Fot. 01. Odkryte stanowisko obserwatora artylerii, wykonane na tylnej ścianie schronu z 1936 roku.
Podczas kolejnego wyjazdu na Pozycję Lidzbarską dotarłem do schronu dla obserwatora artylerii. Obiekt został wzniesiony około 400 metrów na wschód od drogi wojewódzkiej 507 z Ornety do Pieniężna a ówczesnej Reichstraße 126 z Wormitt do Mehlsack. Schron dla stanowiska obserwatora artylerii znajduje się po północnej stronie strumienia „Młyńska Struga”. Wybudowany został w 1936 roku w klasie odporności na ostrzał B1. Na tylnej ścianie obiektu wykonano otwarte stanowisko dla obserwatora artylerii. Zachowało się w świetnym stanie. Co ciekawsze w stropie schronu osadzono również kopułę pancerną dla obserwatora artylerii 44P8. Początkowo zakładano, że otwarte stanowisko obserwatora artylerii będzie rozwiązaniem tymczasowym. Już w 1934 roku opracowano i przyjęto na uzbrojenie małą kopułą 9P7, pierwszą z serii pancerzy do ochrony stanowiska obserwatora piechoty. Do końca 1935 roku zakończono kilka projektów kopuł obserwacyjnych. Dla obiektów o odporności B1 przewidziano kopułę obserwacyjną dla obserwatora artylerii 44P8.
Fot. 02. Odkryte stanowisko obserwatora artylerii a w głębi kopuła dla obserwatora artylerii 44P8.
Stanowisko chronione było pancerną ścianą o grubości 16 cm, wykonaną ze staliwa chromowo-molibdenowego. Kopuła została wyposażona w sprzęt optyczny do prowadzenia okrężnej i bliskiej obserwacji. Do okrężnej obserwacji pola walki, określania położenia wybranych celów i kierowania ogniem, przeznaczono peryskop umieszczony w pionowej osi kopuły. Jako pierwsze wyposażenie zatwierdzono do użytku peryskop typu Pz. B.F. 2 firmy Zeiss lub zamiennie SR-4 firmy Busch. Drugi peryskop spoczywał w skrzynce jako rezerwowy.
Do prowadzenia obserwacji bliskiego otoczenia kopuły wykorzystywano 6 peryskopów typu Pz. BWF 3 firmy Zeiss, umieszczonych w otworach na obwodzie cylindrycznej części kopuły. Trzy kolejne peryskopy stanowiły rezerwę.
Obserwator zajmował pozycję na siedzisku mocowanym do obrotowej platformy. Obrót platformy zapewniała przekładnia. Pokrętło przekładni znajdowało się w zasięgu prawej ręki obserwatora.
Fot. 03. Otwór na peryskop. Otwór wykonany w pionowej osi kopuły
Parę metrów od kopuły wykonano dodatkowo odkryte stanowisko obserwatora artylerii. Znajdowało się we wnęce, wykonanej na tylnej ścianie schronu.. Przeszkolony żołnierz obserwował pole walki za pomocą lornetki. Od strony zapola chroniły go stalowe drzwi 54P8, które kończyły się na wysokości płaszczyzny stropu.
Fot. 05. 10 cm płyta stalowa chroniła stanowisko 7,92 mm karabinu maszynowego sMG08 na podstawie fortecznej. Na zdjęciu: dwa otwory na kotwy mocujące płytę do bryły schronu, strzelnica ckm i wąski otwór przeziernika do obserwacji pola walki przez dowódcę.
Jednoizbowy schron (niem. Unterstand für ein M.G. mit Schartenplatte) [01] z bierną śluzą przeciwgazową posiadał stanowisko bojowe 7,92 mm ciężkiego karabinu maszynowego sMG08 na podstawie fortecznej chronione stalową płytą o grubości 10 cm. Płyta ze strzelnicą i wąskim, poziomym przeziernikiem do obserwacji sektora ostrzału zamocowana została do bryły schronu za pomocą 10 sztuk stalowych kotw. Ze względu na wymiary stalowej płyty o szerokości 2,40 m i wysokości równej 1,8 m wykonano obniżenie stropu oraz u jej podstawy żelbetową ławę w kształcie litery „T”. Po przez obniżenie stropu poprowadzono dwie kotwy mocujące płytę. Pozostałe kotwy osadzono w ścianach bocznych (6 szt.) i w żelbetowej ławie (2 szt.).
