Kategoria: Fortyfikacje niemieckie

Jednoizbowy schron bojowy o odporności C – 1934 (Pozycja Pomorska)

Posted on Franz AufmannPosted in Fortyfikacje niemieckie

Część I

Opracował: Franz Aufmann
Fot. 01. Widok jednoizbowego schronu broni maszynowej o odporności C od strony przedpola (Pozycja Pomorska, odcinek obrony „D”).
Fot. 01. Schron bojowy o odporności C, 1. Żelazobetonowa podstawa pod stanowisko bojowe, 2. nisza oświetleniowa i wnęka na składany stół, 3. wyjście ewakuacyjne, 4. przewód kominowy, 5. nisza na złącze telefoniczne, 6. otwór na kabel telefonicznej sieci polowej, 7. rura doprowadzająca powietrze, 8. wyjście ewakuacyjne.

 

Jednoizbowe schrony bojowe o odporności C na ckm wznoszono na drugorzędnych kierunkach przewidywanego natarcia nieprzyjaciela, najczęściej na terenach zalesionych lub za trudnymi do pokonania dla wojsk pancernych przeszkodami terenowymi (takimi jak cieki wodne, rzeki i jeziora). Niewielkie rozmiary schronu pozwalały na doskonałe wkomponowanie w otaczający teren przy stosunkowo niskim nakładzie pracy. Drugim równie ważnym czynnikiem było zastosowanie płyty stalowej o wymiarach 196 x 150 x 4 cm [01] do ochrony bojowego stanowiska karabinu maszynowego. Tanią w produkcji płytę osadzano w połowie grubości ściany. Od zewnątrz wykonywano dodatkowe wzmocnienie z żelbetowego płaszcza ze strzelnicą profilem przeciw rykoszetowym. Płyta ta znalazła zastosowanie praktycznie w jednoizbowych schronach bojowych o odporności C na ciężki karabin maszynowy wznoszonych w dużej ilości do 1934 [02] roku włącznie a już sporadycznie do 1936 roku. W 1935 roku wprowadzane są w konstrukcji jednoizbowych schronów o odporności C na ckm zmiany konstrukcyjne. Nowo budowane obiekty otrzymują płytę stalową 10P7 o wymiarach 280 x 200 x 6 cm. Płyta osadzana jest w płaszczyźnie lica zewnętrznej ściany. W kolejnym roku schrony uzyskują „stałą grubość” ścian w miejscach [03], w których wykonano nisze (np. nisza na przyłącze telefoniczne).

Jednoizbowy schron bojowy o odporności C na ciężki karabin maszynowy z 1934 roku.

W najlepszym stanie zachowane są jednoizbowe schrony o odporności C na ciężki karabin maszynowy na odcinkach wznoszonych w 1934 roku w okolicach miejscowości Gwda Wielka i Dyminek. Izba schronu o podstawie czworokąta o wymiarach 250 x 300 cm, podporządkowana głównie funkcji bojowej, zapewniała załodze minimalny komfort socjalny.

 

Fot. 02. Widok od strony wejścia w kierunku stanowiska bojowego ckm za płytą stalową.

 

Stanowisko ciężkiego karabinu maszynowego chronione było 4 cm stalową płytą. Ciężki karabin maszynowy sMG 08 umieszczono na podstawie fortecznej na żelbetowej ławie w kształcie litery „T” (Fot. 02). Do prowadzenia ognia służyła duża strzelnica o wymiarach w świetle 28 x 21 cm (wysokość x szerokość) zamykana przesuwną zasuwą o grubości 8 cm. Po lewej stronie strzelnicy ckm znajdowała się wąska szczelina 1 x 15 cm (zamykana zasuwą o grubości 4 cm) do prowadzenia obserwacji w sektorze ostrzału przez dowódcę schronu. Amunicję do ciężkiego karabinu maszynowego przechowywano w niszy o podstawie prostokąta 205 x 105 cm, a wykonanej w posadzce schronu.

Dowódca schronu miał zapewnioną łączność telefoniczną z punktem dowodzenia. W tylnej ścianie znajdowała się nisza na przyłącze telefoniczne. Jej tylną ścianę wykładano drewnianymi deskami, które ułatwiały mocowanie podzespołów telefonicznych. Przewidziano możność poprowadzenia sieci polowej. W ścianie schronu pozostawiono cylindryczny otwór (Fot. 06) i wykonano pionowy kanał na przewód telefoniczny (Fot. 03). Do unikalnych konstrukcji należał schron, którego ruina  znajduje się na terenie Drawieńskiego Parku Narodowego. Możliwość prowadzenia obserwacji przedpola rozszerzono o odkryte stanowisko obserwatora [04], umieszczone na tylnej ścianie schronu. Stanowisko to nie posiadało ochronnych drzwi stalowych.

Fot. 03. Widok od strony stanowiska ckm w kierunku tylnej ściany. Od lewej: wejście do schronu, nisza na przyłącze telefoniczne, zamknięcie rury doprowadzającej powietrze do schronu i zamknięcie przewodu kominowego (nad niszą), wyjście ewakuacyjne.

Schron został wyposażony w wentylację grawitacyjną, która umożliwiała załodze normalne funkcjonowanie ale nie zapewniała odpowiednio szybkiej wymiany powietrza podczas prowadzenia ognia. Podstawa forteczna z ustawionym ciężkim karabinem maszynowym dosunięta była do stalowej płyty a lufa podczas prowadzenia ognia wysunięta przez strzelnicę. Skażenie powietrza powodowały zalegające na posadzce łuski wyrzucane z komory nabojowej po każdym strzale. Zawierały gazy prochowe, skażające powietrze w schronie.

Powietrze dostawało się do schronu przewodem o średnicy 10 cm, osadzonym w tylnej ścianie schronu (Fot. 03). Wlot powietrza chroniono stalową siatką. Przewód posiadał uniwersalne gazoszczelne wewnętrzne zamknięcie [05] (niem. Äußerer Abschluß für Ansauge- Rauch- und Lüftungsrohr), stosowane również w przewodach kominowych. W celu zapewniania obiegu powietrza w okresie pokoju pozostawiano okresowo otwartą strzelnicę z założoną blendą z perforowanej blachy [06]. Wymuszony obieg powietrza schron mógł otrzymać podczas modernizacji przeprowadzonej w późniejszym terminie. W niemieckich schronach bojowych na ckm stosowano wymuszony obieg powietrza praktycznie od początku 1937 roku, od wprowadzenia filtrowentylatora HES 0,6 a w późniejszym okresie filtrowentylatora HES 1,2 o zwiększony wydatku powietrza.

