Fot. 01. Wejście do kopuły obserwacyjnej z 1936 roku w modlińskim schronie. Poprzez podest kopuły [01] poprowadzono rury głosowe.
Fot. 02. Rury głosowe. Punkt dowodzenie w izbie załogi w dolnej kondygnacji schronu.
W listopadzie i grudniu 1936 roku przeprowadzono w polskim schronie bojowym, zlokalizowanym na zapolu grupy fortecznej Carski Dar modlińskiej twierdzy, badania doświadczalne z zakresu ogólnie pojętej obrony przeciwgazowej.
Konstrukcja schronu pochodzi z 1935 roku. Zgodnie z warunkami wykonawczymi (karnetem) schron został wyposażony w wewnętrzną łączność przy pomocy rur głosowych. W polskiej fortyfikacji stałej ten sposób łączności popularnie nazywany był telefonem fonetycznym. Punkt dowodzenia zlokalizowano w dolnej kondygnacji. Fotografia 01 prezentuje zestaw rur wyprowadzonych ze stanowiska obserwacyjno-bojowego w kopule (zgodna z instrukcją fort. 15/1936). Podczas prowadzenia ognia z izby bojowej dla ciężkiego karabinu maszynowego za niegazoszczelnym pancerzem pionowymi stwierdzono:
– przenikanie gazów prochowych (CO) z izb bojowych poprzez rury głosowe do punku dowodzenia,
– brak możliwości porozumiewania się ze względu na panujący hałas.
[01] – Zastosowano niestandardowy sposób zamykania włazu do kopuły w polskiej fortyfikacji. Klapa włazu do kopuły otwierana na zewnątrz.
Fot. 01. Schron obserwacyjny nr 104/41-W-I na dwa peryskopy został wzniesiony na wschód od miejscowości Jakać Młoda (64 -Zambrowski Rejon Umocniony).
Rys. 01. Rysunek schronu obserwacyjnego nr 104/41-W-I na dwa peryskopy został wykonany na podstawie wzoru i wymagań stosowanych przez Biuro Projektowo-Konstrukcyjne Głównego Zarządu Wojenno-Technicznego Armii Czerwonej. Na rysunku zaznaczono położenie dwóch szybów na peryskopy optyczne.
Nowo budowana droga ekspresowa S61 na odcinku Ostrów Mazowicka – Łomża przechodzi przez pas umocnień, wzniesionych wzdłuż nowej zachodniej granicy państwowej między ZSRR a III Rzeszą [01]. Podczas prac w pobliżu miejscowości Jakać Dworna został odsłonięty jeden ze schronów (Fot. 02.). Zgodnie z katalogiem konstrukcji typowych, wydawanym przez Biuro Projektowo-Konstrukcyjne Głównego Zarządu Wojenno-Technicznego Armii Czerwonej, żelbetonowa konstrukcja schronu chroni punkt obserwacyjny dla dwóch peryskopów (ros. Одноэтажный пункт на два перископа). Schron posiada numer katalogowy 104/41 W-I.
Strop obiektu wysunięto nieznacznie ponad poziom gruntu (Fot. 01). Starano się w ten sposób wyeliminować zasypywania ziemią wylotów szybów na peryskopy podczas ostrzału artyleryjskiego. Strop schronu wyposażono w sztywne zabezpieczenie przeciwodłamkowe. Wykonane zostało z arkuszy stalowej blachy, rozłożonych pomiędzy belkami dwuteowymi. Do schronu prowadzi wejście bronione przez wewnętrzną strzelnicę. Zostało również zabezpieczone drzwiami kratowymi. Korytarz wejściowy posiada standardowe załamanie pod kątem 90 stopni, ale nie przewidziano zastosowania szczeliny przeciw-podmuchowej. Za gazoszczelnymi stalowymi drzwiami znajdują się dwa małe pomieszczenia. W pierwszym przechodnim pomieszczeniu znajduje się stanowisko obserwacyjne a w drugim kolejne stanowisko obserwacyjne z peryskopem optycznym i stanowisko obrony wejścia za wewnętrzną strzelnicą. W stropie obiektu pozostawiono dwa szyby o czworokątnym przekroju na peryskop. Ściany pomieszczeń wyłożono siatką przeciwodpryskową.
Schrony obserwacyjne nr 104/41-W-I na dwa peryskopy, znane autorowi niniejszego opracowania, nie zostały wyposażone.
Fot. 02. Schron obserwacyjny nr 104/41-W-I na dwa peryskopy, położony na północ od miejscowości Jakać Dworna (stan na dzień 19.11.2019) w pasie budowanej drogi ekspresowej S61 (64 -Zambrowski Rejon Umocniony).
Fot. 03. Schron obserwacyjny nr 104/41-W-I na dwa peryskopy, położony na północ od miejscowości Jakać Dworna (stan na dzień 19.11.2019) w pasie budowanej drogi ekspresowej S61 (64 -Zambrowski Rejon Umocniony).