Fot. 06. Widok stalowej płyty ze strzelnicą, wzmocnionej żelbetową ławą w kształcie litery „T”. Na ławie ustawiona była blaszana skrzynka z saniami, podstawą forteczną z zamocowanym ciężkim karabinem maszynowym sMG 08. Po lewej stronie stanowiska bojowego przeziernik do obserwacji pola walki przez dowódcę, wyprowadzenia kabli telefonicznych. Obustronnie umieszczono nisze oświetleniowe, jeszcze w 1933 roku nie stosowane standardowo w niemieckiej fortyfikacji stałych.
Płyta ze strzelnicą została zdekompletowana. Rys. 01 prezentuje widok strzelnicy i przeziernika, prowadnic oraz przesuwającymi się między nimi zasuwami. Zasuwa służyła do zamykania strzelnicy karabinu maszynowego. Była ryglowana w skrajnych położeniach za pomocą dwóch rygli, wsuwanych pomiędzy zasuwę a prowadnicę w wyniku obrotu dźwigni w dół. Wsuwający się rygiel powodował docisk zasuwy do filcowej uszczelki, przylegającej do powierzchni stalowej płyty pomiędzy dwiema prowadnicami. Uszczelka, nasączona olejem, zapewniała po dociśnięciu gazoszczelność zamknięcia. Aby ułatwić taśmowemu zamykanie lub otwieranie strzelnicy, umieszczono masywną zasuwę na dwóch obracających się rolkach. Zasuwa przeziernika unieruchamiana była w położeniu „zamknięte” za pomocą dwóch śrub dociskowych, umieszczonych na prowadnicach w osi symetrii przeziernika.
Rys. 01. Schemat zamknięcia strzelnicy ciężkiego karabinu maszynowego sMG 08 oraz przeziernika do ob-serwacji sektora ostrzału. 1. Strzelnica ckm, 2. Zasuwa strzelnicy z układem ryglującym, 3. Jedna z dwóch prowad-nic zasuwy strzelnicy ckm, 4. Śruba mocująca prowadnicę, 5. Wycięcie w dolnej prowadnicy do ustalenia położenia podstawy fortecznej ckm, 6. Zasuwa przeziernika do obserwacji, 7. Jedna z dwóch prowadnic zasuwy przeziernika, 8. Jeden z dwóch docisków blokujących zasuwę przeziernika, 10. Jeden z dwóch ograniczników przesuwu zasuwy przeziernika, 11. Uszczelka filcowa.
Po obu stronach stanowiska bojowego ckm, wykonano dwie nisze oświetleniowe o niepowtarzanym w późniejszym okresie kształcie. Jako standardowe wyposażenie schronu stosowana była w niemieckich obiektach fortyfikacji stałej dopiero od 1934 roku. Wykorzystanie nisz oświetleniowych było rygorystycznie przestrzegane. Należało wygasić oświetlenie przed otworzeniem strzelnicy. Przewidziano łączność telefoniczną dla schronu. Na lewej ścianie izby bojowej, przy stanowisku dowódcy (niem. Waffenführer) wyprowadzono kable sieci telefonicznej. Na ławie, poniżej strzelnicy, ustawiona była blaszana skrzynka z saniami, podstawą forteczną z zamocowanym ciężkim karabinem maszynowym sMG 08. Po prawej stronie stanowiska bojowego zajmował miejsce taśmowy.
