Fot. 01. Izba bojowa schronu bojowego typu B1-1 (nr. 01 na mapie). Strzelnica obrony wejścia chroniona płytą stalową z zamknięciem typu 48 P8. Płyta, skośnie osadzona w ścianie schronu, zapewniała maksymalny sektor ostrzału z broni ręcznej.
Fot. 02. Lokalizacja schronów bojowych fortyfikacji stałej uwzględnionych w badaniach terenowych. Każdemu obiektowi przypisano numer kolejny. Po północnej stronie drogi oznaczono czarnym kółkiem bez numeru lokalizację schronu B1-13. 01. B1-1, 02. B1-03, 03. B1-13, 04. B1-3, 05. B1-3, 06. B1-4/I, 07. B1-1, 08. B1-3, 09. B1-5, 10. B1-3, 11. B1-5, 12. B1-3, 13. B1-1.
Stalową płytę 48 P8, chroniącą stanowisko obrony wejścia i zapola, zastosowano w dwóch spośród trzech zidentyfikowanych schronach bojowych typu B1-1 [01] na badanym odcinku obrony. Płyta zamknięcia strzelnicy 48 P8, zgodnie z podstawowym projektem, została skośnie osadzona w ścianie tak, aby uzyskać maksymalny sektor ostrzału z broni ręcznej. Na podstawie wykonanych pomiarów sektor ten, mierzony w płaszczyźnie poziomej, został oszacowany na około 40 stopni. Taką strzelnicę obrony wejścia otrzymał schron nr 01 na mapie. Aktualne zachowanie rzeźby terenu nie umożliwia oszacowania zasięgu obrony tej strzelnicy. Nie jest możliwe określenie, czy w sektorze jej ognia mogła znajdować się droga Miechy (Münchenfelde na mapie) – Czyprki oraz zapole schronu typu B1-13. Schron ten został zlokalizowany po północnej stronie drogi. Na mapie został oznaczony czarnym kółkiem bez numeru.
Jeden ze schronów typu B1-1, o numerze 13 na mapie, otrzymał stalową płytą, stosowaną dotychczas do ochrony stanowiska karabinu maszynowego. Nie wykorzystano przeziernika, znajdującego się po lewej stronie stanowiska obrony wejścia, do prowadzenia obserwacji sektora obrony zapola. Został przysłonięty przez żelbetonową ścianę.
Zachowana strefa wejścia do schronu jest obecnie głęboko osadzona (Fot. 02). Pozwalała na obronę przy pomocy broni ręcznej w ograniczonym zakresie, zaledwie na dystansie kilku metrów.
Fot. 03. Strefa wejścia do schronu B1-1 bez pomieszczenia gotowości bojowej (nr 13 na mapie). Strefa wejścia, głęboko osadzona, pozwalała na obronę na dystansie zaledwie kilku lub kilkunastu metrów.
Fot. 04. Strzelnica obrony wejścia schronu B1-1 (nr 13 na mapie), chroniona płytą dla broni maszynowej.
Fot. 01. Tylna ściana schronu bojowego M6 z 1936 roku. (Odcinek „Sępólno Wielkie” Pozycji Pomorskiej).
Fot. 02. Miejsce składowania zdjętych z płyty grzewczej fajerek w schronie M6 z 1936 roku. (Odcinek „Sępólno Wielkie” Pozycji Pomorskiej).
Konstrukcję profesjonalnego pieca Wt80 [01], przeznaczonego do ogrzewania pomieszczeń obiektów fortyfikacji stałej przy zachowaniu warunku gazoszczelności, opracowano dopiero w 1937 roku. Uznanym producentem pieca była firma W. Ernst Haas & Sohn z siedzibą w miejscowości Sinn w Hesji. Podzespoły wykonywano w odlewni żeliwa „Neuhoffnungshütte”. Cechą charakterystyczną pieca, ze względu na wymagany warunek gazoszczelności, była jednolita płyta grzewcza (wersja pieca Wt80K) bez fajerk.
Fajerki stanowiły integralną część niegazoszczelnych pieców grzewczych, stosowanych do ogrzewania pomieszczeń fortecznych i posiłków dla załogi obiektów fortyfikacji stałej, wzniesionych przed 1937 rokiem. Standardowe fajerki wykonywano jako odlewy żeliwne w kształcie obręczy. Umieszczono je w płycie grzewczej w górnej części pieca. Środkowa fajerka posiadała otwór, aby można było uchwycić ją za pomocą pogrzebacza. Fajerki umożliwiały dopasowanie otworu w płycie grzewczej do wymiarów garnka, w celu ogrzewani go bezpośrednio przez palenisko pieca. Metoda ta pozwalała na bardziej efektywne podgrzanie lub przygotowanie gorącego wyżywienia załogi schronu
Podczas badań terenowych na odcinku „Sępólno Wielkie Pozycji Pomorskiej (niem. Groß Karzenburg) stwierdzono, że niektóre obiekty posiadają wyznaczone miejsce składowania zdjętych z pieca fajerek. Na ścianie w pobliżu pieca umieszczono zaczep na zdjęte fajerki. W celu wyeliminowania możliwości zabrudzenia na biało malowanej ściany przez fajerki pokryte sadzą, wykonano wokół zaczepu czarne koło. Oczywiście zaczep z czarnym kołem otrzymał odpowiedni napis eksploatacyjny „Für Ofenringe”.
Fot. 03. Boczna ściana schronu bojowego M6 z 1936 roku. (Odcinek „Sępólno Wielkie” Pozycji Pomorskiej) z oznaczonym miejscem do składowania fajerek pieca grzewczego. Pod stropem zawór przewodu kominowego.
Rys. 01. Schemat schronu zaporowego Sp. 63 na armatę przeciwpancerną i ckm (konstrukcja wg rys. 842 B2) w Czarnym Piecu (Pozycja Olsztynecka). Sektor ostrzału dla karabinu maszynowego MG 08 i MG 34 mocowanego w zastępczym zestawie do mocowania broni 642 S2 (niem. Behelfsmäßiges Lager für Laffettenaufsatzstück) płytą stalową 422 P01.
