Unterstand – schron bierny (1934)

Posted on Posted in Fortyfikacje niemieckie
Opracował: Franz Aufmann
Fot. 01. Ściana schronu biernego z 1934 roku z wejściem chronionym ciężkimi drzwiami stalowymi o wymiarach 110 x 80 cm. Po prawej stronie pionowy kanał na przewód kominowy. Przed wejściem studzienka kanalizacyjna.

 

Do budowy schronu biernego (niem. Unterstand) o klasie odporności B1 wykorzystano blachę falistą typu H. Z giętych segmentów blachy falistej o promieniu krzywizny wykonano elementy nośne sklepienia schronu a z płaskich arkuszy blachy H wewnętrzny szalunek obu pozostałych ścian (Fot. 02). Zastosowane elementy gwarantowały maksymalną szerokość pomieszczenia równą 290 cm i jego długość, jako krotności jednego metra, odpowiadającej szerokości użytecznej segmentów blachy. Wewnętrzny szalunek z blachy falistej nie był demontowany po wzniesieniu schronu. Stanowił sztywne zabezpieczenie przeciw odłamkowe, które miało chronić załogę przed odpryskami betonu, powstałymi podczas bezpośrednich uderzeń pocisków. Zastosowanie standardowych elementów gwarantowało powtarzalność konstrukcji, skrócenie czasu budowy oraz obniżenie jej kosztów.

 

Fot. 02. Ściana schronu biernego z 1934 roku z wejściem. Po lewej stronie wlot przewodu kominowego z gazoszczelnym zamknięciem. Po prawej stronie wylot przewodu napowietrzającego z gazoszczelnym zamknięciem. Obok pozostałości obudowy złącza telefonicznego.

 

Projektanci, zdecydowanie więcej uwagi poświęcili problemowi wentylacji schronu. Zastosowano wentylację grawitacyjną. W celu zwiększenia jej skuteczności, starannie zaplanowano położenie otworów wentylacyjnych. Otwór napowietrzający ze standardowym gazoszczelnym zamknięcie, podobnie jak w konstrukcji z 1932 roku, znajduje się na ścianie po prawej stronie wejścia (Fot. 02). W celu poprawienia cyrkulacji powietrza w pomieszczeniu, wlot przewodu odprowadzającego zużyte powietrze na zewnątrz schronu, umieszczono na przeciwległej ścianie (Fot. 03). Wlot rury również wyposażono w gazoszczelne zamknięcie. Zamknięcia przewodów wentylacyjnych niezbędne były do okresowego odcięcia dopływu skażonego powietrza w przypadku ataku gazowego.

 

 

Fot. 03. Przeciwległa ściana pomieszczenia z wlotem przewodu odprowadzającego zużyte powietrze na zewnątrz schronu. Poniżej cokół konstrukcji nośnej szalunku z blachy falistej – jednocześnie ławka dla załogi schronu.

 

Fot. 04. Gazoszczelne zamknięcie przewodu kominowego (więcej).

 

Schron posiada identycznie wyposażenie, co jego pierwowzór z 1932 roku. Zostało opisane w opracowaniu pt. „Unterstand – schron bierny (1932)”.

 

 

MG- Schartenstand in C – schron na ckm z Prusinowa Wałeckiego (1932)

Posted on Posted in Fortyfikacje niemieckie
Opracował: Franz Aufmann

 

Fot. 01. Strzelnica na ckm z rozglifieniem bez schodkowego profilu przeciwrykoszetoweogo oraz otwór do obserwacji sektora ognia w schronie do ognia bocznego z 1932 roku (Prusinowo Wałeckie, Pozycja Pomorska).

Jako jedne z pierwszych obiektów fortyfikacyjnych nowo budowanej granicznej pozycji obronnej na Pomorzu Zachodnim,  wzniesiono w 1932 roku pomiędzy Wałczem a Tucznem. Przebieg linii obrony, nazywanej Pozycją Pomorską (niem. Pommern Stellung), został zatwierdzony rozkazem dowódcy wojsk lądowych z 31.11.1930 roku. Opracowano plan budowy pozycji umocnionej na czas pokoju i wojny. Dla saperów przygotowano instrukcję „Budowa pozycji obronnej” (niem. Stellungsbau) z 4.08.1930 roku. Określono w niej wymagania jakie powinny spełniać obiekty fortyfikacyjne w poszczególnych klasach odporności na ostrzał. Wprowadzono podział na obiekty wznoszone w czasie pokoju i wojny. Te drugie, mimo że posiadały tą samą klasę odporności na ostrzał, były znacznie oszczędniejsze ze względu na obniżenie grubości ścian i stropu.  Dopuszczono, w zależności od uwarunkowań, możliwość  wznoszenia konstrukcji betonowych lub żelbetowych.