 

Fot. 04. Widok bocznej ściany z wnęką na składany stół. Nad wnęką nisza oświetleniowa.

Schron posiadał oświetlenie. Do tego celu przewidziano lamy karbidowe lub naftowe. Lampy ustawiano w dwóch niszach, wykonanych bocznych ścianach schronu. Do ogrzewania schronu zastosowano piec okopowy. Przewód kominowy wyprowadzono przez tylną ścianę schronu. Zaopatrzono go w uniwersalne zamknięcie.

Załoga schronu początkowo mogła otrzymać do dyspozycji hamaki, a podczas późniejszej modernizacji montowano piętrowe skalane prycze. Wyposażenie schronu uzupełniał składany stół.

 

Fot. 05. Tylna ściana schronu o odporności C z uszkodzoną ścianką wyjścia ewakuacyjnego.

W tylnej ścianie schronu, naprzeciwko stalowej płyty ze strzelnicą, wykonano wejście do schronu. Chronione było drzwiami stalowymi starego typu, wycofanych z produkcji i nieujętymi w wykazie niemieckich pancerzy z 1942 roku. W tylnej ścianie umieszczono również wyjście ewakuacyjne [07] Od strony elewacji chronione było otynkowaną cienką ścianką z cegieł. Od strony izby zakasowano standardowe dla odporności C jednorzędowe zamknięcie ze stalowych dwuteowych belek [08].

 

Fot. 06. Tylna ściana schronu o odporności C wejściem. Od lewej: Uszkodzona ścianka wyjścia ewakuacyjne-go, rura przewodu kominowego, rura przewodu łączności polowej, rura doprowadzająca powietrze do schronu, wejście do schronu.

 

Zapraszam na druga część opracowania dotyczącego konstrukcji jednoizbowego schronu bojowego o odporności C  –  Jednoizbowy schron o odporności C – 1936 r.

[01] – Więcej w opracowaniu: Stahl-Schartenplatte 4 cm stark – 4 cm płyta stalowa ze strzelnicą na sMG 08  .
[02] – Płyta stosowana jest w dużych ilościach jest na Pozycji Lidzbarskiej w 1932 roku a sporadycznie na terenie Pozycji Pomorskiej. Relacja ilościowa zmienia się w 1934 roku.
[03] – Dariusz Pstuś, Pozycja Pomorska – odcinek „Pilowmühle”. Przyczynek do dyskusji na temat rozwoju konstrukcji niemieckich obiektów bojowych do roku 1936.
[04] – Krzysztof Michalak, Jakub Wajda, Fortyfikacje Pozycji Pomorskiej jako walor kulturowy Drawieńskiego Parku Narodowego, Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny Nr 18/2011, str. 135, Więcej o odkrytym stanowisku obserwatora w opracowaniu: Odkryte stanowisko obserwatora artylerii .
[05] – Więcej w opracowaniu Zamknięcie przewodu wentylacyjnego lub kominowego  .
[06] – Nadzór eksploatacyjny nad wybudowanymi schronami w okresie pokoju prowadzili wałmistrzowie (niem. Wallmeister).
[07] – Nie wszystkie jednoizbowe schrony na ckm o odporności C otrzymały wyjście ewakuacyjne. Do nich należą schrony wznoszone na odcinku obrony, znajdującym się obecnie na terenie Drawieńskiego Parku Narodowego.
[08] – Konstrukcję wyjścia ewakuacyjnego opisano w opracowaniu: Wyjście ewakuacyjne – Notausgang .

Wentylacja w schronie biernym  na przykładzie dwuizbowego obiektu z Pozycji Olsztyneckiej (1938 rok)

Posted on Franz AufmannPosted in Fortyfikacje niemieckie
Autorzy opracowania:

Arkadiusz Mitura,
Franz Aufmann

Fot. 01. Elewacja dwuizbowego schronu biernego, wzniesionego w 1938 roku w ramach rozbudowy Pozycji Olszty-neckiej (niem. Hohensteinstellung).

Dwuizbowe schrony bierne, wzniesione w 1938 roku w ramach rozbudowy Pozycji Olsztyneckiej (niem. Hohensteinstellung), zostały wyposażone w standardowy układ wentylacji, zapewniający wymuszony obieg powietrza. Czerpnia powietrza była umieszczona na elewacji obiektu. Przewód doprowadzający powietrze z czerpni do filtrowentylatora HES zabezpieczono obrotowym zaworem 2ML.01 (niem. Derehschieber 2ML.01) (Fot. 02). Zawór [01] umożliwiał odcięcie dopływu powietrza do schronu w przypadku ataku gazowego. Poniżej znajdował się filtrowentylator HES 1,2, ustawiony na stalowym wsporniku (mocowany do ściany tylnej czterema kotwami). Filtrowentylator HES 1,2 połączony został z zaworem odcinającym za pomocą giętkiego przewodu.

Fot. 02. Widok izby w kierunku wejścia do schronu. Po prawej stronie znajduje się obrotowy zawór odcinający 2ML.01. Poniżej widoczne są cztery kotwy mocujące wspornik filtrowentylatora HES 1,2 (fot. Arkadiusz Mitura).

Zadaniem filtrowentylatora było dostarczenie niezbędnej ilości zdatnego do użytku powietrza dla żołnierzy przebywających w schronie. Urządzenia pracowało w kilkuminutowym cyklu co godzinę. Wydajność wynosiła 1,2 m3/min. Wentylator tłoczył powietrze przewodem, podwieszonym pod stropem izby. Wylot przewodu znajdował się w pobliżu przeciwległej ściany izby (czołowej ściany schronu). Jeden filtrowentylator HES 1,2 napowietrzał oba pomieszczenia. Przepływ powietrza do drugiego pomieszczenia zapewniał łącznik o przekroju czworokąta o wymiarach 60 x 80  cm (szerokość x wysokość), położony przy tylnej ścianie izby. W celu zapewnienia optymalnego wykorzystania przepływu powietrza, umieszczono wlot przewodu odprowadzającego zużyte powietrze w drugiej izbie w pobliżu czołowej ściany schronu.

Fot. 03. Druga izba schronu biernego z przewodem odprowadzającym zużyte powietrze. Po prawej stronie łącznik o czworokątnym przekroju, łączący obie izby (fot. Arkadiusz Mitura).
Fot. 03. Druga izba schronu biernego z przewodem odprowadzającym zużyte powietrze. Po prawej stronie łącznik o czworokątnym przekroju, łączący obie izby (fot. Arkadiusz Mitura).