Broń maszynową do obrony wejścia i zapola przewidywano osadzać w zastępczym zestawie mocującym według rysunku 642 S2 (niem. Behelfsmäßiges Lager für Laffettenaufsatzstück) (Rys. 02) lub na lekkiej podstawie fortecznej [01]. W pierwszym przypadku karabin maszynowy na wysięgniku, ustawionym w pionowej osi strzelnicy (niem. Lafettenaufsatzstück), zamocowany był przy pomocy dwóch wsporników zastępczego zestawu 642 S2. W drugim przypadku karabin maszynowy na lekkiej podstawie fortecznej spoczywał na saniach mocowanych do standardowego blaszanego stolika. Ten sam stolik był stosowany w fortyfikacji stałej dla podstawy fortecznej 08.
Do obrony wejścia i zapola schronu brano pod uwagę 7,92 mm karabin maszynowy starszego wzoru MG 08 lub jego lżejszą wersję MG 08/15 oraz nowoczesny MG 13 i MG 34. Zastosowanie karabinu maszynowego MG 08 pozwalało na zachowanie jednolitości uzbrojenia, ale przy konieczności uwzględnienia ograniczeń wynikających z rozwiązania sposobu chłodzenia lufy. Dlatego też w celu uzyskania warunków optymalnej obrony dla danego stanowiska określano przewidziany wzór karabinu maszynowego. Napis eksploatacyjny, informujący o dopuszczonym uzbrojeniu dla stanowiska obrony wejścia i zapola mógł być umieszczony w pobliżu strzelnicy. Jest nadal czytelny w świetnie zachowanej izbie załogi schronu zaporowego Sp. 63 na armatę przeciwpancerną i ckm (konstrukcja wg rys. 842 B2) w Czarnym Piecu (Fot. 02).
Ograniczenia wynikające z konstrukcji broni możemy określić na przykładzie stanowiska obrony wejścia i zapola chronionego przy pomocy płyty stalowej 422 P01 a wyposażonego w zastępczy zestaw mocujący 642 S2. Dla karabinów maszynowych MG 08, MG 08/15, MG 13 oraz MG 34 za strzelnicą o wymiarach 22 x 30 cm określono sektor ostrzału w płaszczyźnie pionowej i poziomej [02].
karabin maszynowy MG 08 na wysięgniku 08/15 uzyskał sektor ostrzału:
– w płaszczyźnie poziomej wynoszący – 400
– w płaszczyźnie pionowej w zakresie – od +70do -200
karabin maszynowy MG 08/15 na wysięgniku 08/15 uzyskał sektor ostrzału:
– w płaszczyźnie poziomej wynoszący – 480 w płaszczyźnie pionowej w zakresie – od +200 do -250
karabin maszynowy MG 13 na wysięgniku 08/15 z adapterem uzyskał sektor ostrzału wynoszący:
– w płaszczyźnie poziomej wynoszący – 540 – w płaszczyźnie pionowej w zakresie – od +210 do -300
karabin maszynowy MG 34 na wysięgniku 08/15 z adapterem uzyskał sektor ostrzału wynoszący:
– w płaszczyźnie poziomej wynoszący – 540
– w płaszczyźnie pionowej w zakresie – od +190 do -280
karabin maszynowy MG 34 na wysięgniku 34 uzyskał sektor ostrzału wynoszący:
– w płaszczyźnie poziomej wynoszący – 540
– w płaszczyźnie pionowej w zakresie – od +120 do -80
W praktyce należało również uwzględnić kąt rozglifienia strzelnicy w obu płaszczyznach.
Fot. 02. Stan zachowania stanowiska ręcznego karabinu maszynowego MG 08/15 lub MG 34 do obrony wejścia i zapola, za stalową płytą 422 P01 w schronie bojowym Sp. 93 (Pozycja Olsztynecka) z 1938 roku. Karabin maszynowy na wysięgniku mocowanym za pomocą dwóch wsporników poniżej strzelnicy.
Rys 02. Zastępczy zestaw mocujący 642 S2 dla karabinu maszynowego na pionowym wysięgniku (archiwum NARA).
Fot. 01. Wejście do schronu Regelbau R105c. Schron wzniesiony w 1940 roku w pobliżu miejscowości Kozioł (Pozycja Pisy – Galindestellung).
Fot. 02. Widok ściany z niszą na przyłącze polowej sieci telefonicznej (położenie niszy zaznaczono strzałką).
W 1938 roku rozpoczęto prace nad nowymi konstrukcjami schronów bojowych. Prace te były związane z planowanym wprowadzeniem nowej odporności dzieł fortecznych na ostrzał, określanej jako B neu. Powstałe konstrukcje obiektów fortecznych nazwano serią projektową „100”. Obiekty tej serii oznaczano trzycyfrowymi numerami a każdy zaczynał się do „1”.
W serii projektowej „100” wprowadzono zmiany w zakresie przyłącza kabla polowej sieci telefonicznej. Niszę ulokowano w korytarzu wejściowym, chronionym drzwiami kratowymi i wewnętrzną strzelnicą obrony wejścia. W niszy znajdują się wyloty dwóch rur, którymi prowadzono kable telefoniczne. Jedna z rur została skośnie osadzona w ścianie. Jej wylot znajduje w płaszczyźnie tylnej ściany schronu, na niższej wysokości niż położenie niszy. Służyła do doprowadzenia kabla sieci polowej. Druga z rur, osadzona pionowo w ścianie, chroniła wewnętrzny kabel telefoniczny.
Fot. 03. Widok ściany z niszą na przyłącze polowej sieci telefonicznej.
Fot. 01. Widok zagłębienia terenu przy tylnej ścianie schronu dla ciężkiego karabinu maszynowego i drużyny piechoty odcinka obrony „Groß Karzenburg” Pozycji Pomorskiej. Schron wzniesiono po północnej stronie drogi Sępolno Wielkie – Kołki.
Fot. 02. Graficzna prezentacja numerycznego modelu terenu wokół schronu do ognia czołowego dla ckm i drużyny piechoty o sygnaturze Karz. 30. Na zdjęciu oznaczono jako -nr 1. Obiekt – nr 2 to schron bojowy bez pomieszczenia gotowości bojowej. Odległość między obiektami wynosi około 115 metrów (źródło: www.geoportal.gov.pl).