 

Fot. 02. Widok schronu na ckm do ognia bocznego od strony przedpola, wzniesionego na arkuszach blachy falistej typu H (Pru-sinowo Wałeckie, Pozycja Pomorska). Opadająca łagodnie ściana schronu w kierunku przedpola ułatwiała maskowanie obiektu jako małe wzniesienie terenu.

W pierwszej kolejności były projektowane obiekty fortyfikacji stałej dla odcinków granicznej pozycji obronnej wskazanych przez niemieckich strategów jako najbardziej zagrożone polskim atakiem. Do takich odcinków należał teren pół uprawnych o szerokości około 3 km w pobliżu miejscowości Prusinowo Wałeckie (niem. Preußendorf), pomiędzy jeziorem Nakielno a Lasem Rutwickim.
Cechą charakterystyczną projektowanych schronów bojowych było prowadzenie ognia bocznego. Na podstawie  doświadczeń z okresu I Wojny Światowej przyjęto, że ten sposób prowadzenia ognia jest najbardziej skuteczny. Początkowo opracowywano dwa projekty schronów bojowych dla odcinka obrony w pobliżu Prusinowa Wałeckiego, ale kolejny rozkaz dowództwa wojsk lądowych z 19.10.1931 zatwierdzał podjęcie prac projektowych dla dalszych 10 obiektów fortyfikacji stałej [01] oraz zapory przeciwpancernej. Projekty schronów zakładają ochronę stanowiska bojowego ciężkiego karabinu maszynowego za pomocą stalowych płyt ze strzelnicą. Obiekty otrzymują płyty o zróżnicowanej grubości grubości, 4, 8 lub 10 cm. Ich grubość uzależniona jest od klasy odporności na ostrzał obiektu, w którym mają być osadzone. Płyty o grubości 10 cm mocowane są do ścian tak, że ich zewnętrzna powierzchnia pokrywa się z elewacją schronu. Cieńsze 4 cm płyty osadzane są w ścianie na głębokości około jednej trzeciej  grubości ściany, licząc od wewnętrznej płaszczyzny przy zachowaniu ochronnej warstwy – żelbetowego płaszcza od zewnętrznej strony. Strzelnica ckm i przeziernik do obserwacji otrzymuje rozglifienie bez schodkowego profilu przeciwrykoszetowego (Fot. 01). Przewidziano również zastosowanie tzw. kazamaty pancernej. Zaletą tego rozwiązania jest obniżenie sylwetki schronu w części narażonej na bezpośredni ostrzał poprzez zastosowanie poziomo osadzonej 10 cm płyty stalowej nad stanowiskiem, zamiast żelbetowego stropu o wysokości 80 cm (odpowiadającej późniejszej odporności B1). Różnorodność proponowanych rozwiązań świadczy o poszukiwaniu przez niemieckich saperów optymalnej ochrony stanowisk bojowych ckm.  Zadbano aby nowo budowane schrony uzyskały łączność telefoniczną. Jeden z nich, przeznaczony na obiekt dowodzenia, miał mieć wydzielone pomieszczenie dla łączności.
Wzniesione w 1932 roku schrony, ze zmianami wprowadzonymi do pierwotnych projektów z 1931 roku, weszły w skład później wyznaczonych odcinków Pr. Ost, Pr.West i Gall.

 

Fot. 03. Widok ściany z osadzoną 4 cm płytą stalową (195 x 145 x 4 cm) ze strzelnicą dla ckm. Płyta starszego typu, nie została ujęta w Panzer Atlas z 1942 roku.

 

Fot. 04. Widok ściany schronu na ckm z Pozycji Lidzbarskiej z prawie kompletną 4 cm płytą stalową. Został zdemontowany mechanizm ryglujący zasuwę strzelnicy. (zdjęcie z 2010 r.).