Przewód odprowadzający zużyte powietrze poprowadzono pod sklepieniem (Fot. 03). Wlot przewodu zabezpieczono przy pomocy jednokierunkowego zaworu nadciśnieniowego 4ML.01 [02] firmy Drägerwerk z Lubeki. Zawór umożliwiał tylko wypływ powietrza z izby na zewnątrz schronu przy zachowaniu wymaganego nadciśnienia w obiekcie. Wielkość nadciśnienia mogła być regulowana w zakresie od 5 do 15 mm słupka wody.

Fot. 04. Przewód odprowadzający zużyte powietrze ze schronu. Na rurze mieszczono strzałkę określającą położenie jednokierunkowego zaworu nadciśnieniowego 4ML.01. (fot. Arkadiusz Mitura).

Przewody wentylacyjne mocowane były do stropu za pomocą uchwytów. Sposób mocowania prezentuje fotografia 05. Na przewodzie oprowadzającym zużyte powietrze umieszczono strzałkę określającą położenie jednokierunkowego zaworu nadciśnieniowego 4ML.01.

Fot. 05. Uchwyt mocujący przewód wentylacyjny do stropu schronu (fot. Arkadiusz Mitura).

[01] – więcej w opracowaniu Obrotowy zawór 2ML.01 – Drehschieber 2ML.01 
[02] – więcej w opracowaniu Überdruckventil – niemiecki zawór nadciśnieniowy firmy Drägerwerk

Odkryte stanowisko obserwatora artylerii w schronie 123B8 z lat 1935-36

Posted on Franz AufmannPosted in Fortyfikacje niemieckie
Opracował: Franz Aufmann
Fot. 10. Widok odkrytego stanowiska obserwatora w schronie 123B8 w pobliżu miejscowości Kierdyny Małe na Pozycji Lidzbarskiej (niem. Heilsberger Stellung). Od lewej: nisza na przyłącze polowej sieci telefonicznej, czerpnia powietrza ze zniszczoną płytą ochronną, odkryte stanowisko obserwatora z niszą na przyłącza sieci telefonicznej.

 

Schron, zgodny z projektem 123B8, był w latach 1935-36 standardowym obiektem z okrytym stanowiskiem obserwatora artylerii (niem. Stand für offenen Artilleriebeobachter), wznoszonym na Pozycji Lidzbarskiej (niem. Heilsberger Stellung). Odkryte stanowisko umieszczono na tylnej elewacji schronu (Fot. 10). Wejście zabezpieczone było stalowymi drzwiami 54P8 (70 cm x 130 cm x 3 cm). Stanowisko obserwatora o szerokości 70 cm posiadała zaokrągloną powierzchnię czołową (Fot. 11). Tam też osadzono kotwy do mocowania sprzętu optycznego do obserwacji wyznaczonego sektora. W omawianym przypadku kotwy nie zostały osadzone, a w ścianie pozostawiono czworokątny otwór 8 cm x 8 cm o głębokości 20 cm.

 

Fot. 11. Widok odkrytego stanowiska obserwatora w schronie 123B8. Widoczna jest nisza na przyłącze telefoniczne oraz zakończenie rury głosowej do wewnętrznej łączności.

 

Fot. 12. Widok niszy na przyłącze telefoniczne z wylotami stalowych rurek na kable telefoniczne w odkrytym stanowisku obserwatora artylerii. Rurka 01 prowadzi do niszy przyłącza polowej sieci telefonicznej. Rurka 02 prowadzi do wnętrza schronu.

Poniżej została wykonana nisza na planie czworokąta 40 cm x 29 cm na przyłącze do łączności telefonicznej (Fot. 12). Kable telefoniczne wyprowadzono ze stanowiska obserwatora w dwóch stalowych rurkach średnicy 2”. Wylot pierwszej z nich znajdował się w niszy przyłącza polowej sieci telefonicznej. Nisza ta znajdowała się na tylnej ścianie obiektu (Fot. 13), a w opisywanym przypadku jej wymiary [03] umożliwiały zamocowanie dwóch przyłączy kablowych. W niektórych obiektach 123P8 wykonywano dwie nisze na przyłącze telefonicznej sieci polowej. Druga ze stalowych rurek zapewniała doprowadzenie kabla telefoniczne do wnętrza schronu.
Obserwatorowi artylerii zapewniono również wewnętrzną łączność za pomocą rury głosowej. Widoczna jest na zdjęciu fot. 11.

 

Fot. 13. Widok niszy 40 cm x 32 cm x 14 cm (szerokość x wysokość x głębokość) na przyłącza polowej sieci telefonicznej. Widoczne są dwa wyloty stalowych rurek na kable. Rurka 01 prowadzi do odkrytego stanowiska obserwatora. Rurka 02 prowadzi do wnętrza schronu.
Rys. 01. Elewacja schronu 123B8. 1. nisza na przyłącze polowej sieci telefonicznej, 2. Czerpnia powietrza, 3. odkryte stanowisko obserwatora artylerii, 4. stalowa rura o średnicy 2″ dla przewodu telefonicznego, 5. stalowa rura o średnicy 2″ dla przewodu telefonicznego, 6. rura głosowa do wewnętrznej łączności.

 

Niniejszy wpis stanowi część opracowania pt. „Odkryte stanowisko obserwatora artylerii„.

[03] – temat został opisany we wpisie pt. „Nisza przyłącza kabla polowej sieci telefonicznej„

Odkryte stanowisko obserwatora artylerii (1935-1936)

Posted on Franz AufmannPosted in Fortyfikacje niemieckie
Opracował: Franz Aufmann
Fot. 07. Tylna ściana schronu bojowo-obserwacyjnego z 1936 roku dla ciężkiego karabinu maszynowego sMG 08 z odkrytym stanowiskiem obserwacyjnym. Odcinek taktyczny Młyn Brzeźno (odcinek Bruchmühle) Pozycji Pomorskiej.
Fot. 08. Odkryte stanowisko obserwatora artylerii. Na pierwszym planie nisza na ościeżnicę drzwi 54P8 a w głębi nisza na wyposażenie stanowiska.