Schron do ognia czołowego z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i strzelnicą obrony wejścia i zapola należy do obiektów o nowej generacji. Wznoszone je od 1936 roku. Niemieccy planiści, bazujący na zdobytych doświadczeniach w poprzednich latach, umiejętnie wykorzystywali ukształtowanie terenu przy opracowywaniu planów ogni broni głównej dla poszczególnych stanowisk ogniowych i ich lokalizacji. W okresie wdrażania schronu nowej generacji, ze strzelnicą obrony wejścia i zapola, nie umieli jednak optymalnie wykorzystać zalet nowego rozwiązania. Część schronów, jak obiekt wzniesiony po północnej stronie drogi Sępolno Wielkie – Kołki, otrzymała charakterystyczne zagłębienie terenu przy elewacji wejściowej (Fot. 01), typowe dla schronów budowanych we wcześniejszych latach. Oddziaływanie stanowiska do obrony wejścia i zapola ograniczało się zaledwie do kilku metrów najbliższego otoczenia ściany tylnej schronu.
W przypadku niektórych schronów, starano się odpowiednio zwiększyć zakres oddziaływania stanowiska obrony wejścia i zapola. Świetnym tego przykładem może być graficzna prezentacja numerycznego modelu terenu wokół schronu do ognia czołowego dla ckm i drużyny piechoty o sygnaturze Karz. 30 (na fot. 02 oznaczono -nr 1.) odcinka Groß Karzenburg Pozycji Pomorskiej. Nie jest to symulacja numeryczna ukształtowania terenu w 1936 roku lecz aktualny stan jego zachowania, zgodny z opracowaniami dostępnymi na stronie www.geoportal.gov.pl. Wyjątkowo łatwe do rozpoznania są regularne kształty wykonanej równi ogniowej stanowiska 7,96 mm ciężkiego karabinu maszynowego MG 08, prowadzącego ogień czołowy. Od strony zapola (Fot. 03) wykonano około 35 metrowej długości wykop w celu zwiększenia skuteczności ognia ze strzelnicy obrony wejścia i zapola schronu. Nadal elewacja schronu chroniona jest przed bezpośrednim ostrzałem przez odpowiednie zagłębienie schronu w otaczającym go terenie.
Fot. 03. Widok zapola schronu o sygnaturze Karz.30 z wykonanym wykopem (na fot. 2 oznaczono jako -1) w celu zwiększenia skuteczności obrony wejścia i zapola schronu.
Umiejętność doboru lokalizacji schronu oraz wkomponowanie jego bryły w otaczający teren staje się coraz ważniejsza. Pod koniec 1936 roku pojawiają się nowe projekty norm dla dzieł fortyfikacji stałej. Planuje się, że wszystkie schrony bojowe o kategorii odporności na ostrzał B1 otrzymają dodatkową strzelnicę ochrony wejścia i zapola. Okap, chroniący przed ostrzałem z broni stromotorowej ma stać się standardem nad jednym z wejść.
Fot. 01. Br06 – schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty ze stanowiskiem łączności optycznej (niem. MG-Schartenstand mit Einheitsgruppe).
Rys. 01. Konfiguracja pomieszczeń schronów: A. schron do ognia czołowego z pomieszczeniem dla drużyny piechoty Br 08, B. schron do ognia czołowego z odkrytym stanowiskiem obserwatora artylerii Br 07 (próba rekonstrukcji). 1. izba bojowa, 2. pomieszczenie dla drużyny piechoty, 3. przedsionek – bierna śluza przeciwgazowa, 4. wyjście ewakuacyjne, 5. wejście do schronu, 6. odkryte stanowisko obserwatora artylerii, 7. stanowisko łączności optycznej.
Mapa 01. Graficzna prezentacja numerycznego model terenu części odcinka obrony Bruchmühle pozyskana ze strony www.geoportal.gov.pl.
Linię obrony odcinka Bruchmühle Pozycji Pomorskiej oparto o lewy brzeg Piławy. Budowę żelbetonowych schronów w 1936 roku, tworzących szkielet obrony, poprzedziły prace hydrotechniczne. W 1933 roku ukończono budowę jazu ( J1 na mapie), położonego 500 metrów na południowy zachód od przeprawy mostowej (M1). Spiętrzenie wód rzeki powodowało utworzenie rozlewisk i zabagnień, przeszkód trudnych do pokonania przez ludzi i pojazdy. Most drogowy umożliwiał komunikację drogową (droga D1) pomiędzy położonymi na zachód od Piławy Starowicami a pobliskimi Nadarzycami (droga D2), czy też z Bornem-Sulinowo (droga D3).
Do jego bezpośredniej obrony przewidziano trzy schrony broni maszynowej Br 06, Br 07 i Br 08. Obiekty Br 06 i Br 08 to schrony [01] dla ciężkiego karabinu maszynowego i drużyny piechoty (niem. MG-Schartenstand mit Einheitsgruppe). Br 06 został wzniesiony na lekkim wzniesieniu terenu po południowej stronie drogi do Starowic w odległości około 230 metrów od mostu. W sektorze ognia ciężkiego karabinu maszynowego znalazła się południowa strona mostu wraz przyczółkiem mostowym na wschodnim brzegu.
Północna część przyczółku, która zdaniem niemieckich projektantów była dogodniejszą pozycją wyjściową do forsowania rzeki niż południowa, nadzorowana była przez stanowiska ogniowe Br 07 oraz Br 08. Skuteczność planowanej obrony miały zwiększyć pokrywające się częściowo sektory ognia z obu schronów. Ważnym obiektem w planie obrony był jednoizbowy schron na ckm Br 09. Ogniem bocznym, wzdłuż koryta rzeki, wspierał obronę przyczółku mostowego. W zasięgu ognia skutecznego znalazły się przedpola obu stanowisk ogniowych Br 07 oraz Br 08 (położony w odległości około 530 metrów od Br 09).