Do prowadzenia ognia, podstawę forteczną z zamocowanym karabinem maszynowym sMG08 dosuwano do płyty stalowej i w tym położeniu blokowano [02]. Przesuwanie podstawy fortecznej umożliwiały sanie, ustawione na blaszanym pudle, mocowanym do żelbetowej ławy. Po wycofaniu podstawy fortecznej z ckm w tylne skrajne położenie przez celowniczego i jej obrocie o około 40 stopni, taśmowy mógł zamknąć strzelnicę i zaryglować zasuwę za pomocą obrotowej dźwigni.
Fot. 07. Standardowe zamknięcie (zdekompletowane) przewodów wentylacyjnych i kominowych (niem. Äußerer Abschluß für Ansauge- Rauch- und Lüftungsrohr), w tym przypadku przewodu wentylacyjnego [03].
Schron wyposażono w wentylację grawitacyjną. Powietrze dostarczane było rurą, poprowadzoną przez zewnętrzną ścianę. Rura w tym okresie prowadzona była na przelot, prostopadle do powierzchni ściany. Na zewnątrz była standardowo zabezpieczona czerpnią powietrza z drucianą siatką. Na wewnętrznej powierzchni umieszczono gazoszczelną zasuwę. Drugim otworem, zapewniającym obrót powietrza była otwarta strzelnica ckm.
Fot. 08. Widok przewodów wentylacyjnych, poprowadzonych na wprost przez ścianę tylną. Od lewej strony: otwór wentylacji grawitacyjnej i otwór wylotowy urwanego przewodu kominowego.
[01] – Zgodnie z wymaganiami instrukcji „Budowa pozycji obronnej” (niem. Stellungsbau) z 4 sierpnia 1930 roku schron określano jako stanowiska bojowego dla ciężkiego karabinu maszynowego, chronionego płytą ze strzelnicą (niem. Unterstand für ein M.G. mit Schartenplatte). W późniejszym latach określenie „Unterstand” stosowane było w niemieckiej fortyfikacji w odniesieniu do schronów biernych. Dla podkreślenia bojowej funkcji schronu, obiekty te otrzymały w nazwie dodatkowe uzupełnienie np.: „Kampfstand” lub „Schartenstand”. Dla jednoizbowych schronów bojowych na ckm stosowano również bardzo trafne określenie „MG-Schartenstand ohne Bereitschaftsraum”, czyli stanowisko ogniowe bez izby gotowości bojowej.
[02] – więcej w opracowaniu: Stanowisko bojowe ckm w schronie o odporności B1 na Pozycji Pomorskiej (1934 r.)
[03] – więcej w opracowaniu : Zamknięcie przewodu wentylacyjnego lub kominowego
Fot. 01. Schron otrzymał osłoną strzelnicy ckm przed bezpośrednim ostrzałem, nietypową dla niemieckiej fortyfikacji stałej. Wokół schronu wykonano betonowy fundament dla drewnianej konstrukcji przysłaniającej schron.
Dwa schrony broni maszynowej, prowadzące ogień boczny, zostały wzniesione prawdopodobnie najpóźniej w 1933 roku poniżej zbiornika wodnego, na północnym brzegu Nysy Kłodzkiej. Podstawowym uzbrojeniem obu obiektów był 7,92 mm karabin maszynowy sMG08 na podstawie fortecznej, chroniony 10 cm płytą stalową. Konstrukcja schronów spełnia wymagania instrukcji „Budowa pozycji obronnej” (niem. Stellungsbau) z 4 sierpnia 1930 roku. Oba schrony są niemalże kopią jednego z projektów studyjnych (jakie otrzymali do dyspozycji projektanci obiektów fortyfikacji stałych) wzbogaconą o nietypowe dla fortyfikacji niemieckiej elementy chroniące strzelnicę ckm przed bezpośrednim ostrzałem.
Schron bardziej oddalony od tamy zbiornika wodnego posiada typowy nasyp ziemny, chroniący ściany schronu przed odstrzałem wroga. Schron zlokalizowany przy zaporze jeziora Otmuchowskiego, znajdujący się na ówczesnym terenie rekreacyjnym dla mieszkańców pobliskiego miasteczka, otrzymał elewację wyłożoną identycznym kamieniem (Fot. 01), jaki zastosowano do budowy elementów konstrukcji pobliskiej tamy.