Fot. 04. Schron obserwacyjny nr 104/41-W-I na dwa peryskopy, położony na północ od miejscowości Jakać Dworna (stan na dzień 19.11.2019) w pasie budowanej drogi ekspresowej S61 (64 -Zambrowski Rejon Umocniony).
Fot. 05. Schron obserwacyjny nr 104/41-W-I na dwa peryskopy, położony na północ od miejscowości Jakać Dworna (stan na dzień 19.11.2019) w pasie budowanej drogi ekspresowej S61 (64 -Zambrowski Rejon Umocniony).
Fot. 06. Strzelnica obrony wejścia.
Fot. 07. Jedna z izb schronu obserwacyjnego nr 104/41-W-I na dwa peryskopy.
[01] – Nowa granica pomiędzy III Rzeszą a ZSRR została wytyczona zgodnie z paktem Ribbentrop – Mołotow z dnia 23 sierpnia 1939 roku.
Fot. 01. Ściana tylna schronu bojowego B1-2a dla ckm i drużyny piechoty z Rejonu Umocnionego Giżycko (niem. Lötzener Seenstellung). Po prawej stronie wejścia znajduje się nisza przyłączeniowa kabla polowej sieci telefonicznej. Druga nisza została umieszczona w pobliżu wejścia chronionego okapem.
W 1936 roku zostają opracowane taktyczno-techniczne wytyczne dotyczące budowy i działania urządzeń do łączności telefonicznej w obiektach fortyfikacji stałych (niem. Taktisch-technische Richtlinien für Bau und Betrieb der Nachrichtenanlagen in ständigen Stellungen). Nowobudowane schrony fortyfikacji stałych otrzymują nisze na przyłącze sieci polowej. Nisze wykonywano na elewacji schronu w bliskiej odległości od wejścia (Fot. 01). Ustalono standardowe wymiary nisz. Niezmiennymi wymiarami niszy była jej wysokość równa 30 cm i głębokość wynosząca 10 cm. Zmianie ulegała szerokość niszy w zależności od przewidzianych typów przyłączy i ich ilości. Nisze o szerokości 18 cm przewidziano dla schronów bojowych dla broni maszynowej [01] (np. Regelbau B1-5 Fot. 02). Umieszczano w niej jedno przyłącze dla dwóch par żył (dla dwóch przewodów dwużyłowych). Nisza o szerokości 30 cm przeznaczona była na dwa przyłącza dla dwóch par żył lub jednego dla sześciu par żył. Przyłącze dla 10 par żył wymuszało szerokość niszy równą 40 cm.
Fot. 02. Ściana tylna schronu bojowego B1-5 dla dwóch ckm z Rejonu Umocnionego Giżycko (niem. Lötzener Seenstellung). Po prawej stronie wejścia znajduje się nisza przyłączeniowa kabla polowej sieci telefonicznej.
Taktyczno-techniczne wytyczne dotyczące budowy i działania urządzeń do łączności telefonicznej w obiektach fortyfikacji stałych z 1936 roku nie obejmują sposobu zabezpieczenia niszy na przyłącze kabla sieci polowej. W większości przeprowadzonych inwentaryzacji obiektów Pozycji Odry (niem. Oderstellung) i Pozycji Pomorskiej (niem. Pommernstellung) nie stwierdzono śladów po powtarzalnym zabezpieczeniu tych nisz. Wyjątkiem mogą stanowić część dzieł wzniesionych w ramach fortyfikacji linii Niesłysz-Obra. Ciekawym wynikiem zakończyły się badania terenowe przeprowadzone na Pozycji Piskiej i Pozycji Olsztyneckiej na terenie byłych Prus Wschodnich. Zwrócono uwagę na regularnie powtarzające się ślady – odciski w betonie po kątownikach na obwodzie nisz w płaszczyźnie elewacji. Występowały one w obiektach wznoszonych od 1938 roku. Podczas kolejnych inwentaryzacji obiektów odnaleziono zachowane ościeżnice i blaszane drzwiczki, chroniące niszę na przyłącze kabla sieci polowej. Zaprezentowano je na zdjęciach Fot. 03 i Fot. 04.
Fot. 03. Zabezpieczenie niszy przyłącza kabla polowej sieci telefonicznej za pomocą uchylnych blaszanych drzwiczek w schronie z 1938 roku. Po lewej stronie czerpnia powietrza.
Fot. 04. Widok zabezpieczonej niszy na przyłącze kabla polowej sieci telefonicznej w schronie z 1938 roku. Po lewej stronie czerpnia powietrza.
Kabel telefoniczny z niszy przyłącza sieci polowej na elewacji schronu prowadzony był w stalowej rurce o średnich 1 ½” do niszy przyłącza kablowego, znajdującej się w większości przypadków w pomieszczeniu gotowości bojowej (niem. Bereitschaftsraum). W tej samej niszy znajdowało się zakończenie rury o średnicy 3” na kabel sieci telefonicznej. W pobliżu mocowano forteczny aparat telefoniczny oraz skrzynkę na baterię.