 

Schron

Jednym z najciekawszych obiektów odcinka Pr.Ost jest świetnie zachowane jednoizbowe stanowisko bojowe z 1932 roku na ciężki karabin maszynowy za 4 cm stalową płytą. Zostało wzniesione tuż przy skarpie jeziora Nakielno. Ryglowało ogniem bocznym wschodnią część odcinka obrony. Posiada zachowaną sygnaturę 1932 E/a/38. Schron wybudowano w klasie odpowiadającej późniejszej odporności C, czyli jednej z najniższych klas odporności na ostrzał [03]. Płyta stalowa 195 x 145 x 4 cm ze strzelnicą została osadzona w połowie grubości ściany [04]. Nie obejmowała całości ściany. Dlatego pozostawiono dolną część ściany, w którą wkomponowano betonowy cokół (Fot. 05). Na nim ustawiony był blaszany stolik z saniami i podstawą forteczną (lawetę) na ciężki karabin maszynowy MG 08. Sanie umożliwiały wycofanie ckm ze strzelnicy i jej zamknięcie za pomocą zasuwy.

 

Fot. 05. Widok ściany z osadzoną 4 cm płytą stalową ze strzelnicą dla ckm. Poniżej betonowy cokół na blaszany stolik na sanie z podstawą forteczną dla sMG 08.
Fot. 06. Wejście do schronu pozbawione stalowej poręczy. Strefa wejścia malowana na szaro.

Schron posiada nietypową konstrukcję dla obiektów wznoszonych na Pozycji Pomorskiej [05]. Do budowy schronu zastosowano segmenty blachy falistej. Podczas wznoszenia obiektu wykorzystano je jako wewnętrzny szalunek, wyjątkowo prosty i łatwy w montażu. Po uzyskaniu pełnej wytrzymałości przez beton segmenty blachy falistej nie były demontowane. Pełniły rolę sztywnego zabezpieczenia przeciw-odłamkowego. Chroniły załogę przed odpryskami betonu, które powstawały w wyniku uderzeń odłamków lub pocisków. Schrony o takiej konstrukcji należały do standardowych, budowanych od 1932 do 1934 roku na Pozycji Lidzbarskiej w Prusach Wschodnich. Tam też w wyniku doświadczeń wprowadzono zmiany konstrukcyjne, ułatwiające budowę. Do najważniejszych należało wykonanie niszy w ścianie bocznej schronu z osadzoną płytą stalową, chroniącą stanowisko ciężkiego karabinu maszynowego na podstawie fortecznej. Zastosowano płaskie arkusze blachy falistej (Fot. 04), eliminując wykonanie wyjątkowo pracochłonnego szalunku z półkolistym zwieńczeniem górnej części niszy (Fot. 03). Nie stosowano natomiast płaskich arkuszy blachy falistej do szalowania bocznej ściany (Fot. 07) – przeciwległej do ściany z osadzoną 4 cm płytą.

 

Fot. 07. Widok ściany bocznej z szalunkiem z blachy falistej, przeciwległej do ściany wzmocnionej 4 cm płytą stalową ze strzelnicą.

W ścianie bocznej wykonano dwa otwory wentylacyjne, każdy o średnicy 10 cm (Fot. 07).  Wyloty rur zabezpieczono standardowymi gazoszczelnymi zasuwami. Po prawej stronie znajduje się przewód kominowy dla pieca okopowego a po lewej przewód doprowadzający powietrze do schronu. W początkowym okresie schron przewietrzany był grawitacyjnie. W późniejszym okresie doposażono go w filtrowentylator typu HES. Poniżej otworu doprowadzającego powietrze widoczne są ślady po mocowaniu wspornika wentylatora (Fot. 07). W ścianie czołowej oraz tylnej osadzono haki do powieszenia hamaków. Schron posiadał łączność telefoniczną. Do pomalowania wewnętrznych ścian schronu zastosowano białą farbę z wyjątkiem strefy wejścia, gdzie użyto jasno niebieskiej farby (Fot. 06.). Otynkowane powierzchnie zewnętrzne schronu, zostały pokryte farbą o ciemnozielonym odcieniu. Strop schronu oraz łagodnie opadająca ścian czołowa w kierunku przedpola była maskowana przy pomocy cienkiego narzutu ziemnego oraz darni. Schron nie otrzymał od strony przedpola nasypu ziemnego, typowego dla schronów Pozycji Lidzbarskiej wznoszonych w tym samym okresie (więcej>).