Jedno z ciekawszych odkrytych stanowisk obserwatora artylerii znajduje się na tylnej elewacji schronu bojowo-obserwacyjnego Br. 7 (Fot. 07), wzniesionego w 1936 roku na odcinku Młyn Brzeźno (odcinek Bruchmühle) Pozycji Pomorskiej. Wejście do niszy zabezpieczały stalowe drzwi 54P8 (70 cm x 130 cm x 30 mm) a od góry pozioma stalowa blacha. Po podniesieniu blachy na dwóch cylindrycznych prowadnicach (Fot. 09) należało ją zablokować na żądanej wysokości. Masywne drzwi oraz stalowa blacha chroniła stanowisko obserwatora przed zasypywaniem i uderzeniami odłamków lub odprysków betonu. Stanowisko obserwatora, wykonane na planie czworokąta 80 cm x 80 cm, posiadało głębokość około 140 cm.
Obserwacja pola walki mogła być prowadzona za pomocą sprzętu optycznego. Obserwator miał do dyspozycji składane siedzisko. Zamocowane było do prawej ściany niszy stanowiska (Fot. 08). W miejscu mocowania pozostały dwie kotwy. W czołowej ścianie stanowiska wykonano niszę na telefon polowy oraz niezbędne wyposażenie stanowiska. Obserwator mógł prowadzić łączność optyczną z dwoma sąsiadującymi schronami za pomocą nadajnika Blink K.

 
Fot. 09. Widok stanowiska obserwatora artylerii. W ścianach osadzono pionowe prowadnice płyty przykrywającej stanowisko. Po obu stronach prowadnicy dwie kotwy do mocowania siedziska.

Nisza przyłącza kabla polowej sieci telefonicznej

Posted on Franz AufmannPosted in Fortyfikacje niemieckie
Opracował: Franz Aufmann
Fot. 01. Ściana tylna schronu bojowego B1-2a dla ckm i drużyny piechoty z Rejonu Umocnionego Giżycko (niem. Lötzener Seenstellung). Po prawej stronie wejścia znajduje się nisza przyłączeniowa kabla polowej sieci telefonicznej. Druga nisza została umieszczona w pobliżu wejścia chronionego okapem.

W 1936 roku zostają opracowane taktyczno-techniczne wytyczne dotyczące budowy i działania urządzeń do łączności telefonicznej w obiektach fortyfikacji stałych (niem. Taktisch-technische Richtlinien für Bau und Betrieb der Nachrichtenanlagen in ständigen Stellungen). Nowo budowane schrony fortyfikacji stałych otrzymują nisze na przyłącze sieci polowej. Nisze wykonywano na elewacji schronu w bliskiej odległości od wejścia (Fot. 01). Ustalono standardowe wymiary nisz. Niezmiennymi wymiarami niszy była jej wysokość równa 30 cm  i głębokość wynosząca 10 cm. Zmianie ulegała szerokość niszy w zależności od przewidzianych typów przyłączy i ich ilości. Nisze o szerokości 18 cm przewidziano dla  schronów bojowych dla broni maszynowej [01] (np. Regelbau B1-5 Fot. 02). Umieszczano w niej jedno przyłącze dla dwóch par żył (dla dwóch przewodów dwużyłowych). Nisza o szerokości 30 cm przeznaczona była na dwa przyłącza dla dwóch par żył lub jednego dla sześciu par żył. Przyłącze dla 10 par żył wymuszało szerokość niszy równą 40 cm.

 

Fot. 02. Ściana tylna schronu bojowego B1-5 dla dwóch ckm z Rejonu Umocnionego Giżycko (niem. Lötzener Seenstellung). Po prawej stronie wejścia znajduje się nisza przyłączeniowa kabla polowej sieci telefonicznej.

Taktyczno-techniczne wytyczne dotyczące budowy i działania urządzeń do łączności telefonicznej w obiektach fortyfikacji stałych z 1936 roku nie obejmują sposobu zabezpieczenia niszy na przyłącze kabla sieci polowej. W większości przeprowadzonych inwentaryzacji obiektów Pozycji Odry (niem. Oderstellung) i Pozycji Pomorskiej (niem. Pommernstellung) nie stwierdzono śladów po powtarzalnym zabezpieczeniu tych nisz. Wyjątkiem mogą stanowić część dzieł wzniesionych w ramach fortyfikacji linii Niesłysz-Obra. Ciekawym wynikiem zakończyły się badania terenowe przeprowadzone na Pozycji Piskiej i Pozycji Olsztyneckiej na terenie byłych Prus Wschodnich. Zwrócono uwagę na regularnie powtarzające się ślady – odciski w betonie po kątownikach na obwodzie nisz w płaszczyźnie elewacji. Występowały one w obiektach wznoszonych od 1938 roku. Podczas kolejnych inwentaryzacji obiektów odnaleziono zachowane ościeżnice i blaszane drzwiczki, chroniące niszę na przyłącze kabla sieci polowej. Zaprezentowano je na zdjęciach Fot. 03 i Fot. 04.

 

Fot. 03. Zabezpieczenie niszy przyłącza kabla polowej sieci telefonicznej za pomocą uchylnych blaszanych drzwiczek w schronie z 1938 roku. Po lewej stronie czerpnia powietrza.

 

Fot. 04. Widok zabezpieczonej niszy na przyłącze kabla polowej sieci telefonicznej w schronie z 1938 roku. Po lewej stronie czerpnia powietrza.

Kabel telefoniczny z niszy przyłącza sieci polowej na elewacji schronu prowadzony był w stalowej rurce o średnich 1 ½” do niszy przyłącza kablowego, znajdującej się w większości przypadków w pomieszczeniu gotowości bojowej (niem. Bereitschaftsraum). W tej samej niszy znajdowało się zakończenie rury o średnicy 3” na kabel sieci telefonicznej. W pobliżu mocowano forteczny aparat telefoniczny oraz skrzynkę na baterię.

Przyłącze polowej sieci telefonicznej

Korpus i pokrywa, podstawowe części składowe przyłącza telefonicznej sieci polowej, to precyzyjne odlewy. Przyjęta metoda produkcji przyłącza pozwoliła usprawnić proces technologiczny i zminimalizować koszty.

Korpus złącza mocowano do ściany w niszy za pomocą kotw. Komorę montażową przyłącza osłaniała uchylna pokrywa, dociskana przez sprężynę do korpusu. W komorze montażowej, prezentowanego przyłącza, umieszczono tekstolitową płytkę z czterema zaciskami. Para zacisków obsługiwała jeden dwużyłowy przewód polowej sieci telefonicznej. Na zdjęciach 05 i 06 standardowe przyłącze polowej sieci telefonicznej.

 

Fot. 05. Przyłącze polowej sieci telefonicznej (Fot. Karol Dalidowicz).