[01] – W wytycznych z 1936 roku przewidziano dla: 1. schronów ze stanowiskiem obserwatora dwa złącza dla dwóch par żył, 2. schronów z kompanijnymi stanowiskami dowodzenia jedno złącze dla 6 par żył, 3. schronów z kompanijnymi stanowiskami dowodzenia jedno złącze dla dwóch par i jedno złącze dla 10 par żył, 4. schronów typu B-Werk dwa do trzech złączy dla dwóch par żył.
Rys. 02. Konfiguracja pomieszczeń w schronie B1-5 na dwa ckm-y (niem. MG-Doppelschartenstand). 1. i 2. Izba bojowa dla ckm sMG 08 na podstawie fortecznej, 3. Korytarz, 4. Izba załogi, 5. Śluza przeciwgazowa, 6. Strzelnica obrony bezpośredniej z zamknięciem 57P8, 7. Strzelnica obrony wejścia i zapola, chroniona płytą starego typu (w standardzie zamknięciem 48P8), 8. Wyjście ewakuacyjne, 9. Czerpnia powietrza, 10. Filtrowentylator Hes, 11. Nadciśnieniowy zawór jednokierunkowy 4.ML.01, 12. Pancerz zabezpieczający wylot rury odprowadzającej powietrze ze schronu, 13. Przewód kominowy z zamknięciem.
Układ wentylacji odtworzono podczas inwentaryzacji schronu bojowego B1-5 na dwa ckm-y (niem. MG-Doppelschartenstand) wzniesionego w pobliżu miejscowości Jedamki na terenie Rejonu Umocnionego Gizycko (niem. Lötzener Seenstellung). Inwentaryzację przeprowadzono w listopadzie 2018 roku.
Zaprojektowany układ wentylacji przeznaczony był do bezpośredniego napowietrzania pomieszczeń bojowych (rys. 02. 1 i 2) oraz izby załogi (rys. 02. 4). W wymienionych pomieszczeniach znajdowały się urządzenia filtrowentylacyjne typu Hes (rys. 02. 10). Zadaniem tego urządzenia zassanie powietrza z zewnątrz schronu poprzez układ rur i czernię powietrza (rys. 02. 09) i tłoczenie go do pomieszczenia. W zależności od potrzeb mogło być to niefiltrowane lub filtrowane powietrze w ograniczonym zakresie czasu przez układ filtrów przeciwchemicznych. Rura doprowadzająca powietrze była zabezpieczona obrotowym zaworem odcinającym 2ML.01 [01]. Zanieczyszczone gazami prochowymi powietrze opuszczało izbę bojową poprzez otwartą podczas walki strzelnicę ckm. Powietrze z izby bojowej mogło być wykorzystane do napowietrzania innych izb.
Pomieszczeniami pośrednio napowietrzanymi był korytarz (rys. 02. 3) oddzielający część bojową i śluza przeciwgazowa (rys. 02. 5). Pomieszczenia połączone były rurami o średnicy 10 cm, osadzonymi w ścianach działowych. Na wlotach przewodów zamontowano jednokierunkowe nadciśnieniowe zawory (rys. 02. 11) o symbolu 4ML.01 [02]. Pozwalały one na przepływ powietrza tylko w jednym kierunku przy określonej minimalnej wartości nadciśnienia, mierzonego wysokością słupka wody. Powietrze opuszczało schron przewodem o zakończony pancerzem (rys. 02. 12), o identycznej konstrukcji jak czerpnia powietrza. W celu zachowania bezpieczeństwa pancerz ten w schronie bojowym B1-5 umieszczono w bocznej ścianie jednego z uskoków przeciwrykoszetowych strzelnicy obrony wejścia i zapola.
Fot. 01. Widok strzelnicy obrony wejścia i zapola z wylotem przewodu usuwającego powietrze ze schronu w bocznej ścianie profilu przeciwrykoszetowego.
Fot. 01. Jednoizbowy schron na ckm z wejściem chronionym przelotnią. Widok od strony zapola (Osowiecki Rejon Umocniony, Linia Mołotowa).
Podczas wędrówek po byłych pozycjach obronnych natrafi się na obiekty fortyfikacji z pozoru nieciekawe, pozbawione wszelkiego wyposażenia. Do nich należy jednoizbowy schron na ckm do ognia czołowego PDOT(m) wchodzący w skład Osowieckiego Rejonu Umocnionego Linii Mołotowa. Wyjątkowo prosta bryła betonu, bez osadzonego pancerza stanowiska bojowego PK-4a, budowana w dużych ilościach, całkowicie zniechęca do wejścia i dalszego zwiedzania.
Schronu PDOT(m) posiada typową konstrukcję. Można go spotkać na terenie pozycji obronnych ZSRR, wznoszonych po 1940 roku na nowej granicy państwowej. W jednym z nich wykonano na ścianie unikalny rysunek układu napowietrzania i usuwania zanieczyszczonego powietrza (Fot. 02). Na ścianie zostały narysowane poszczególne podzespoły oraz układ łączących je rur. Rysunek wykonano jako pomoc dla niewykwalifikowanych robotników montujących wyposażenie schronu. Zachowano rzeczywiste wymiary podzespołów.