Jednoizbowy schron Br 07 do ognia czołowego (niem. MG-Schartenstand ohne Bereischaftsraum) wzniesiono zaledwie około 180 metrów od mostu. Podobnie jak B 06 i 08, został wybudowany w klasie B1 odporności na ostrzał. W tylnej ścianie wykonano niszę odkrytego stanowiska dla obserwatora artylerii [02]. Jego położenie zapewniało dogodne warunki do obserwacji przedpola i oceny sytuacji na polu walki. Wsparcie artylerii było niezbędne dla skutecznej obrony przeprawy mostowej.
Opis do Mapa 01. Graficzna prezentacja części odcinka obrony Bruchmühle, pozwala na precyzyjne określenie przebiegu umocnień, weryfikację położenia stanowisk ogniowych oraz ocenę wielkości terenów zalewowych przy aktualnym ukształtowaniu terenu. Na mapie: Br 03 – schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i stanowiskiem łączności optycznej, Br 04 – schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty, Br 05 – jednoizbowe schron bojowy, Br 06 – schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i stanowiskiem łączności optycznej, Br 09 – jednoizbowy schron broni maszynowej z otwartym stanowiskiem obserwatora artylerii, Br 08 schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i punktem łączności optycznej, Br 09 – jednoizbowy stanowiska ogniowe broni maszynowej, D1 – droga do Starowic, D2 – droga do Nadarzyc, D3 – droga do Borne-Sulinowo, J1 – jaz na Piławie, M1 – most drogowy.
Fot. 02. Br 07 – Schron na ckm bez pomieszczenia gotowości bojowej z odkrytym stanowiskiem obserwatora artylerii. Widok od przedpola
Rys. 02. Jednoizbowy schron bojowy o odporności C z 1936 roku. 1. stanowisko bojowe 7,9 mm ckm sMG 08 na podstawie fortecznej, 2. rury układu wentylacji grawitacyjnej z zamknięciem od strony izby, 3. nisza oświetleniowa, 4. rura przewodu kominowego z zamknięciem od strony izby, 5. nisza złącza telefonicznego, 6. Wejście do schronu, 8. miejsce do spania (prycza lub hamak).
Współdziałanie schronów broniących przeprawy mostowej zapewniała łączność telefoniczna. Nietypowym rozwiązaniem w niemieckiej fortyfikacji stałej okresu międzywojennego, jakie zastosowano na odcinku Bruchmühle, było wykorzystanie stanowisk łączności optycznej [03]. Takie stanowiska otrzymały ważne w taktycznym planie obrony schrony Br 08, Br 06 oraz schron (Br 03) na ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty, który wzniesiono do obrony strategicznego jazu (J1). Szczególną lokalizację otrzymał schron Br 07. Wybudowano do w takim miejscu, aby obserwator artylerii posiadał łączność optyczną z bezpośrednio sąsiadującymi obiektami Br 06 i Br 08.
Jaz
Jaz został zaplanowany jako budowla hydrotechniczna o przeznaczeniu czysto militarnym na przewidzianym obszarze działań obronnych. Zadaniem jazu było wykonanie rozlewisk na terenach zalewowych o określonej wielkości oraz zabagnień po przez okresowe spiętrzenie wody rzeki Piławy. Położenie jazu zostało tak dobrane, aby powstałe rozlewiska utrudniały skuteczny atak nieprzyjaciela w celu przechwycenia przeprawy mostowej na
Fot. 03. Widok jazu ruchomego spiętrzającego wody Piławy (Fot. Karol Dalidowicz).
Fot. 04. Korona jazu na rzece Piławie od strony zachodniej. Widoczne są pionowe kanały na szndory spiętrzające wodę. (Fot. Marek Kozłowski).
Piławie i sprawny przemarsz jego wojsk. Ze względu na przewidziane zadania zdecydowano się na wybudowanie żelbetonowego jazu ruchomego o najprostszej konstrukcji. Pomiędzy dwoma przyczółkami, położonymi w odległości zapewniającej przepływ wielkiej wody bez dodatkowego spiętrzenia, wykonano żelbetonową płytę denną z filarem po środku. Wymaganą wysokość spiętrzenia wody uzyskiwano po przez ułożenie odpowiedniej ilości drewnianych belek, poprzecznie do kierunku przepływu wody. Nazywano je potocznie szandorami. Belki wsuwano poziomo w dwa pionowe kanały, wykonane na przeciw siebie w przyczółku i filarze. Pomiędzy każdym przyczółkiem a filarem można było ułożyć cztery rzędy szandor.
Fot. 05. Ruina schronu bojowego Br 04 o odporności B1 z pomieszczeniem dla drużyny piechoty.
Fot. 06. Schron bojowy o odporności C na ciężki karabin maszynowy z odcinka „Br” (niem. Bruchmüle) Pozycji Pomorskiej.
W zachodnim przyczółku jazu wykonano upust dolny. Umożliwiał kontrolowany przepływ wody. Budowę jazu ukończono w 1933 roku. Przyczółki zabezpieczono przeszkodami przeciwpiechotnymi i przeciwpancernymi.
Budowę żelbetonowych schronów rozpoczęto w 1936 roku. Tworzyły trzon odcinka Bruchmühle Pozycji Pomorskiej. Trzy żelbetonowe schrony bojowe przeznaczono do obrony jazu. Dwa z nich, oznaczone na mapie jako Br 03 i Br 04, to standardowe schrony na ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty, były wznoszone na Pozycji Pomorskiej od 1935 roku. Wybudowano je w klasie odporności na ostrzał B1. W sektorze ognia 7,92 mm ciężkiego karabinu maszynowego sMG 08 obu schronów znajdował się jaz i jego bezpośrednie otoczenie. Centralnie zlokalizowany Br 04, oddalony od jazu o zaledwie 100 metrów, prowadził ogień czołowy wzdłuż korony jazu. Drużyna piechoty wpierała obronę ze stanowisko polowych. Stanowisko ogniowe Br 05, położone na północ od jazu, wykonano w klasie odporności na ostrzał C [04].