 

Fot. 06. Przyłącze polowej sieci telefonicznej (Fot. Karol Dalidowicz).

[01] – W wytycznych z 1936 roku przewidziano dla: 1. schronów ze stanowiskiem obserwatora dwa złącza dla dwóch par żył, 2. schronów z kompanijnymi stanowiskami dowodzenia jedno złącze dla 6 par żył, 3. schronów z kompanijnymi stanowiskami dowodzenia jedno złącze dla dwóch par i jedno złącze dla 10 par żył, 4. schronów typu B-Werk dwa do trzech złączy dla dwóch par żył.

Regelbau R105c – inwentaryzacja obiektu

Posted on Franz AufmannPosted in Fortyfikacje niemieckie
Opracował: Franz Aufmann
Fot. 01. Schron bojowo – obserwacyjny Regelbau R 105c punktu oporu Jeże Wschód w widoku od strony przedpola (niem. Masurische Grenz-Stellung).

Zgodnie z przyjętym harmonogramem prac poddano inwentaryzacji kolejny niemiecki schron bojowo-obserwacyjny Regelbau R 105c dla ciężkiego karabinu maszynowego MG34 na podstawie fortecznej za płytą pancerną 78P9. W stropie obiektu osadzono małą kopułą obserwatora piechoty 90P8 (niem. Kleinstglocke für Infanterie Beobachtung). Schron został wzniesiony zgodnie z  założeniami taktyczno-obronnymi punktu oporu Jeże-Wschód (niem. Stützpunkt Gehsen Ost). Punkt oporu znajduje się na południe od miejscowości Jeże, po wschodniej stronie drogi Kolno – Pisz i wchodził w skład Mazurskiej Pozycji Granicznej (niem. Masurische Grenz-Stellung).

 

Fot. 02. Ściana tylna schronu bojowo – obserwacyjnego Regelbau R 105c punktu oporu Jeże Wschód.

Schron R 105 c, zgodnie z założeniami konstrukcyjnymi, nie posiadał izby ze strzelnicą obrony wejścia i zapola (Fot. 02). Podczas inwentaryzacji szczególną uwagę poświęcono układowi wentylacji ze względu na zastosowanie gazoszczelnej płyty pancernej 79P8, chroniącej stanowisko karabinu maszynowego MG 34 na podstawie fortecznej. Zastosowane rozwiązania miały zredukować do minimum skażenie powietrza przez gazy prochowe.  Łuski z wystrzelonych nabojów spadały bezpośrednio do gazoszczelnego worka. Specjalnie uformowany zarys gniazda strzelnicy tworzył szczelinę, a wypływające przez nią powietrze odrzucało zbierające się gazy prochowe u wylotu lufy.  Schrony typu R105, wznoszone na Pozycji Narew-Pisa i Mazurskiej Pozycji Granicznej, jako pierwsze otrzymały płytę pancerną 79P8 zamiast dotychczasowo stosowanej 7P7 (więcej w opracowaniu: Regelbau R 105 – Niemiecki schron bojowy z 1939 roku – Część I.
Schron wyposażono w standardowy układ napowietrzania. W tylnej ścianie izby bojowej znajduje się wylot rury doprowadzającej powietrze. Poniżej zachował się charakterystyczny ślad po wsporniku dla urządzenia napowietrzającego HES 1,2. Filtrowentylator miał zapewnić stały dopływ świeżego powietrza do izby bojowej. Zanieczyszczone powietrze gazami prochowymi powinno być usuwane na zewnątrz schronu. Zadanie to miało być zrealizowane przy pomocy rury o średnicy 10 cm, zaopatrzonej na wlocie w jednokierunkowy zawór nadciśnieniowy 4ML.01 firmy Dräger. Zgodnie z założeniami zmodernizowanego projektu schronu Regelbau 105c, wylot tego przewodu, chroniony staliwnym pancerzem, miał znajdować się w płaszczyźnie bocznej ściany rozglifienia strzelnicy ckm. Już pobieżne oględziny wykazały, że przewód odprowadzający zanieczyszczone powietrze z izby bojowej nie został osadzony w żelbetonowej ścianie schronu.
Obsada ciężkiego karabinu maszynowego MG 34 zmuszona była do walki w bardzo trudnych warunkach z założonymi maskami przeciwgazowymi, co zdecydowanie utrudniało prowadzenie efektywnej obrony. Oczekiwaną wymianę powietrza mogły jedynie zapewnić otwarte drzwi wejściowe do izby bojowej.

 

Fot. 03. Widok płyty pancernej 79P8. Po lewej stronie widoczne są dwa zakończenia rur do łączności głosowej.

 

Fot. 04. Widok tylnej ściany izby bojowej. Po prawej stronie ślad po wsporniku do urządzenia filtrowentylacyjnego HES 1,2 oraz wylot rury doprowadzającej powietrze.

 

Układ wentylacji w schronie Regelbau B1-5 na dwa ckm-y

Posted on Franz AufmannPosted in Fortyfikacje niemieckie
Opracował: Franz Aufmann
Rys. 02. Konfiguracja pomieszczeń w schronie B1-5 na dwa ckm-y (niem. MG-Doppelschartenstand). 1. i 2. Izba bojowa dla ckm sMG 08 na podstawie fortecznej, 3. Korytarz, 4. Izba załogi, 5. Śluza przeciwgazowa, 6. Strzelnica obrony bezpośredniej z zamknięciem 57P8, 7. Strzelnica obrony wejścia i zapola, chroniona płytą starego typu (w standardzie zamknięciem 48P8), 8. Wyjście ewakuacyjne, 9. Czerpnia powietrza, 10. Filtrowentylator Hes, 11. Nadciśnieniowy zawór jednokierunkowy 4.ML.01, 12. Pancerz zabezpieczający wylot rury odprowadzającej powietrze ze schronu, 13. Przewód kominowy z zamknięciem.