Fot. 02. Wejście do izby oraz ściana z rozrysowanym układem napowietrzania i usuwania zanieczyszczonego powietrza. W otworze technologicznym o przekroju czworokąta miały być osadzone wsporniki dla wentylatorów.
Fot. 03. Stanowisko bojowe ckm (NPS-3). Dwa giętkie przewody służą do odsysania gazów prochowych z worka na łuski i z komory zamkowej. Rekonstrukcja stanowiska bojowego w schronie – muzeum (Petersburg, Federacja Rosyjska). Zdjęcie pochodzi z rosyjskiego forum: www.forum.aroundspb.ru z wątku: ДОТ на Мурзинке (Невский район).
Fot. 04. Oryginalny rysunek układu napowietrzania i usuwania gazów prochowych. 1. przewód podający gazy prochowe do wentylatora, 2. wentylator, 3. przekładnia napędu wentylatora, 4. przewód odprowadzający gazy z wentylatora, 5. wlot przewodu osadzonego w ścianie do usuwania gazów na zewnątrz schronu, 6. wylot przewodu dostarczającego powietrze z czerpni, 7-8, zawory odcinające, 9. filtr przeciwchemiczny FPU-50 starego typu z doprowadzeniem powietrza w osi filtra, 10. rura doprowadzająca oczyszczone powietrze do wentylatora, 11. wentylator, 12. przekładnia napędu wentylatora dostosowana do napędu ręcznego.
Fot. 05. Rekonstrukcja stanowiska do wentylacji w schronie – muzeum (Petersburg, Federacja Rosyjska). Zdjęcie pochodzi z forum: www.forum.aroundspb.ru z wątku: ДОТ на Мурзинке (Невский район).
Na podstawie rysunku na ścianie schronu i zdjęć wykonanych w restaurowanym schronie w Petersburgu [01] zostanie przedstawiony standardowy układ napowietrzania i układ usuwania gazów prochowych. Na dwóch stalowych belkach o przekroju „ceowym”, osadzonych w otworze technologicznym w ścianie (Fot. 04), ustawiono ramę z dwoma wentylatorami promieniowymi. Każdy z nich zamocowany był do skrzynki z układem przekładni kół zębatych dla napędu ręcznego. Mógł być stosowany również napęd mechaniczny. Do napędu wykorzystywano silnik elektryczny. Napęd przekazywany był za pomocą przekładni pasowej z paskiem klinowym. Koło przekładni pasowej i wirnik wentylatora osadzony był na tym samym wałku napędowym.
Wentylatory wraz z skrzynkami napędowymi mocowano do ramy, ustawionej na dwóch ceownikach. Po lewej stronie umieszczono kolumnę filtrów. Dwa zawory pozwalały na odpowiednie ukierunkowanie przepływu powierza. Powietrze z czerpni, znajdującej się na zewnątrz schronu, kierowane było bezpośrednio do wentylatora napowietrzającego izbę lub w przypadku ataku gazowego poprzez układ filtrów przeciwchemicznych.
Układ usuwania gazów prochowych
Wentylator promieniowy (Fot. 04, 2) zasysał gazy prochowe za pomocą rury (Fot. 04, 1) podwieszonej pod stropem i dwóch giętkich przewodów (Fot. 03). Gazy prochowe zasysane były przez jeden z giętkich przewodów (w tym przypadku) z gazoszczelnego worka, podwieszanego pod 7,62 mm ciężkim karabinem maszynowym Maxim wz. 1910 [02]. Drugi z przewodów zasysał powietrze z komory zamkowej. Gazy prochowe tłoczone były na zewnątrz schronu za pomocą przewodu (Fot. 04, 4) i rury (Fot. 04, 5) osadzonej w ścianie schronu. Przewidziano możliwość gazoszczelnego zamknięcia przewodu 4 w przypadku ataku gazowego. Zastosowano zawór zamykający.
Układ napowietrzania schronu
Powietrze do napowietrzania było zasysane przewodem (Fot. 04, 6) poprzez czerpnię z przelotni. Dwa zawory (Fot. 04, 7,8) służyły do ukierunkowania przepływu powietrza. Powietrze w zależności od potrzeb mogło być:
– oczyszczone przez zestaw filtrów przeciwchemicznych (Fot. 04, 9) i tłoczone przez wentylator (Fot. 04, 10) do pomieszczenia,
– tłoczone przez wentylator bezpośrednio do pomieszczenia.
Wentylator KP-4A posiadał napęd ręczny i mechaniczny. W tym wypadku wykorzystywano napęd ręczny. Przekładnia pasowa z paskiem klinowym umożliwiała jednoczesny napęd obu wentylatorów. Koła pasowe osadzano na wałku napędowym wirnika. Przy obrotach wirnika n=2800 obr/min wentylator uzyskiwał wydatek 300 m3/h (5,0 m3/min) przy całkowitym spiętrzeniu 60 mm słupka wody.