Koordynację działań obronnych umożliwiała łączność telefoniczna między schronami broniącymi przeprawy mostowej i jazu. Dodatkowo Br 03 wyposażono w stanowisko łączności optycznej, które umożliwiało komunikację ze schronem Br 06 [03].
Fot. 07. Jaz na rzece Piławie (Fot. Marek Kozłowski).
Fot. 01. Bryła schronów 94/ 95 schowana za filarem mostu kolejowego. Foto: Cezary (Alkali) Piotrowski.
W planach niemieckich strategów, główną linię obrony III Rzeszy przed atakiem ze wschodu, stanowił Front Forteczny Łuku Odry-Warty (niem. Festungsfront im Oder-Warthe Bogen) zamykający najkrótszą drogę do Berlina. Front Forteczny Łuku Odry-Warty zabezpieczały przed atakiem i obejściem ze skrzydeł dwie pozycje, od północy Pozycja Pomorska (niem. Pommernstellung) oraz od południa Pozycja Odry (niem. Oderstellung). Pozycje te miały również za zadanie osłonić koncentrację oddziałów niemieckich na czas mobilizacji oraz umożliwić kontratak ze skrzydeł w celu okrążenia wojsk agresora, próbującego przełamać Front Forteczny Łuku Odry-Warty. Na Pozycji Odry wybudowano ok. 650 (z planowanych ok. 780) żelbetowych schronów bojowych, obserwacyjnych lub biernych. Jednym z ciekawszych obiektów wchodzący w skład Pozycji Odry jest obiekt przeznaczony dla dwóch ciężkich karabinów maszynowych o numerze 94/95, wzniesiony pod mostem kolejowym w Brzegu Dolnym (do 1945 r. – Dyhernfurth). Pod numerem 94/95 [01] kryją się dwa osobne schrony bojowe, specyficznie ze sobą połączenie. Prawy, o numerze 94 wzniesiono w 1930, a lewy o nr 95 w 1932 roku. Oba schrony przeznaczone są dla broni maszynowej, prowadzącej ogień boczny. Podstawowym uzbrojeniem obu obiektów był 7,92 mm karabin maszynowy MG 08. Konstrukcja schronów powstała w oparciu o instrukcję „Budowa pozycji obronnej” (niem. Stellungsbau) z 4 sierpnia 1930 roku. W zasadzie nie odbiega od wzorcowego projektu schronu na ckm (niem. Unterstand für ein M.G. mit Schartenplatte) za stalową płytą, chroniącą stanowisko bojowe.
Fot. 02. Widok z wału przeciwpowodziowego schronów 94/95 obrazujący ich nietypowe umiejscowienie pod mostem kolejowym. Foto: Tomasz Zamysłowski.
Zadania ogniowe
W wyniku doświadczeń wyniesionych z pól bitewnych I wojny światowej wyciągnięto wnioski, że najbardziej efektywnym rodzajem ognia prowadzonym przez ckm, jest ogień boczny. Ogień czołowy stosowany w pierwszych latach wojny uznano za mniej efektywny. Strzelanie na większe odległości ogniem pośrednim, chociaż forsowane na początku wojny, wynikało głownie z słabości artylerii wałczących stron oraz niewystarczającej ilości amunicji zmagazynowanej przed konfliktem. Tym samym próbowano za pomocą ognia ckm realizować zadania ogniowe przewidziane dla artylerii co skutkowało bardzo dużym zużyciem amunicji karabinowej. Zauważono, że przy prowadzeniu ognia pośredniego w wybrany punkt terenowy, skutkuje rozrzutem pocisków w kształcie elipsy. Rozrzut ten jest większy na odległości niż na kierunku ognia. Zjawisko to przy ogniu czołowym jest wadą natomiast przy ogniu bocznym staje się zaletą. Ustawiając ckm bokiem w stosunku do nacierającej tyralierą piechoty sprawia, że zjawisko rozrzutu w odległości, wpływa korzystnie na pokrycie większej ilości celów (wzdłuż tyraliery). Jednym ckm-em można przy ogniu boczny pokryć szeroki pas natarcia, co przy ogniu czołowy należało by zrealizować za pomocą kilku ckm-ów. Stanowiska do ognia bocznego są w mniejszym stopniu narażone na bezpośredni ostrzał wroga . Kolejnym wnioskiem wyciągniętym z pól bitewnych jest wykonanie płaskich zapór ogniowych tuż nad poziomem gruntu. Niemal płaska trajektoria lotu pocisku ułatwiała celny ostrzał. Celowniczy ckm w takim wypadku nie był zmuszony do ciągłej korekty nastawy odległości ognia ckm a jedynie poszerzanie lub przenoszenie go w kierunku. Ogień ten był wyjątkowo skuteczny na płaskim terenie. Istotną niedogodnością ognia bocznego w stosunku do ognia czołowego, był brak możliwości ostrzeliwania pozycji wyjściowej atakującego nieprzyjaciela.
Fot. 03. Widok na schron 94 z zachowaną płytą stalową o grubości 8 cm. Foto: Tomasz Zamysłowski.
Obrona przyczółku
Koncepcji ognia bocznego oraz płaskich zapór ogniowych znakomicie wpisywała się w obronę koryta Odry. Przeżywalność środków ogniowych dodatkowo zwiększono, umieszczając je w schronach odpornych na ostrzał broni piechoty i artylerii. Schrony do ognia bocznego, zwrócone do rzeki ścianą obsypaną płaszczem ziemnym oraz ze strzelnicami nie wystawionymi na bezpośredni ostrzał, były łatwiejsze do zamaskowania oraz bardziej odporne na ogień wroga. Jako najdogodniejsze miejsce do sforsowania Odry w okolicy Brzegu Dolnego wytypowano rejon mostu kolejowego. Północny brzeg w tym rejonie posiadał łagodne stoki a wały przeciwpowodziowe w tym miejscu są oddalone od koryta rzeki na odległość dochodzącą do 250 m. W celu zabezpieczenia przeprawy mostowej wybudowano w 1930 roku dwa obiekty bojowe o numerach 94 oraz 96.