Fot. 02. Widok tylnej ściany schronu z wejściem. Wyraźnie widoczna jest wanna chroniąca wejście schronu przed zalaniem. Obustronnie do żelbetonowej konstrukcji wanny dochodzi fundament dla drewnianej konstrukcji przysłaniającej schron. Od lewej strony: otwór wentylacji grawitacyjnej i otwór wylotowy urwanego przewodu kominowego.
Schron umieszczono w betonowe wannie. Chroniła obiekt przed zalaniem spowodowanym wysokim stanem wód gruntowych lub podniesieniem się poziomu rzeki w wyniku spustu wody z Jeziora Otmuchowskiego. Wanna obejmowała wejście do schronu wykonane w tylnej ścianie, tuż poniżej poziomu gruntu (Fot. 02). Dlatego też przy wejściu żelbetonowa krawędź wanny została odsunięta od ściany schronu. Do niej z obu stron dochodził, dobudowany wokół schronu betonowy fundament (Fot. 03). Osadzono w nim pionowo ustawione kotwy do mocowania drewnianej konstrukcji, przykrywającej bryłę schronu.
Fot. 03. Widok schronu od strony przedpola. Schron wzniesiono na terenie zalewowym, bez nasypu ziemnego. Elewację pokryto kamieniem, jaki wykorzystano do wykończenia elementów betonowych tamy wodnej. Wokół schronu wykonano betonowy fundament dla drewnianej konstrukcji przysłaniającej schron.
Drewniana konstrukcja, prawdopodobnie typowa dla danego regionu, stosowana była z powodzeniem w czasie pokoju. Skutecznie chroniła obiekt wojskowy przed rozpoznaniem przez obce służby wywiadowcze. Spostrzeżenia autorów niniejszego wpisu potwierdzają zdjęcia archiwalne. Drewniana konstrukcja widoczna jest na archiwalnych zdjęciach ze strony internetowej polska-org.pl, wykonanych podczas budowy tamy, jak i również w późniejszym okresie. Poniżej zamieszczono jedno z nich.
Fot. 04. Ujście Nysy Kłodzkiej z jeziora Otmuchowskiego. Widok z zapory w kierunku schronu bojowego, obudowanego drewnianą konstrukcją, zapewne typową dla regionu. Zdjęcie, wykonano w 1940 roku, pochodzi ze strony internetowej polska-org.pl (https://polska-org.pl/8396628,foto.html?idEntity=5335589)
Fot. 01. Wejście do kopuły obserwacyjnej z 1936 roku w modlińskim schronie. Poprzez podest kopuły [01] poprowadzono rury głosowe.
Fot. 02. Rury głosowe. Punkt dowodzenie w izbie załogi w dolnej kondygnacji schronu.
W listopadzie i grudniu 1936 roku przeprowadzono w polskim schronie bojowym, zlokalizowanym na zapolu grupy fortecznej Carski Dar modlińskiej twierdzy, badania doświadczalne z zakresu ogólnie pojętej obrony przeciwgazowej.
Konstrukcja schronu pochodzi z 1935 roku. Zgodnie z warunkami wykonawczymi (karnetem) schron został wyposażony w wewnętrzną łączność przy pomocy rur głosowych. W polskiej fortyfikacji stałej ten sposób łączności popularnie nazywany był telefonem fonetycznym. Punkt dowodzenia zlokalizowano w dolnej kondygnacji. Fotografia 01 prezentuje zestaw rur wyprowadzonych ze stanowiska obserwacyjno-bojowego w kopule (zgodna z instrukcją fort. 15/1936). Podczas prowadzenia ognia z izby bojowej dla ciężkiego karabinu maszynowego za niegazoszczelnym pancerzem pionowymi stwierdzono:
– przenikanie gazów prochowych (CO) z izb bojowych poprzez rury głosowe do punku dowodzenia,
– brak możliwości porozumiewania się ze względu na panujący hałas.