Do oczyszczania powietrza stosowano standardowe filtry przeciwchemiczne FPU-50 lub FPU-100. Liczba w oznaczeniu filtra podaje jego nominalny wydatek w m3/h. Powietrze, w celu przefiltrowania w filtrach dostarczano otworem, który znajdował się na cylindrycznej części filtra, w połowie jego wysokości. Średnica filtra wynosiła 550 mm przy wysokości 406 mm. Filtry ustawiano w kolumnach. W przypadku zastosowania filtrów przeciwchemicznych nowej generacji FPUM-100 doprowadzenie powietrza znajdowało się w osi cylindrycznej obudowy. Zastosowanie tych filtrów wymuszało użycie filtra przeciwdymnego. W kolumnie trzech filtrów, pierwszy o oznaczeniu FPUM-200 był filtrem przeciwdymnym a dwa pozostałe FPUM-100 filtrami przeciwchemicznymi.
Rekonstrukcja układu napowietrzania schronu w Petersburgu (Fot. 05) została przeprowadzona z zastosowaniem filtrów FPU-50.
[01] – więcej zdjęć schronu znajduje się na stronie internetowej: Книга Памяти Великой Войны
[02] – Dla schronów PDOT(m) przewidziano stanowisko bojowe PK-4a składające się z 7,62 mm ciężkiego karabinu maszynowego Maksim 1910 i podstawy fortecznej. W schronie w Petersburgu osadzono stanowisko NPS-3. W przypadkach stanowisk bojowych PK-4a i NPS-3 na podstawie fortecznej montowany był 7,62 mm ciężki karabin maszynowy Maksim 1910. Sposób zasysania gazów prochowych, niezależnie od zastosowanej podstawy fortecznej nie ulega zmianie.
Badania terenowe – Pozycja Lidzbarska – okolice Bartoszyc
Fot. 01. Tylna elewacja bojowego schronu B1-1 na ckm. W murze oporowym wykonano nisze dla odkrytego stanowiska bojowego na rkm, prowadzącego ogień z poziomu stropu (Pozycja Lidzbarska).
Fot.02. Widok niszy, wykonanej w murze oporowym bojowego schronu B1-1 na ckm.
Niestandardową elewację otrzymał schron bojowy Regelbau B1-1 na ciężki karabin maszynowy 5 Odcinka Dywizyjnego Pozycji Lidzbarskiej (niem. Heilsberber Stellung). W murze oporowym wykonano dwie nisze o podstawie trapezu. Jeden z boków niszy stanowi przedłużenie zarysu okapu. Nisze posiadają zróżnicowaną wielkość. Długość krótszej podstawy trapezu lewej niszy (Rys. 01) wynosi 75 cm a prawej 140 cm. Szerokość niszy równa jest 50 cm przy 100 cm grubości muru oporowego. W obu przypadkach głębokość niszy wynosi 95 cm. Nie stwierdzono obecności lub śladów klamer ułatwiających wejście załodze na stanowisko. Schron został wybudowany pobliżu miejscowości Żydowo. Nie brał udziału w walkach. Izba bojowa została zniszczona przez saperów w styczniu 1945 roku.
W dostępnej literaturze dotyczącej niemieckich fortyfikacji stałych okresu międzywojennego nie można zaleźć informacji dotyczących przeznaczenia wykonanych nisz w murze oporowym. Dlatego też w niniejszym opracowaniu rozważa się wykorzystanie nisz jako stanowiska obserwacyjnego lub stanowiska ręcznego karabinu maszynowego wspierającego obronę schronu i posterunku wartowniczego.
Fot. 03. Tylna elewacja schronu bojowego B1-1 z wykonanymi niszami w murze oporowym.
Podstawowym środkiem przekazu rozkazów i informacji z punktu dowodzenia do stanowisk bojowych była sieć telefoniczna. Dowódca schronu bojowego B1-1 mógł prowadzić obserwację bliską w kierunku przedpola tylko w zakresie sektora ostrzału ciężkiego karabinu maszynowego poprzez przeziernik płyty 7P7, chroniącej stanowisko bojowe. Nadzór zapola schronu, który mógł być znacznie ograniczony przez celową konfigurację terenu, umożliwiała strzelnica obrony zapola i wizjer w drzwiach wejściowych 14P7. Pole obserwacji mogło być ograniczone do kilku metrów. Peryskop do prowadzenia obserwacji okrężnej nie był jeszcze standardowym wyposażeniem niemieckich obiektów fortyfikacji stałych w 1937 roku, w którym to zatwierdzono projekt schronu bojowego B1-1 na ckm do stosowania. Wykonane na zewnątrz schronu stanowisko nie wyposażono w środki łączności z izbą bojową. Nie stwierdzono montażu połączenia telefonicznego lub istnienia rur głosowych. Jednoczesne prowadzenie obserwacji oraz przekazywanie informacji bezpośrednio do izby bojowej nie było możliwe. Na Pozycji Lidzbarskiej konsekwentnie przestrzegano zasady rozdzielenia bojowej i obserwacyjnej funkcji schronu. Na terenie tej pozycji obronnej nie wzniesiono, stosowanych na Pozycji Odry i Pozycji Pomorskiej, schronów bojowych z odkrytym stanowiskiem obserwatora artylerii lub schronów bojowych z stanowiskiem obserwacyjnym chronionym poziomą płytą z otworem na lornetkę nożycową.