Aby maksymalnie zwiększyć efektywność ostrzału, zdecydowano się wybudować schrony na terenach zalewowych, poniżej poziomu wałów przeciwpowodziowych, maksymalnie blisko koryta rzeki. Do bezpośrednich schronu nr 94 należała obrona koryta Odry za pomocą płaskiej zapory ogniowej, kładzionej tuż nad lustrem wody. Schrony miały prowadzić ogień boczny wzdłuż koryta rzeki. W sektorze ostrzału schronu nr 94 znalazło się koryto Odry oraz jej tereny zalewowe miedzy wałami przeciwpowodziowymi po prawej stronie mostu, w kierunku schronu nr 93 (wybudowany w 1932 roku). Funkcja obrony samego wiaduktu oraz przedpola schronu nr 94 realizowana była przez schron nr 96. Konstrukcja schronu nr 96 oraz nr 94 nie odbiega zasadniczo od wzorcowego projektu z instrukcji „Budowa pozycji obronnej” z 4 sierpnia 1930 roku. Obiekt nr 96 otrzymał orilion, chroniący strzelnicę ckm przed bocznym ostrzałem. W przypadku nr 94 pełnił tę rolę filar mostu, za którym wybudowano schron.
Mapa 01. Mapa 01. Położenie schronów i kierunki ognia schronów bojowych: nr 94. nr 95, nr 96 i nr 97. Schrony nr 94 i 96 wzniesiono w 1930 roku a nr 95 i 97 w 1932 roku.
Położenie zabudowań Brzegu Dolnego, które miejscami znajdowały się tuż nad brzegiem Odry, sprzyjało skrytej koncentracji oddziałów wyznaczonych do sforsowania rzeki oraz zapewniało im osłonę przed bezpośrednim ogniem. W celu wyeliminowania możliwości ataku z tego kierunku w roku 1932 wybudowano schrony nr 97 oraz nr 95. Obiekty te nie odbiegały konstrukcyjnie od wybudowanych w 1930 roku, nie zmieniała się również koncepcja prowadzonego ognia. Zadaniem schronu nr 97 był ostrzał zakola Odry oraz zabudowań znajdujących się w tym miejscu na jej północnym brzegu. Natomiast schron nr 95 realizował zadanie ogniowe analogiczne jak schron nr 94 lecz po jego lewej stronie wiaduktu. Obiekt nr 95 wybudowano również za filarem wiaduktu łącząc go jedną ze ścian z obiektem nr 94. Dodatkową funkcją ogniową schronu nr 95 było pokrycie ogniem przedpola schronów nr 96 , 97 oraz ich bezpośrednia obrona w razie sforsowania w tym miejscu Odry przez oddziały wroga.
W ten sposób za pomocą czterech obiektów nr 94, 95, 96 oraz 97 zrealizowano kompleksowo obronę mostu kolejowego oraz podejść do niego. W roku 1936 postanowiono wzmocnić ten odcinek budując dwusektorowy schron z stanowiskiem obserwacyjnym w kopule (niem. Regelbau B1-7 -MG-Doppelschartenstand mit Kleinstglocke) odmienny konstrukcyjnie od wybudowanych wcześniej obiektów. Obiekt przeznaczony był do prowadzenia ognia skośnego.
Fot. 04. Ruina schronu nr 96. Foto: Tomasz Zamysłowski,
Stan zachowania
Schrony nr 94/95 uniknęły wysadzenia przez saperów w roku 1945, jak większość schronów Pozycji Odry w okolicy Brzegu Dolnego, tylko dlatego, że tego typu operacja zagrażałaby przebiegającym bezpośrednio nad nimi przęsłem mostu. Podczas inwentaryzacji umocnień fortyfikacyjnych, prowadzonych przez Wojsko Polskie w roku 1949, komisja zakwalifikowała ponownie obiekty do zniszczenia. Prawdopodobnie z tych samych przyczyn co w 1945 roku odstąpiono od tego.
Obecnie schrony są mocno zdewastowane. Zdemontowano wszelkie możliwe elementy, które udało się odkręcić. Schron nr 95 posiada uszkodzoną palnikiem płytę (częściowo upalona), brakuje wszystkich futryn drzwi. Bryły schronów „zdobią” obecnie grafity. W schronie nr 95 zachowało się cześć oryginalnych napisów eksploatacyjnych. Od jakiegoś czasu w mediach pojawiają się informację o planowanej od lat przebudowie wiaduktu (wcześniej zakładano jego remont), tym samym przyszłość zachowanych obiektów wydaje się niepewna. Schrony nr 96 i 97 został wysadzone i stanowią obecnie dosyć czytelne ruiny.
Fot. 05. Widok z rejonu schronu nr 96 w kierunku schronów nr 94/95. Foto: Tomasz Zamysłowski.
[01] – Na potrzeby opracowania posłużono się numeracją pochodzącą z mapy Arbeits der Ia-Abteilung des Kommandanten der Festungsdienststelle Breslau: Karten verschiedene Festungsbauwerke und Verteidigungsstellungen im Raum Breslau / Golgau und an der Oder, Stand 12. Oktober 1944, M 1: 25.000. Wcześniej stosowana numeracja wymienionych w tekście schronów to: Bauwerksnummer 1944/ Bauwerksnummer1930/ Abschnittssingnatur ab Dez.1930 – 94/S21/D1 ; 95/X/D1a ; 93/X/W5; 96/S20/D2; 97/X/D3
[02] – W wielu armiach w okresie międzywojennym nadal w podręcznikach walki oddziałów ckm przewidywano daleki ogień pośredni, wynikało to z świadomości posiadania słabej artylerii.
[03] – W późniejszym okresie obserwuje się odejście w niemieckich fortyfikacjach od koncepcji ognia bocznego ,na rzecz ognia skośnego lub czołowego, można to zaobserwować na przykładzie schronów Pozycji Odry. Na innych umocnieniach wznoszonych w późniejszych latach starano się zapewnić możliwość obrony okrężnej. Podczas II wojny światowej okazało się że najsłabszymi elementami fortyfikacji są pionowe elementy pancerne wystawione na bezpośredni ostrzał armat przeciwpancernych. W celu wyeliminowania tego zagrożenia doraźnie je wzmacniano np.: betonowe maski kopuł 20P7 FFOWB zabezpieczającymi je przed ogniem czołowym , co de facto stanowiło powrót do ognia bocznego.