 

Układ wentylacji odtworzono podczas inwentaryzacji schronu bojowego B1-5 na dwa ckm-y (niem. MG-Doppelschartenstand) wzniesionego w pobliżu miejscowości Jedamki na terenie Rejonu Umocnionego Gizycko (niem. Lötzener Seenstellung). Inwentaryzację przeprowadzono w listopadzie 2018 roku.
Zaprojektowany układ wentylacji przeznaczony był do bezpośredniego napowietrzania pomieszczeń bojowych (rys. 02. 1 i 2) oraz izby załogi (rys. 02. 4). W wymienionych pomieszczeniach znajdowały się urządzenia filtrowentylacyjne typu Hes (rys. 02. 10). Zadaniem tego urządzenia zassanie powietrza z zewnątrz schronu poprzez układ rur i czernię powietrza (rys. 02. 09) i tłoczenie go do pomieszczenia. W zależności od potrzeb mogło być to niefiltrowane lub filtrowane powietrze w ograniczonym zakresie czasu przez układ filtrów przeciwchemicznych.  Rura doprowadzająca powietrze była zabezpieczona obrotowym zaworem odcinającym 2ML.01 [01]. Zanieczyszczone gazami prochowymi powietrze opuszczało izbę bojową poprzez otwartą podczas walki strzelnicę ckm. Powietrze z izby bojowej mogło być wykorzystane do napowietrzania innych izb.
Pomieszczeniami pośrednio napowietrzanymi był korytarz (rys. 02. 3) oddzielający część bojową i śluza przeciwgazowa (rys. 02. 5). Pomieszczenia połączone były rurami o średnicy 10 cm, osadzonymi w ścianach działowych. Na wlotach przewodów zamontowano jednokierunkowe nadciśnieniowe zawory (rys. 02. 11) o symbolu 4ML.01 [02]. Pozwalały one na przepływ powietrza tylko w jednym kierunku przy określonej minimalnej wartości nadciśnienia, mierzonego wysokością słupka wody. Powietrze opuszczało schron przewodem o zakończony pancerzem (rys. 02. 12), o identycznej konstrukcji jak czerpnia powietrza. W celu zachowania bezpieczeństwa pancerz ten w schronie bojowym B1-5 umieszczono w bocznej ścianie jednego z uskoków przeciwrykoszetowych strzelnicy obrony wejścia i zapola.

Praca układu napowietrzającego cykliczna a ciągła tylko w przypadku prowadzenia walki. Układ nie pracuje podczas ataku gazowego.

 

Fot. 01. Widok strzelnicy obrony wejścia i zapola z wylotem przewodu usuwającego powietrze ze schronu w bocznej ścianie profilu przeciwrykoszetowego.

[01] – Został opisany w opracowaniu Obrotowy zawór odcinający 2ML01

[02] – Więcej w opracowaniu Überdruckventil – niemiecki zawór nadciśnieniowy firmy Drägerwerk.

 

Ochrona stanowiska ckm w schronie bojowym B1-5

Posted on Franz AufmannPosted in Fortyfikacje niemieckie
Opracował: Franz Aufmann
Fot. 01. Strzelnica broni maszynowej do ognia bocznego, wzmocniona płaszczem żelbetonowym w schronie bojowym B1-5 dla dwóch ckm-ów w miejscowości Czechów (Pozycja Pomorska, niem. Pommernstellung).

 

Fot. 02. Izba bojowa dla ckm na podstawie fortecznej za stalową płytą 10P7 w schronie bojowym B1-5 dla dwóch ckm-ów.  Ze względu na wielość płyty wykonywano żelbetonowe wzmocnienie o kształcie litery „T” (Fot. hege22). Zdjęcie wykonano w schronie Regelbau B1-5 z 1937 roku w miejscowości Czechów. (Pozycja Pomorska, niem. Pommernstellung).
Rys. 01. Konfiguracja pomieszczeń w schronie bojowym B1-5 na dwa ciężkie karabiny maszynowe sMG08. Płyta 7P7 chroniąca ckm do ognia czołowego otrzymała żelbetonowe przedpiersie o grubości 100 cm na całej wysokości ściany. Schron wzniesiony w pobliżu miejscowości Jedamki (Front Wschodni Rejonu Umocnionego Giżycko, niem. Lötzener Seenstellung) w 1937 roku.

 

Stanowisko bojowe ciężkiego karabinu maszynowego sMG08, w schronach o konstrukcji  typowej (niem. Regelbau) i odporności B1, chronione było przed ostrzałem płytą stalową 7P7 o wymiarach 340 x 270 x 10 cm (szerokość x wysokość x grubość. Płyta była mocowana do bryły schronu za pomocą kotw. Izba o podstawie czworokąta 220 x 200 (szerokość x długość) cm posiadała wysokość 210 cm. Lico stalowej płyty 7P7 pokrywało się z płaszczyzną elewacji schronu. Strzelnica była łatwa do maskowania. W przypadku zastosowania tradycyjnej strzelnicy ściennej, jej zarys na zewnętrznej płaszczyźnie ściany o standardowej grubości 100 cm dla odporności B1  miałby wymiary 150 x 75 cm. Wielkość strzelnicy ulega dodatkowemu powiększeniu w przypadku wykorzystywania szczeliny obserwacyjnej, umieszczonej po lewej stronie stanowiska bojowego ckm.

Opracowano również projekt schronu o tej samej wielkości i konfiguracji pomieszczeń, ale  stanowiska bojowe w izbach osłonięte były pancerzem 76P8 (tzw. kazamata pancerna). Składał się on ze stalowej płyty czołowej ze strzelnicą i płyty stropowej. Obie płyty posiadały grubość 10 cm. Ich zastosowanie redukowało powierzchnię narażoną na bezpośredni  ostrzał.
Standardowa strzelnica o wymiarach 22 x 30 cm (szerokość x wysokość) w płycie stalowej pozwalała na prowadzenie ognia z ckm sMG 08 na podstawie fortecznej w sektorze 650 w płaszczyźnie poziomej i od  +5° do -15° w płaszczyźnie pionowej. Wykonane żelbetonowe przedpiersia zapobiegały przenikaniu pocisków o większym kalibrze po fundament schronu.