Rys. 01. Schemat schronu B1-1 z zaznaczonym zarysem nisz w murze oporowym.
Wzięto również pod uwagę przeznaczenie nisz na posterunek ochrony (posterunek wartowniczy) i stanowisko obrony. W rozważaniach uwzględniono stanowisko karabinu maszynowego. Dwuosobowa obsada ręcznego karabinu maszynowego mogła prowadzić skuteczny ogień z poziomu stropu i wspierać obronę schronu w uzasadnionych przypadkach. Atutem takiego stanowiska była możliwość prowadzenia obserwacji i skutecznego ognia w szerokim sektorze ostrzału. Odpowiednio zabezpieczone solidnym nasypem ziemnym pozwalało na doraźne eliminowanie martwych pól i luk w obronie, powstałych podczas walki.
Próby rozwiązania problemu obserwacji lub wzmocnienia obrony poprzez dodatkowe stanowisko ręcznego karabinu maszynowego, prowadzące ogień z poziomu stropu schronu, starano się rozwiązać również na innych pozycjach obronnych. Na Froncie Wschodnim Rejonu umocnionego Giżycko zastosowano platformę na dwóch wspornikach, osadzonych w murze oporowym (patrz: Badania terenowe – Rejon Umocniony Giżycko – okolice miejscowości Kruklanki). Omawiane rozwiązania nie zostały wprowadzone na szerszą skalę i pozostały zarzucone na etapie prób.
Fot. 01. Wejście do schronu Regelbau B1-1a osłonięte okapem i chronione strzelnicą broni ręcznej. Widoczne są stalowe klamry osadzone w murze oporowym (Rejonu Umocnionego Giżycko, Kruklanki).
Od dłuższego czasu planowany był wyjazd na teren Wschodniego Frontu Rejonu Umocnionego Giżycko (niem. Befestigungen bei Lötzen). Badania terenowe miały objąć schrony fortyfikacji stałej w okolicach miejscowości Kruklanki, na odcinku pozycji obronnej położonej na południe od byłej linii kolejowej. Wznoszenie nowoczesnych umocnień w rejonie Giżycka rozpoczęto w 1936 roku. W większości przypadków nowo budowane schrony bojowe wysunięto przed pierwszowojenne umocnienia Giżyckiej Pozycji Polowej (niem. Feldstellung Lötzen). Umieszczenie ich na wzniesieniach zapewniało załodze schronów bojowych doskonałą obserwację wyznaczonych sektorów ostrzału i przedpola. Skuteczna obrona pozycji wymagała, ze względu na sposób prowadzenia ognia, dobrze przeszkolonych obsad ciężkich karabinów maszynowych.
Fot. 02. Płyta starego typu, wykorzystana jako zamknięcie strzelnicy broni ręcznej do obrony wejścia i zapola schronu.
Szczególną uwagę poświęcono schronom bojowym na ckm Regelbau B1-1 (Fot. 01). Stwierdzono, że większość z nich zamiast standardowego zamknięcia strzelnicy obrony wejścia 48P8 została wyposażona w płytę stalową starszego typu o grubości 2 cm (Fot. 02). Płytę wycofano z produkcji prawdopodobnie w 1932 lub 1933 roku.
Pierwotnie stosowana była do ochrony stanowiska ciężkiego karabinu maszynowego w schronach o najniższej klasie odporności na ostrzał, określanej jako odłamko-odpornej [01]. Płyta nie została ujęta w katalogu typowych pancerzy Panzer-Atlas. Płyta nie została ujęta w katalogu typowych pancerzy Panzer-Atlas.
Fot. 03. Śruby z zestawem podkładek, stalowej i ołowianej do mocowania prowadnicy zasuwy strzelnicy.
Posiadała wąski przeziernik, który umożliwiał dowódcy stanowiska ckm obserwację pola walki. Ta część płyty w nowym zastosowaniu została zagłębiona w żelbetowej ścianie schronu. Wszystkie płyty zostały zdekompletowane. Niektóre z nich posiadają jeszcze prowadnice zasuwy strzelnicy. Były mocowane za pomocą rzędu 6 śrub. Pod stalowymi podkładkami zachowały się ołowiane podkładki (Fot. 03). Wykonane z plastycznego materiału miały kompensować naprężenia powstałe w wyniku ostrzału lub odkształceń płyty.
Fot. 04. Stalowe klamry osadzone w elewacji schronu Regelbau B1-1a.