Źródła :
„Oderstellung w latach 1928-1932 protoplasta wschodnich umocnień granicznych III Rzeszy” Krzysztof Motyl , Lubuskie Materiały Konserwatorskie t.2, Zielona Góra 2004
„Der friedensmäßige Oderausbau im Bereich der Festungskommandant Breslau In den Jahren 1930 bis 1933” Dariusz Pstuś, Sascha Sabien, Fortifikation 33/2019
Fot. 04. Rozmieszczenie elementów wentylacji grawitacyjnej na tylnej ścinie schronu schronu biernego z 1934 roku Pozycji Pomorskiej.
Zdjęcie prezentuje jedną ze ścian schronu biernego dla drużyny piechoty, wzniesionego na Pozycji Pomorskiej w 1934 roku. W tylnej ścianie schronu osadzono przewody wentylacyjne. Zwyczajowo zostały zabezpieczone zaworami [01], w tym wypadku nie ujętymi w katalogu konstrukcji typowych. Po lewej stronie znajduje się rura kominowa (niem. Ofenrohr). Po prawej stronie widoczne są dwa przewody wentylacyjne. Jeden z nich dostarcza powietrze do schronu a drugi umożliwia wypływ zanieczyszczonego powietrza (np. z większą zwartością dwutlenku węgla).
Analizę przepływu powietrza ułatwi nam piec grzewczy. Podczas ogrzewania pomieszczenia schronu powietrze rozpręża się i unosi się do góry (jako lżejsze). Wypływa górnym przewodem na zewnątrz schronu. W pomieszczeniu tworzy się podciśnienie, które powoduje zasysanie przez dolny przewód chłodniejszego powietrza (cięższego) z zewnątrz schronu. Istotne jest aby temperatura wewnątrz schronu była wyższa niż na zewnątrz [02]. Wentylacja grawitacyjna zaczyna pracować przy różnicy temperatur minimum 12 stopni. Efektywność wymiany powietrza określa ciąg grawitacyjny. Jest to objętość powietrza przepływająca przez przewód wentylacyjny w jednostce czasu.
Opis przewodów na ścianie schronu jest prawidłowy. Górny przewód odprowadza powietrze na zewnątrz. Opisany jest jako „Enlüftung”. Dolny przewód dostarcza powietrze do pomieszczenia w schronu. Opisany jest jako „Belüftung”.
Opis przewodów może ulec zmianie po zastosowaniu filtro-wentylatora HES (niem. Heeres-Einheits-Schutzlüfter). Na ścianie zachowały się kotwy do mocowania podstawy tego urządzenia.
Fot. 01. Elewacja schron 3-AB6 z rozbudowaną strefą wejścia (lokalizacja na południe od Mingajn). Otwory rur wentylacyjnych chronione pancerzami oraz nisze na przyłącza polowej sieci telefonicznej wykonano symetrycznie względem wejścia.
Część schronów ze stanowiskiem obserwatora artylerii w kopule 44P8 [02], wzniesionych w 1936 roku na Pozycji Lidzbarskiej, nie otrzymała pomocniczego stanowiska obserwacyjnego w niszy. Zachowano w schronie konfigurację pomieszczeń. Natomiast istotną równicą było wprowadzenie rozbudowanej strefy wejścia (Rys. 01). Schron bez pomocniczego stanowiska obserwatora uzyskał dodatkowe pomieszczenie – przedsionek. Zostało zaprojektowane na planie czworokąta o wymiarach 2,00 x 1,70 m. Wysokość pomieszczenia ze standardowej 2,10 m wzrosła do około 3,30 m. Grubość ścian jest zgodna z wymaganiami odporności na ostrzał B1. Przy wejściu, chronionym drzwiami 14P7, znajdował się prawdopodobnie mały pomost z krótką schodnią lub drabiną. Zachowały się jedynie w niektórych schronach dwa wsporniki, osadzone w ścianie. Wejście z przedsionka do śluzy przeciwgazowej chronione było wysokimi drzwiami dwudzielnymi.
Fot. 02. Uszkodzona eksplozją rozbudowana strefa wejścia schronu 3-AB12 o lokalizacji na północ od Runowa.
Rys. 01. Konfiguracja pomieszczeń w schronie ze stanowiskiem dla obserwatora artylerii w kopule 44P8. Po lewej stronie schron dla obserwatora artylerii w kopule, z rozbudowaną strefą wejścia a po prawej z pomocniczym stanowiskiem obserwatora w niszy na tylnej elewacji. 1. Szyb kopuły dla obserwatora artylerii, 2. Pomieszczenie operacyjne. 3. Izba gotowości bojowej, 4. Pomieszczenie dowódcy, 5. Śluza przeciwgazowa, 6. Odkryte stanowisko obserwatora artylerii, 7. Wejście do schronu, 8. Wyjście ewakuacyjne, 9. Strzelnica obrony wejścia, 10. Nisza oświetleniowa, 11. Element układu wentylacji, 12. Nisza złącza polowej sieci telefonicznej, 13. Przedsionek.
Fot. 04. Widok rozbudowanej strefy wejścia do schronu. W żadnym ze schronów nie zachowała się schodnia. Na zdjęciu widoczne ślady wsporników pod mały pomost.
Wprowadzenie przedsionka umożliwiło głębsze posadowienie schronu w gruncie. Ułatwiało również skuteczne ukrycie przed rozpoznaniem z powietrza. Nie wykorzystano jednak wprowadzonej zmiany konstrukcyjnej do podniesienia bezpieczeństwa schronu poprzez zastosowanie czynnej obrony wejścia i zapola. Takie rozwiązanie pojawiło się dopiero w projekcie schronu B1-28, Schron otrzymał stanowisko obrony wejścia i zapola schronu, chronione stalową płytą 422P01 [03].