Dopuszczalnym rozwiązaniem, występującym już w obiektach niemieckiej fortyfikacji stałej po 1930 roku, było zastosowanie płyty stalowej o mniejszej grubości (o niższej odporności na przebicie rdzeniowym pociskiem przeciwpancernym) i wzmocnienie jej żelazobetonowym płaszczem. Rozwiązanie to było stosowane w przypadkach strzelnic mniej zagrożonych bezpośrednim ostrzałem przez nieprzyjaciela. Zdjęcie fot. 01 prezentuje strzelnicę w świetnie zachowanym schronie bojowym B1-5 o sygnaturze Zw. 4a w miejscowości Czechów. Płytę stalową  10P7 o grubości 6 cm wykorzystano do ochrony stanowiska ckm, mniej narażonego na bezpośredni ostrzał. Płaszcz żelbetonowy posiada grubość około 45 cm. Ze względu na wielkość płyty 10P7 izba bojowa o wysokości 190 cm posiada czworokątną podstawę o wymiarach 200 x 200 cm. Należało również wykonać dolną część żelazobetonowej część ściany. Posiada ona kształt litery „T”. Środkowa część ściany była wykorzystywana jako cokół dla blaszanego stolika na podstawą forteczną dla ckm sMG08.
W okresie drugiej wojny światowej nastąpił szybki rozwój broni przeciwpancernej.  Do dzisiejszych czasów zachowała się stalowa płyta 7P7, chroniąca stanowisko bojowe ciężkiego karabinu maszynowego do ognia czołowego w schronie dwusektorowym B1-5. Obiekt wzniesiono w pobliżu miejscowości Jedamki (Front Wschodni Rejonu Umocnionego Giżycko niem. Lötzener Seenstellung) w 1937 roku. Podczas modernizacji obiektu płyta otrzymała wzmocnienie w postaci żelbetonowego przedpiersia o grubości 100 cm ze strzelnicą o profilu przeciwrykoszetowym (Rys. 01). Szerokość zarysu strzelnicy z częścią do obserwacji wynosi 240 cm w zewnętrznej płaszczyźnie ściany. Strzelnica o tak dużych wymiarach była trudna do maskowania.

 

 

 

Układ wentylacji schronu bojowo-obserwacyjnego dla drużyny piechoty B1-4/I – MG-Schartenstad mit Kleinstglocke und Gruppe B1-4/I

Posted on Franz AufmannPosted in Fortyfikacje niemieckie

Opracował: Franz Aufmann

Rys. 01. Konfiguracji pomieszczeń oraz standardowy układ wentylacji schronu bojowo-obserwacyjnego Regelbau B1-4/I. 1. Izba bojowa dla ciężkiego karabinu maszynowego sMG 08 na podstawie fortecznej za płytą stalową 7P7, 2. Korytarz – wewnętrzna śluza przeciwgazowa, 3. Izba załogi, 4. Wartownia-pomieszczenie z małą kopułą obserwatora 9P7 oraz strzelnicą obrony wejścia 57P8 i zapola, 5. Śluza przeciwgazowa, , 6. Wewnętrzna strzelnica obrony wejścia 57P8, 7. Strzelnica obrony wejścia i zapola 48P8 lub opcjonalnie 403P9, 8. Wyjście ewakuacyjne, 9. Czerpnia powietrza, 10. filtrowentylator Hes, 11. Nadciśnieniowy zawór 4ML.01 firmy Drägera, 12. Wylot przewodu dla zużytego powietrza, chroniony pancerzem, 13. Przewód kominowy.

Opis układu wentylacji schronu bojowo-obserwacyjnego B1-4/I dla drużyny piechoty (niem. MG-Schartenstand mit Kleinstglocke und Gruppe B1-4/I) ukazał się w niemieckiej publikacji „Der Westwall” pana Dietera Bettingera i Martina Bürena. Rysunek schronu z układem wentylacyjnym znalazł się również w polskim opracowaniu „Wyposażenie socjalne obiektów fortyfikacji niemieckiej 1933-1944” pani Anny Kędryny i pana Roberta Jurgi z 1999 roku. Obie publikacje prezentują schematy wentylacyjne zgodne z projektem schronu z końca 1936 roku.
Schron bojowo-obserwacyjny o oznaczeniu Regelbau B1-4/I (Regelbau nr 471 lub nr rysunku 174B9) został zaprojektowany jako obiekt gazoszczelny. W pomieszczeniach zastosowano gazoszczelne drzwi oraz zamknięcia strzelnic. Przewidziano możliwość zamknięcia przewodów doprowadzających powietrze przy pomocy zaworów obrotowych 2ML.01 [01].  W przypadku ataku gazowego należało wypełnić wodą studzienki kanalizacyjne. Utrzymywane nadciśnienie w pomieszczeniach schronu miało uniemożliwić przenikanie zanieczyszczonego lub skażonego powietrza do wnętrza obiektu nawet przy otwartych strzelnicach podczas prowadzenia walki.
Projekt układu wentylacji przewidywał bezpośrednie i pośrednie napowietrzanie pomieszczeń. Bezpośrednio napowietrzanymi  pomieszczeniami były izba bojowa (Rys. 01. 1), izba załogi (Rys. 01. 3) i wartownia – pomieszczenie z osadzoną w stropie małą kopułą obserwacyjną 9P7. W tych pomieszczeniach umieszczono urządzenia filtrowentylacyjne Hes. Urządzenia Hes zasysały powietrze poprzez czerpnie (Rys. 01. 9) i tłoczyły do pomieszczenia. Uzyskane w pomieszczeniu bojowym nadciśnienie umożliwiło szybki wypływ zanieczyszczonego powietrza na zewnątrz schronu przez otwartą strzelnicę ckm w płycie stalowej 7P7 lub przezierniki w małej kopule obserwacyjnej 9P7. Podczas prowadzenia ognia z ciężkiego karabinu maszynowego sMG 08 na podstawie fortecznej, wentylator pracował w trybie ciągłym. Wentylator w podszybiu kopuły obserwacyjnej uruchomiany był w cyklach roboczych po 10 minut co 30 minut.

Zgodnie z projektem schronu z końca 1936 roku pomieszczeniami pośrednio napowietrzanymi była śluza przeciwgazowa (Rys. 01. 5) oraz korytarz (Rys. 01. 2), oddzielający część bojową schronu od izby załogi. Oba pomieszczenia zasilane były szeregowo powietrzem poprzez rury osadzone w ścianach z wlotami zabezpieczonymi jednokierunkowymi zaworami (Rys. 01. 11) nadciśnieniowymi 4ML.01 [02] firmy Dräger z Lubeki. Zawory umożliwiały przepływ powietrza tylko w jednym kierunku przy minimalnym nadciśnieniu równym 5 mm słupka wody. Urządzenie było ustawiane  w zakresie 5-15 mm słupka wody. Wylot rury odprowadzającej powietrze, który znajdował się na elewacji schronu, był zabezpieczony pancerzem o takiej samej konstrukcji co czerpnie powietrza.

 

Fot. 01. Izba za­ło­gi w schro­nie bo­jo­wo-ob­ser­wa­cyj­nym B1-4/I (niem. MG-Schar­ten­stand mit Kle­in­st­gloc­ke und Grup­pe B1-4/I) z za­zna­czo­nym po­ło­że­niem prze­wo­du z za­wo­rem Grägera. Widok w kie­run­ku ko­ry­ta­rza po­mię­dzy izbą bo­jo­wą na ckm i po­miesz­cze­niem z małą ko­pu­łą ob­ser­wa­cyj­ną 9P7.

