liniowego (niem. Linienfernsprecher), który wprowadzano na wyposażenie od końca 1939 roku. Dwa aparaty telefoniczne zapewniały bezpośrednią łączność pomiędzy stanowiskami, a co ciekawsze układ nie wymagał wrażliwego na wilgoć zasilania bateryjnego.
Słuchawka telefonu, jak i metalowy korpus, mieszczący układ elektryczny, została wykonana metodą odlewania, wyjątkowo ekonomiczną przy produkcji seryjnej. Oba elementy połączono giętkim kablem w gumowej osłonie. W słuchawce umieszczono dźwignię urządzenia przywoławczego, mikrofon oraz głośnik. Wywołanie abonenta uzyskiwano się przez energiczne wciśnięcie dźwigni urządzenia wywoławczego. Wygenerowany mechanicznie impuls prądu przemiennego o częstotliwości 100 Hz zmieniany był na sygnał dźwiękowy przez drugi współpracujący w sieci aparat. Praca układu bez zasilania bateryjnego była możliwa w wyniku zastosowania czułych elementów elektromagnetycznych przetwarzających fale głosowe na sygnał elektryczny.
Mimo starań, nie udało się podczas inwentaryzacji zlokalizować dwóch kotw lub odszukać śladów po kotwach o rozstawie 128 mm w pionie. W takiej odległości znajdowały się dwa otwory do mocowania korpusu telefonu o szerokości 118 mm i wysokości 80 mm.
Rys. 01. Korpus telefonu liniowego z wymiarami gabarytowymi.
Fot. 01. Strzelnica obrony wejścia i zapola w Pz.W. 612 (południowy odcinek Frontu Fortecznego Łuku Odry-Warty). Po prawej stronie widoczna jest nisza na złącze dla polowej sieci telefonicznej.
Fot. 02. Stanowisko łączności telefonicznej w Pz.W. 677. Zaznaczono zachowane kotwy do mocowania podzespołów sieci telefonicznej. Wyodrębniono trzy zestawy (oznaczone kolejno: A, B, C) po cztery kotwy w każdym. W ścianach działowych kable prowadzono w stalowych rurach o średnicy 2”. Na poziomie posadzki, widoczna jest nisza z wyprowadzeniem przewodów z zewnętrznych przyłączy polowej sieci telefonicznej (po lewej stronie) oraz kabla ziemnego.
Stanowisko łączności telefonicznej na podstawie zachowanych śladów mocowań.
Podczas przeprowadzonej inwentaryzacji zostało zarejestrowane położenie kotw mocujących wyposażenie do łączności telefonicznej w Pz.W. 677. Schron znajduje się na południowym odcinku Frontu Fortecznego Łuku Odry-Warty. Jest to obiekt z 6-strzelnicową kopułą bojową 35 P8 i z pomieszczeniem dla drużyny piechoty. Jego konstrukcja określana jest jako przejściowa do schronu regulaminowego B1-26. W latach 1937-38 wzniesiono około 12 schronów tego typu na terenie Frontu Fortecznego łuku Odry-Warty.
Kotwy mocujące podzespoły zostały podzielone na trzy zestawy po cztery w każdym:
Zestaw kotw A – 4 kotwy,
odległość między kotwami w poziomie – około 17, 5 cm,
odległość między kotwami w pionie – około 22,0 cm,
Zestaw kotw B – 4 kotwy,
odległość między kotwami w poziomie – około 21,0 cm,
odległość między kotwami w pionie – około 23,0 cm,
Zestaw kotw C – 4 kotwy,
odległość między kotwami w poziomie – około 32,0 cm,
odległość między kotwami w pionie – około 19,0 cm,
Poniżej, na poziomie posadzki, widoczna jest nisza z wyprowadzeniem przewodów z przyłącza polowej sieci telefonicznej oraz kabla ziemnego.
Określono również odległość w pionie między skrajnymi kotwami zestawu A i B. Wynosi ona 21 cm a między skrajnymi kotwami zestawu B i C 16 cm. Na podstawie rozstawu kotw zostały dobrane podzespoły wyposażenia do łączności telefonicznej.