 

Fot. 08. Widok schronu ze strzelnicą dla ckm, wzniesionego w 1932 roku (Prusinowo Wałeckie, Pozycja Pomorska).

 

Fot. 09. Widok schronu ze strzelnicą dla ckm od strony zapola, wzniesionego w 1932 roku (Prusinowo Wałeckie, Pozycja Pomorska).
Fot. 10. Widok schronu ze strzelnicą dla ckm od strony zapola, wzniesionego w 1932 roku (Prusinowo Wałeckie, Pozycja Pomorska).
Fot. 11. Widok schronu ze strzelnicą dla ckm od strony zapola, wzniesionego w 1932 roku (Prusinowo Wałeckie, Pozycja Pomorska).

[01] – Pierwszy etap budowy Pozycji pomorskiej w świetle dokumentów z Federalnego Archiwum Wojskowego we Freiburgu. Sascha Sabien, str. 52, 4HISTORIE (2) 2015.
[02] – W niektórych przypadkach wprowadzone zmiany były na tyle istotne, że planowany obiekt dwusektorowy zastępowały dwa schrony.
[03] – na potrzeby niniejszego opracowania  klasy odporności obiektów na ostrzał podane w instrukcji, dotyczącej budowy i konstrukcji obiektów fortyfikacji stałej z 1933 roku (niem. Vorschrift für den Bau ständiger Befestigungsanlagen vom 16.08.1933), będą odnoszone do schronów wybudowanych przed i po tym roku.
[04] – Płyta stalowa ze strzelnicą została opisana w opracowaniu Stahl-Schartenplatte 4 cm stark – 4 cm płyta stalowa ze strzelnicą na sMG 08.
[05] – W tym samym roku wzniesiono  drugi schron z płytą stalową przy wykorzystaniu blachy falistej. Konfiguracja schronu wykonana w lustrzanym odbiciu. Wszedł w skład pobliskiego odcinka Gall. Schron nie zachował się, został wysadzony przez saperów.

Schron przy drodze Iława – Radomno

Posted on Posted in Fortyfikacje niemieckie
Opracował: Franz Aufmann

 

Fot. 01. Stanowisko bojowe na ckm, chronione płytą stalową ze strzelnicą (niem. MG-Schartenstand), wybudowane przy drodze Iława – Radomno, zmodernizowane w późniejszym okresie na schron bierny.

Standardowy jednoizbowy schron o odporności D na ciężki karabin maszynowy (niem. Schartenstand D [01]), został wybudowany przy drodze Iława – Radomno, jako jeden z kilku obiektów. Były wznoszone w ramach budowy umocnień przygranicznych w 1939 roku do osłony większych miejscowości lub rejonów mobilizacyjnych. Jako konstrukcję nośną wykorzystano segmenty z blachy falistej typu „H”. Popularna nazwa schronu to „Heinrich”. Znajduje się po zachodniej stronie drogi, około pół kilometra na południe od granic Iławy. W późniejszym okresie (?) schron został zmodernizowany. Utracił swoje bojowe właściwości i stosowany go jako obiekt bierny. W ramach przeprowadzonych prac zamurowano strzelnicę na ckm pozostawiając otwór do obserwacji. Dobudowano dodatkowe pomieszczenie na planie czworokąta z krótkim korytarzem i schodnią (Rys. 01). Schodnia obiektu została wyprowadzona w kierunku przedpola schronu. W pobliżu wykonano zagłębione w terenie schronienie dla pojazdu. Ściany schronienia wzmocniono betonowym murem. Wjazd do schronienia od strony przedpola (od południa), drogą poprowadzoną tuż przed niewykorzystywaną strzelnicą byłego stanowiska bojowego.

Poszukuję informacji dotyczących okresu, w którym dokonano modernizacji obiektu.

 

Fot. 02. Schodnia zmodernizowanego obiektu.

 

Fot. 03. Wejście do obiektu biernego.
Fot. 04. Widok korytarza wejściowego.
Fot. 05. Widok korytarza wejściowego od strony pomieszczenia magazynowego. Po lewej stronie wejście do byłej izby bojowej.

Rys. 01. Poglądowy schemat obiektu po modernizacji.