Schrony bojowe Regelbau B1-1a badanego odcinka pozycji umocnionej (położonego na południe od byłej linii kolejowej) zostały wyposażone w dwa rzędy stalowych klamer (Fot. 04). Klamry osadzono w murze oporowym, przedłużającym tylną ścianę schronu. Do wykonania klamer zastosowano gładki drut stalowy o średnicy 12 mm. Szerokość klamry 19 cm i jej wysunięcie na 14 cm pozwalało na swobodne wspięcie się na strop obiektu.
Niektóre ze schronów otrzymały dwa wsporniki (Fot. 05), wykonane ze stalowego płaskownika o przekroju poprzecznym 38 x 10 mm. Do wsporników mocowana była platforma. Wsporniki umieszczono na wysokości, która umożliwiała żołnierzowi o średnim wzroście prowadzenie na stojąco okrężnej obserwacji pola walki za pomocą lornetki. Stanowisko mogło być też wykorzystane (tylko przez odważnych!) do prowadzenia ognia z ręcznego karabinu maszynowego z poziomu stropu. W przypadku osadzenia w elewacji schronu wsporników, ciąg klamer kończył się poniżej poziomu platformy.
Fot. 05. Stalowe klamry oraz dwa wsporniki, osadzone w elewacji schronu Regelbau B1-1a.
Fot. 01. Widok schronu w Czarnym Piecu (Pozycja Olsztynecka) z odrzuconą częścią czołową w wyniku eksplozji ładunków w izbie bojowej dla polowej armaty przeciwpancernej Pak 35/36. Płyta 473P2 , chroniąca stanowisko bojowe nie była kotwiona do bryły schronu.
Schrony dla polowej armaty przeciwpancernej i ciężkiego karabinu maszynowego (niem. Pak und MG-Schartenstand) miały być wzniesione na Pozycji Olsztyneckiej (niem. Hohenstein-Stellung) w dwóch etapach. Pierwszy cykl prac przewidywał wybudowanie części schronu z izbą bojową na ckm, izbą dla załogi, śluzą przeciwgazową i pomieszczeniem magazynowym. Ta część prac została wykonana w 1938 roku. Po wyposażeniu i uzbrojeniu obiekt w pełni realizował założenia obronne w ramach posiadanego uzbrojenia. Podczas drugiego etapu prac w 1939 roku [01] miała być wzniesiona izba bojowa dla polowej armaty przeciwpancernej.
Fot. 02. Odrzucona czołowa część izby bojowej dla polowej armaty przeciwpancernej Pak 35/36.
Projekt izby bojowej dla armaty przeciwpancernej Pak 35/36 został prawdopodobnie zmodernizowany na przełomie 1938 i 39 roku. Izba bojowa otrzymała nowo opracowaną płytę stalową 473P2 o 30 stopniowym-niesymetrycznym sektorze ostrzału. Płyta ta została wprowadzona na uzbrojenie w 1938 roku. Izba bojowa miała być zamykana drzwiami stalowymi 722P3, które zostały wprowadzone na uzbrojenie w 1939 roku. Niemiecka armia znana była z sprawnej organizacji i wyjątkowo dobrej współpracy z przemysłem. Nie mniej wcześniej podane informacje, dotyczące wprowadzenia na stan uzbrojenia elementów wyposażenia izby bojowej dla armaty przeciwpancernej oraz podawany przez źródła termin budowy obiektów, wymusiły przeprowadzenie analizy konstrukcji schronu.
Fot. 03. Widok stropu schron Sp. 96 w Witramowie z zalaną betonem szczeliną technologiczną do osadzenia płyty.
Schrony dla armaty przeciwpancernej Pak 35/36 i ciężkiego karabinu maszynowego (niem. Pak und MG-Schartenstand) były wznoszone na terenie Prus Wschodnich. Autor niniejszego opracowania przeprowadził analizę wybranych obiektów tego samego typu na terenie Pozycji Olsztyneckiej i Giżyckiego Rejonu Umocnionego. W przypadku Pozycji Olsztyneckiej zbadano konstrukcję schronu Sp. 96 z Witramowa oraz schronu Sp. 63 z Czarnego Pieca. W obu przypadkach izba bojowa dla 3,7 cm armaty przeciwpancernej Pak 35/36 została wzniesiona tak, aby płytę 473P2 chroniącą stanowisko, można było osadzić w każdym późniejszym terminie. Pancerz miał być wsunięty pionowo z góry na żądane miejsce po przez szczelinę technologiczną. Pozostawiono ją w stropie podczas betonowania schronu. Po wsunięciu płyty, ustawieniu zgodnym z wymaganiami planu ogni, szczelina zalewana była betonem (Fot. 03). Płyta, osadzona opisywaną metodą, nie była kotwiona do bryły schronu (Fot. 04). Montaż zamknięcia otworów obserwacyjnych i strzelnicy wykonywano po osadzeniu pancerza. W schronie w Czarnym Piecu niewłaściwie uformowano zarys szczeliny dylatacyjnej. Miejsce osadzania płyty zostało dodatkowo osłabione przez występ, zapobiegający przemieszczaniu się obu części schronu, co prezentuje Fot. 04. Eksplozja odrzuciła czołową część izby bojowej. Przełom nastąpił w najsłabszym miejscu – w miejscu osadzenia płyty.