Zestaw kotw A
Taki rozstaw kotw mocujących przynależny był do telefonu fortecznego 38 (niem. Festungsfernsprecher 38) lub telefonu fortecznego D [01]. Telefon forteczny 38 stosowany był powszechnie w obiektach fortyfikacji stałej. Zastosowano prawdopodobnie wersję bez optycznej sygnalizacji połączenia. Jeśli w jednej izbie przewidziano kilka aparatów telefonicznych, instalowano telefony forteczne ze wskaźnikami świetlnymi. Dotyczy to również sytuacji, gdy obiekt był wyposażony w urządzenia alarmowe. Kolejny aparat telefoniczny typu R [02] (niem. Festungsfernsprecher R) przeznaczony był do stosowania w kopule bojowej 35 P8.
Układ elektryczny telefonu został umieszczony w solidnej, wodoszczelnej obudowie. Zastosowano nowoczesne rozwiązanie nie wymagające włączania mikrofonu zgodnie z zasadami „naciśnij i mów”, stosowanymi jeszcze w telefonie polowym 33 [03] (niem. Feldfernsprecher FF33). Do wywołania rozmówcy niezbędny był sygnał elektryczny. Wytwarzany był przez induktor, uruchamiany za pomocą korbki, znajdującej się po prawej stronie obudowy aparatu. W celu zakończenia rozmowy należało zawiesić masywną słuchawkę na zaczepie, będącym jednocześnie wyłącznikiem. W tym położeniu słuchawki następowało wyłączenie zasilania mikrofonu w celu przedłużenia czasu pracy baterii.
Zestaw kotw B
Stosowano dwa typy kaset, w których umieszczono baterie do zasilania telefonu. Określano je jako „małe” i „duże”. Zestaw kotw B odpowiada położeniu otworów mocujących małą kasetę na baterie. Kaseta zamykana była deklem. Gumowa uszczelka zapewniała wodoszczelność zamknięcia. Podczas wymiany baterii dekiel zwisał na dwóch stalowych łańcuszkach, zamocowanych do korpusu kasety. Zastosowane rozwiązanie ułatwiało wymianę baterii. W kasecie znajdowały się trzy baterie T30 o napięciu 1,5 V każda.
Zestaw kotw C
Zestaw kotw C umożliwiał zamocowanie głowicy podłączeniowej (niem. Kabelendverschluß). Stosowana była w dwóch wariantach zwanych „duży” i „mały”. Mufa kablowa składa się z obudowy żeliwnej z wodoodporną pokrywą oraz z gniazd wejściowych i wyjściowych Gniazdo wejściowe posiadało kołnierz do podtrzymywania zbrojenia kabla. W górnej części obudowy znajdują się zabezpieczone wyprowadzenia przewodów. Możliwe było boczne mocowanie kolejnej mufy. Głowica podłączeniowa służyła do mocowania przewodów ziemnego kabla telefonicznego i przyłącza polowej sieci telefonicznej i połączenia ich do układu kabli sieci telefonicznej w obiektach fortyfikacyjnych. Mufa wypełniana była substancją zabezpieczającą przewody przed oddziaływaniem wilgoci.
Rys. 01. Telefon forteczny 38 (niem. Festungsfernsprecher 38) z określonymi wymiarami gabarytowymi (z archiwum NARA).Rys. 02. Mała kaseta na baterie (niem. Kleine Batteriekasten) z określonymi wymiarami gabarytowymi (z archiwum NARA).Rys. 03. Głowica podłączeniowa (niem. Kabelendverschluß) z określonymi wymiarami gabarytowymi (z archiwum NARA).
Przypisy:
[01] – Jako specjalna wersja telefonu fortecznego 38 był stosowany we wszystkich przypadkach, w których ze względów operacyjnych wymagane są dwie stacje wywoławcze, ale nie można umieścić dwóch oddzielnych aparatów telefonicznych ze względu na brak miejsca. Dwa zestawy słuchawkowe z mikrofonem (zakładane na głowę), podłączone do dwóch gniazd połączeniowych umożliwiają prowadzenie dwóch rozmów jednocześnie. Aparat telefoniczny wymagał dwóch dużych kaset na baterie.