 


 

[01] Schron o odporności D na ckm, o konstrukcji opartej na segmentach blachy falistej został opisany w opracowaniu MG–Schartenstand D – Heinrich, część I i MG–Schartenstand D część II.

Schodnia do schronu bojowego na ckm (1932)

Posted on Posted in Fortyfikacje niemieckie

Opracował: Franz Aufmann

Fot. 01. MG-Schartenstand – schron bojowy na ciężki karabin maszynowy z płytą o grubości 2 cm. Do budowy schronu wykorzystano segmenty blachy falistej typu H. Pozycja Lidzbarska.

Warunki terenowe oraz opracowany optymalny plan ogni wymagał w niektórych przypadkach wykonania zmian w  konstrukcji wzorcowych obiektów. Rozwiązanie odbiegające od przyjętych standardów zastosowano dla schronu na ckm do ognia bocznego [01].  Schron, z wykorzystaniem segmentów blachy falistej typu H jako traconego szalunku, wzniesiono w 1932 roku na odcinku obrony przy szosie Orneta – Braniewo [02].

 

Fot. 02. Schodnia do schronu na ckm o najniższej odporności z 1932 roku.

W celu zapewnienia optymalnych warunków prowadzenia ognia, schron zlokalizowano na stoku małego wzniesienia, poniżej jego maksymalnej wysokości. Położenie strzelnicy zapewniało możliwość postawienia płaskiej zapory ogniowej z ciężkiego karabinu maszynowego w wyznaczonym sektorze, czyli prowadzenia najbardziej skutecznego ognia bocznego na stałej wysokości nad poziomem gruntu bez konieczności zmiany podniesienia lufy broni maszynowej. Kilka lat później w podobny sposób lokalizowane były schrony dla broni maszynowej i przeciwpancernej należące do nowo wznoszonych umocnień wzdłuż zachodniej granicy państwowej między ZSRR a III Rzeszą [03] w 1939 roku.
Warunki terenowe wymusiły wykonanie schodni. Jej początek znajduje się na poziomie stropu obiektu. Schody usytuowane zostały poprzecznie do osi schronu. Mają szerokość 170 cm.

 

Fot. 03. Schodnia do schronu na ckm o najniższej odporności z 1932 roku. Wejście do schronu w osi izby bojowej (Trójkąt Lidzbarski).

 

Fot. 04. Schodnia do schronu na ckm, wybudowanego w 1932 roku na stoku skarpy, poniżej jej wysokości (Trójkąt Lidzbarski – odcinek obrony w pobliżu drogi Orneta – Braniewo).

[02] – Podaję tylko przybliżone lokalizacje obiektów. Odpowiadam na pytania przy pomocy zakładki „kontakt”.
[03] – granicy wytyczonej zgodnie tajną częścią paktu Ribbentrop – Mołotow a nieznacznie skorygowanej po  podpisaniu traktatu o granicach i przyjaźni we wrześniu 1939 roku. Wzniesione umocnienia nazywane są nieformalnie „Linią Mołotowa”.

Blacha falista typu H

Posted on Posted in Fortyfikacje niemieckie

Opracował: Franz Aufmann

 

Fot. 09. Widok schronu z 1932 roku ze stropem wykonanym z segmentów blachy falistej typu H.

 

Segmenty blachy falistej, jako nośne elementy konstrukcji, umożliwiały szybkie wznoszenie schronów. Po zakończeniu budowy nie były demontowane. Stanowiły sztywne zabezpieczenie przeciwodpryskowe. Chroniły załogę schronu przed odpryskami betonu, powstającymi podczas trafień pocisków w strop obiektu. W przekroju poprzecznym strop schronu posiadał zarys koła o promieniu 145 cm (Fot. 09). Stopy segmentów blachy falistej oparte były na poziomie posadzki. Sztywne szyny, znajdujące się w najwyższy punkcie sklepienia pozwalały na łączenie przeciwległych segmentów. Belka stropowa, utworzona przez dwie szyny przeciwległych segmentów, znajdował się w mierzony obiekcie na wysokości 188 cm nad poziomem posadzki. Do oszalowania jednoizbowego schronu bojowego na ckm o długości izby bojowej równej 200 cm niezbędne były cztery segmenty blachy falistej o długości belek równej 94 cm. Segment składał się z trzech podstawowych części: – szyny, dwóch arkuszy blachy falistej i stopy. Po zmontowaniu każdy segment otrzymywał zabezpieczenie antykorozyjne. Do tych celów stosowano porycie cynkowe.
Szynę segmentu (Fot. 10, 1) blachy falistej wykonywano z ceownika 100 x 50. Do niej zamocowane były za pomocą nitów (Fot. 10, 3) dwa arkusze blachy falistej, ułożone na zakładkę. Proces nitowania blachy do belki stropowej prowadzono na zimno. Pomiędzy blachą a ramieniem ceownika umieszczano czworokątną podkładkę dystansową o kształcie zgodnym z profilem blachy.