Autorowi niniejszego opracowania nie jest znana przyczyna zmiany konstrukcji strefy wejściowej do schronu. Jednym z czynników, który mógł być głównym powodem wprowadzenia zmian, mogła być konieczność poprawienia wydajności wentylacji grawitacyjnej, stosowanej podczas nieobecności załogi. W obiektach o bardziej złożonej konfiguracji pomieszczeń zaplanowano wymuszony obieg powietrza, który w opisywanym przypadku nie sprawdzał się. Radykalna zmiana jakości wentylacji w niemieckich schronach fortyfikacji nastąpiła w 1937 roku wraz z pojawieniem się filtro-wentylatorów HES.
Fot. 01. Wysadzona część ściany schronu (D) przy starej grobli. Po prawej stronie widoczny odcisk dwóch rur stanowiska sygnalizacji świetlnej. Wyraźnie widoczny jest zarys wykonanego kanału technologicznego w celu precyzyjnego osadzenia rur.
Fot. 02. Kanał technologiczny wykonany w celu precyzyjnego osadzenia rur do sygnalizacji świetlnej.
Sygnalizacja świetlna (łączność optyczna), zaliczana w Wojsku Polskim do pomocniczych środków łączności, miała być zastosowana w polskich schronach, wzniesionych w 1939 roku w Nowogrodzie nad Narwią. Zaplanowano, że stanowiska sygnalistów będą mieściły się w schronach a nadawanie i odbiór sygnałów w wyznaczonym kierunku umożliwią dwie rury osadzone w zewnętrznej ścianie schronu. Od strony stanowiska sygnalisty wloty rur umieszczono w małej niszy zamykanej przy pomocy gazoszczelnych, stalowych drzwiczek.
Precyzyjne osadzenie rur w przewidzianym kierunku nie było możliwe w procesie betonowania schronu. Ubijanie kolejnych warstw betonu aż do pojawienia się na powierzchni cementowego mleczka, mogło spowodować ich przemieszczenie. Dlatego też w wyznaczonych miejscach wykonano kanały technologiczne o czworokątnym przekroju. Dopiero w procesie wyposażania schronów, po precyzyjnym ustawieniu rur, kanały zalewano betonem. W obiektach Nowogrodu zaistniały oba wspomniane przypadki. Na tytułowym zdjęciu widoczny jest czworokątny zarys kanału technologicznego i odciski dwóch rur do sygnalizacji świetlnej w uszkodzonej eksplozją ścianie schronu (D) przy starej grobli. Rury skierowane były w kierunku schronu przy moście (L). Dwa niewypełnione betonem kanały technologiczne istnieją w schronie przy moście (L), dwa w ruinie schron bojowego w lesie (E) i jeden w tradytorze artyleryjskim [01] (F). Przegląd zachowanej sowieckiej dokumentacji obiektów pod Nowogrodem wykazał wykonanie stanowiska z sygnalizacją świetlną w schronie (A) u podnóża wzniesienia „Lepak”.
Fot. 01. Mapa fortyfikacji Nowogrodu z zaznaczonymi schronami fortyfikacji stałej, które zostaną omówione przez autora niniejszego opracowania.
Przeprowadzone badania terenowe [02] w 2013 roku wykazały, że kluczowym schronem dla sygnalizacji świetlnej w Nowogrodzie był schron (E) położony w lesie. Posiadał łączność ze schronami pierwszej linii obrony A i D oraz schronem dowodzenia B. W przypadku utraty schronu E, pozostałe obiekty traciły możliwość nawiązania łączności świetlnej.
Wykonano również eksperyment, który polegał na lokalizacji sygnałów świetlnych, wysyłanych ze schronu (D) przy starej grobli. W istniejącym odcisku rury do łączności świetlnej została umieszczona rura z PCV z latarką w środku. Obserwator, oddalony od czoła rury o 200 metrów w kierunku zachodnim określił położenie punktu obserwacyjnego, z którego sygnał świetlny był w jego odczuciu najsilniejszy. Przyjęto, że pomiary wykonane po zapadnięciu zmierzchu pozwolą na precyzyjne wytyczne kierunku sygnału świetlnego. Pomiar powtórzono kilkukrotnie a położenie punktów obserwacyjnych zapisywano za pomocą lokalizatora GPS firmy Garmin. Po odrzuceniu skrajnych pomiarów uzyskano w przybliżeniu kierunek schronu (L) przy moście z tendencją do odchylenia w kierunku południowym. Odległość miedzy schronami wynosi około 1500 metrów. Należy jednak pamiętać o nieistniejącym już schronie z punktem obserwacyjnym (O) na terenie skansenu. Autorowi niniejszego opracowania nie jest znana jego rzeczywista lokalizacja. Bez wykonania dokładniejszych pomiarów można domniemywać, że wspomniany schron obserwacyjny (O) posiadał łączność optyczną ze obiektami L i D. Zwiększenie dokładności można uzyskać poprzez oddalenie punktu pomiarowego od rur sygnalizacji świetlnej. W wyniku zurbanizowania terenu wspomniane schrony utraciły możliwość prowadzenia sygnalizacji świetlnej między sobą.
Fot. 03. Schron przy moście (L – na mapie) w Nowogrodzie. Widok od strony zachodniej strzelnicy ciężkiego karabinu maszynowego do ognia bocznego. Wylot kanału technologicznego na rury do sygnalizacji świetlnej znajduje się pomiędzy wejściem do schronu a zewnętrzną strzelnicą obrony wejścia i zapola.
Fot. 04. Tylna ściana w zachodniej części schronu. Prostokątny otwór jest zarysem szybu technologicznego na rury do łączności świetlnej. U góry dwa otwory odprowadzające zanieczyszczone powietrze z izby bojowej ckm (lewy) i z izby załogi. Czerpnia powietrza zasilającego piec została ulokowana nad poziomem gruntu. Po prawej stronie otwór wejściowy do schronu.
[01] – Zachowany kanał technologiczny umożliwiał łączność ze stanowiskiem obserwatora artylerii.
[02] – Problem określenia kierunku sygnalizacji świetlnej w Nowogrodzie poruszony był w temacie „Nowogród- łączność świetlna” na Forum Zbuntowanych Poszukiwaczy.