Z przeprowadzonych badań terenowych wynika, że w momencie rozpoczęcia budowy obu izb bojowych nie dostarczono wymaganych płyt 473P2.
Fot. 04. Widok izby dla polowej armaty przeciwpancernej Pak 35/36 pozbawionej części czołowej. 1. Występ zapobiegający przemieszczaniu się wybudowanych części schronu, 2. Ściana boczna o zmniejszonej grubości, 3. Ściana boczna schronu o typowej grubości.
W przeciwieństwie do Pozycji Olsztyneckiej, większość schronów Giżyckiego Rejonu Umocnionego została wysadzona. Czytelne bryły schronu dla polowej armaty przeciwpancernej Pak 35/36 i ciężkiego karabinu maszynowego zachowały się w pobliżu miejscowości Wejdyki i Martiany. W obu przypadkach płyta, chroniąca stanowisko bojowe armaty polowej, została standardowo osadzona podczas wznoszenia konstrukcji żelbetowej izby bojowej. Zamocowano ją za pomocą kotw do bryły schronu.
Fot. 05. Widok izby bojowej dla przeciwpancernej armaty Pak 35/36 od strony zapola. Strzałką zaznaczono miejsce na nisze technologiczne do późniejszego osadzenia drzwi 722P3.
Fot. 01. Kazamata pancerna starszego typu chroniąca stanowisko ckm w schronie 410 w Głogowie (Pozycja Odry). Na uwagę zasługuje idealne pokrycie się lica płyty stropowej z powierzchnią ściany bocznej.
Pogoda w tym roku dopisała. Łatwo można było zaplanować kolejne wyprawy w rejon umocnień Pozycji Lidzbarskiej. Jeden z ostatnich wyjazdów w okolice Stygajn i Bornit był przeznaczony na wykonanie niezbędnych pomiarów i dokumentacji fotograficznej tzw. kazamaty pancernej starszego typu.
Na Pozycji Lidzbarskiej w latach 1933-1934 wzniesiono schrony bojowe na ciężki karabin maszynowy do ognia boczno-czołowego i czołowego, których stanowisko broni maszynowej było chronione tzw. kazamatą pancerną. Kazamata pancerna starszego typu nie uzyskała po 1933 roku nowego oznaczenia, przyznawanego standardowemu wyposażeniu schronów. Prawdopodobnie osadzana była w nowo wznoszonych obiektach do wyczerpania zapasów magazynowych lub zrealizowania przez niemiecki przemysł wcześniejszych zamówień. Została zastąpiona na Pozycji Lidzbarskiej pancerzem o oznaczeniu 5P7. Nowy typ pancerza zastosowano w obiektach wznoszonych już w 1934 roku.
Kazamata pancerna starszego typu na ciężki karabin maszynowy, mogła występować w dwóch odmianach. Celem badań terenowych ma być odmiana, której charakterystyczną cechą była zróżnicowana grubość zastosowanych płyt. Płyta czołowa ze strzelnicą ckm posiadała wymiary 320 x 165 x 10 cm. Płyta stropowa, otrzymała grubość 15 cm. Obie płyty posiadają tą samą szerokość. Płyty zachodziły symetrycznie na zakładkę na żelbetowe ściany boczne izby bojowej. Długość płyty stropowej wynosiła około 305 cm. W ramach badań terenowych odsłonięto część stropową schronu z zachowanym odciskiem płyty w trzech wyselekcjonowanych obiektach. Wykonano niezbędne pomiary i dokumentację fotograficzną.
Na terenie Polski nie zachował się żaden z osadzonych pancerzy kazamaty pancernej z płytą stropową o grubości 15 cm. Płyty stalowe były w okresie powojennym pozyskane jako wtórny surowiec. W większości przypadków płyty kazamaty pancernej zostały odstrzelone przy zastosowaniu tej samej metody. Siła eksplozja ładunków przemieszczała obie płyty w kierunku przedpola. W idealnym stanie zachowały się boczne odciski płyty stropowej (Fot. 02). Odwzorowały zarys krawędzi i płaszczyzn. Przyjęto je za bazę, niezbędną do wykonania pomiarów.
Na Pozycji Odry możemy jeszcze zobaczyć kazamaty pancerne w dwóch obiektach. Cechą szczególną zachowanych kazamat jest to, że płyta czołowa i stropowa są tej samej grubości. Wynosi ona 10 cm. Jedna z dwóch zachowanych kazamat pancernych na ckm na terenie Polski została zaprezentowana na zdjęciu 01. Kazamata przeznaczona była do ochrony stanowiska bojowego znajdującego się w izbie o podstawie czworokąta o wymiarach 200 x 200 cm.