 

Fot. 10. Segment blachy falistej typu H. 1. szyna – ceownik 100×50, 2. nit mocujący arkusze blachy falistej, 3. nit mocujący arkusz blachy falistej do szyny, 4. wycięcie w ramieniu ceownika na zacisk do szybkiego montażu, 5. stożkowy element ustalający, 6. otwór ustalający.

 

Ze względów oszczędnościowych stosowano w późniejszym okresie okrągłe podkładki. Górna belka miała długość 94 cm. Blach falista mocowana była do górnej belki tak, aby z obu stron wystawała na długość równą połowie zwoju. Dlatego też sąsiednie segmenty mogły być łączone na zakładkę.
Blachę falistą tłoczono ze stali węglowej wyższej jakości. Głębokość tłoczenia wynosiła 70 mm (głębokość fali) a skok 90 mm (odległość pomiędzy najbliższymi wierzchołkami fali). W celu wykonania jednego segmentu stosowana dwa arkusze blachy falistej. Oba arkusze blachy łączono za pomocą nitów.
Stopa segmentu blachy falistej wykonana była z kątownika nierównoramiennego 75 x 50. Blachę falistą mocowano za pomocą nitów do krótszego ramienia kątownika. W dłuższym ramieniu wykonano otwory o przekroju czworokąta 1,2 x 1,2 cm (Fot. 15) do mocowania segmentu do drewnianych belek za pomocą gwoździ hakowych.

 

Fot. 11. Połączenie dwóch przeciwległych segmentów blachy falistej. 1-2. szyny połączonych segmentów, 3. stożkowy kołek ustalający, 4. nit mocujący arkusz blachy falistej do szyny.

 

Elementy bazujące umożliwiały uzyskanie żądanego położenia przeciwległych segmentów w procesie montażu. Dlatego też każda szyna posiadła stożkowy kołek (Fot. 10, 5) oraz otwór ustawczy. Stożkowe kołki zagłębiały się w otworach ustalającym montowanych segmentów. Blachy sąsiednich segmentów zachodziły na siebie (Fot. 12, 6), tworząc zakładki. Wymóg mocowania nachodzących na zakładkę końców segmentów blachy za pomocą nitów nie zawsze był realizowany.
Szyny segmentów blachy falistej mocowane był do siebie za pomocą dwóch zacisków. Zacisk do szybkiego mocowania jest niewidoczny od strony wnętrza schronu (Fot. 14). Obejmę zacisku wsuwano w czworokątne wycięcia (Fot. 10, 4), wykonane w stopach obu ceowników. Obrót dźwigni z mimośrodową krzywką dociskał do siebie szyny przeciwległych segmentów.

 

Fot. 12. Widok łączenia czterech segmentów blachy falistej. 1-4. szyny połączonych segmentów, 5. nit mocujący arkusz blachy falistej do szyny, 6. miejsce połączenia na zakładkę sąsiednich arkuszy.

 

Fot.13. Szyna segmentu blachy falistej z wystającym zwojem blachy falistej do łączenia sąsiednich arkuszy na zakładkę.

 

Fot. 14. Zacisk do szybkiego mocowania segmentów blachy falistej.

 

Fot. 15. Stopa arkusza blachy falistej z czworokątnymi otworami do mocowania gwoździami hakowymi.

 


Zaprezentowane zdjęcia blachy falistej typu H wykonano dzięki udostępnieniu eksponatów przez koło terenowe „Przedmoście Warszawa” Stowarzyszenia na Rzecz Zabytków Fortyfikacji Pro Fortalicium. Podziękowania dla pana Huberta Trzepałki.