Badania terenowe

Przeprowadzono inwentaryzację schronów bojowo-obserwacyjnych Regelbau B1-4/I na terenie Frontu Wschodniego Rejonu Umocnionego Giżycko (niem. Lötzener Seenstellung) pomiędzy miejscowościami Kruklin i Jedamki. Obiekty wznoszone były w 1937 roku. Stwierdzono odstępstwa od opisanego wcześniej projektu układu wentylacji. Z czynnego obiegu wentylacji został wyłączony korytarz (Rys. 02. 2), oddzielający pomieszczenia bojowe od izby załogi. Powietrze z izby załogi (Rys. 02. 3) kierowane było bezpośrednio do śluzy przeciwgazowej (Rys. 02. 5) przy pomocy rury o średnicy 10 cm z wlotem zabezpieczonym zaworem 4ML.01. Zawór umieszczono w niszy o czworokątnym zarysie. Na zdjęciu 01 i 02 0zaznaczono położenie przewodu z zaworem Drägera w izbie załogi. Zdjęcie 04 prezentuje położenie wylotu tego przewodu w śluzie przeciwgazowej.

 

Rys. 02. Konfiguracji pomieszczeń oraz odtworzony układ wentylacji schronu bojowo-obserwacyjnego Regelbau B1-4/I na postawie inwentaryzacji obiektów Rejonu umocnionego Giżycko (niem. Lötzener Seenstellung). 1. Izba bojowa dla ciężkiego karabinu maszynowego sMG 08 na podstawie fortecznej za płytą stalową 7P7, 2. Korytarz – wewnętrzna śluza przeciwgazowa, 3. Izba załogi, 4. Wartownia-pomieszczenie z małą kopułą obserwatora 9P7 oraz strzelnicą obrony wejścia 57P8 i zapola, 5. Śluza przeciwgazowa, , 6. Wewnętrzna strzelnica obrony wejścia 57P8, 7. Strzelnica obrony wejścia i zapola 48P8 lub opcjonalnie 403P9, 8. Wyjście ewakuacyjne, 9. Czerpnia powietrza, 10. filtrowentylator Hes, 11. Nadciśnieniowy zawór 4ML.01 firmy Drägera, 12. Wylot przewodu dla zużytego powietrza, chroniony pancerzem, 13. Przewód kominowy.

 

 

Fot. 02. Wej­ście do po­miesz­cze­nia z małą ko­pu­łą ob­ser­wa­cyj­ną 9P7 w schro­nie bo­jo­wo-ob­ser­wa­cyj­nym B1-4/I (niem. MG-Schar­ten­stand mit Kle­in­st­gloc­ke und Grup­pe B1-4/I) z za­zna­czo­nym po­ło­że­niem prze­wo­du z za­wo-rem Grägera. Po lewej stro­nie izba za­ło­gi
Fot. 03. Pomieszczenie z małą kopułą obserwacyjną 9P7 w schronie bojowo-obserwacyjnym B1-4/I (niem. MG-Schartenstand mit Kleinstglocke und Gruppe B1-4/I). Po prawej stronie strzelnica broni ręcznej 57P8 do bezpośredniej obrony wejścia do schronu.
Fot. 04. Śluza przeciwgazowa z zaznaczonym przewodem układu wentylacji w schronie bojowo-obserwacyjnym B1-4/I (niem. MG-Schartenstand mit Kleinstglocke und Gruppe B1-4/I). Na wprost strzelnica obrony wejścia ze stanowiskiem w wartowni.

 

[01] – podstawowe informacje znajdują się w opracowaniu : Obrotowy zawór 2ML.01 – Drehschieber 2ML.01
[02] – podstawowe informacje znajdują się w opracowaniu: Überdruckventil – niemiecki zawór nadciśnieniowy firmy Drägerwerk

 

Odwodnienie układu wentylacji na przykładzie Regelbau B1-2a

Posted on Franz AufmannPosted in Fortyfikacje niemieckie
Opracował: Franz Aufmann
Fot. 01. Wylot rurki odwadniającej układ wentylacji w śluzie przeciwgazowej schronu bojowego dla ckm i drużyny piechoty B1-2a (niem. MG-Schartenstand mit Gruppe B1-2a).

Filtrowentylatory Hes, stosowano w niemieckiej fortyfikacji od 1937 roku do napowietrzania pomieszczeń schronów bojowych. Nominalna wydajność pierwszych urządzeń wynosiła 0,6 m3/min (36 m3/h). Powietrze zasysane było poprzez czerpnie powietrza, osadzone na tylnej ścianie schronu. Wraz z powietrzem do przewodów mogły dostawać się krople wody spływającej po elewacji lub para wodna. Dlatego też rury, rozprowadzające powietrze, osadzano w ścianach schronu z nieznacznym spadkiem. Stalowe rury o standardowej średnicy wewnętrznej równej 10 cm, stosowane w schronach o odporności B1 od 1937 roku w niemieckiej fortyfikacji stałej, posiadały spadek około 1 cm na 200 cm długości. Spadek ten pozwalał na ukierunkowany spływ osadzających się kropel wody lub skraplającej się pary wodnej w kierunku odwodnienia. Odwodnienie składało się z krótkiego, pionowego odcinka rury, przyspawanego do przewodu układu wentylacji. Woda spływająca do odwodnienia, wypływała na zewnątrz poprzez stalową rurkę o wewnętrznej średnicy 14-16 mm. Wylot rurki znajdował się na wewnętrznej ścianie schronu, w niszy o przybliżonych wymiarach 8x12x6 cm (szerokość x wysokość x głębokość). Fotografia 01 prezentuje położenie niszy z rurką odwadniającą w śluzie przeciwgazowej schronu bojowego dla ckm i drużyny piechoty B1-2a (niem. MG-Schartenstand mit Gruppe B1-2a).

Fot. 02. Wylot rurki odwadniającej układ wentylacji w śluzie przeciwgazowej schronu bojowego dla ckm i drużyny piechoty B1-2a (niem. MG-Schartenstand mit Gruppe – Regelbau B1-2a).

 

Fot. 03. Wylot rurki odwadniającej układ wentylacji w izbie załogi schronu bojowego dla ckm z małą kopułą obserwacyjną B1-3 (niem. MG-Schartenstand mit Kleinstglocke – Regelbau B1-2a).