[01] – Zastosowano niestandardowy sposób zamykania włazu do kopuły w polskiej fortyfikacji. Klapa włazu do kopuły otwierana na zewnątrz.
Fot. 01. Schron obserwacyjny nr 104/41-W-I na dwa peryskopy został wzniesiony na wschód od miejscowości Jakać Młoda (64 -Zambrowski Rejon Umocniony).
Rys. 01. Rysunek schronu obserwacyjnego nr 104/41-W-I na dwa peryskopy został wykonany na podstawie wzoru i wymagań stosowanych przez Biuro Projektowo-Konstrukcyjne Głównego Zarządu Wojenno-Technicznego Armii Czerwonej. Na rysunku zaznaczono położenie dwóch szybów na peryskopy optyczne.
Nowo budowana droga ekspresowa S61 na odcinku Ostrów Mazowicka – Łomża przechodzi przez pas umocnień, wzniesionych wzdłuż nowej zachodniej granicy państwowej między ZSRR a III Rzeszą [01]. Podczas prac w pobliżu miejscowości Jakać Dworna został odsłonięty jeden ze schronów (Fot. 02.). Zgodnie z katalogiem konstrukcji typowych, wydawanym przez Biuro Projektowo-Konstrukcyjne Głównego Zarządu Wojenno-Technicznego Armii Czerwonej, żelbetonowa konstrukcja schronu chroni punkt obserwacyjny dla dwóch peryskopów (ros. Одноэтажный пункт на два перископа). Schron posiada numer katalogowy 104/41 W-I.
Strop obiektu wysunięto nieznacznie ponad poziom gruntu (Fot. 01). Starano się w ten sposób wyeliminować zasypywania ziemią wylotów szybów na peryskopy podczas ostrzału artyleryjskiego. Strop schronu wyposażono w sztywne zabezpieczenie przeciwodłamkowe. Wykonane zostało z arkuszy stalowej blachy, rozłożonych pomiędzy belkami dwuteowymi. Do schronu prowadzi wejście bronione przez wewnętrzną strzelnicę. Zostało również zabezpieczone drzwiami kratowymi. Korytarz wejściowy posiada standardowe załamanie pod kątem 90 stopni, ale nie przewidziano zastosowania szczeliny przeciw-podmuchowej. Za gazoszczelnymi stalowymi drzwiami znajdują się dwa małe pomieszczenia. W pierwszym przechodnim pomieszczeniu znajduje się stanowisko obserwacyjne a w drugim kolejne stanowisko obserwacyjne z peryskopem optycznym i stanowisko obrony wejścia za wewnętrzną strzelnicą. W stropie obiektu pozostawiono dwa szyby o czworokątnym przekroju na peryskop. Ściany pomieszczeń wyłożono siatką przeciwodpryskową.
Schrony obserwacyjne nr 104/41-W-I na dwa peryskopy, znane autorowi niniejszego opracowania, nie zostały wyposażone.
Fot. 02. Schron obserwacyjny nr 104/41-W-I na dwa peryskopy, położony na północ od miejscowości Jakać Dworna (stan na dzień 19.11.2019) w pasie budowanej drogi ekspresowej S61 (64 -Zambrowski Rejon Umocniony).
Fot. 03. Schron obserwacyjny nr 104/41-W-I na dwa peryskopy, położony na północ od miejscowości Jakać Dworna (stan na dzień 19.11.2019) w pasie budowanej drogi ekspresowej S61 (64 -Zambrowski Rejon Umocniony).
Fot. 04. Schron obserwacyjny nr 104/41-W-I na dwa peryskopy, położony na północ od miejscowości Jakać Dworna (stan na dzień 19.11.2019) w pasie budowanej drogi ekspresowej S61 (64 -Zambrowski Rejon Umocniony).
Fot. 05. Schron obserwacyjny nr 104/41-W-I na dwa peryskopy, położony na północ od miejscowości Jakać Dworna (stan na dzień 19.11.2019) w pasie budowanej drogi ekspresowej S61 (64 -Zambrowski Rejon Umocniony).
Fot. 06. Strzelnica obrony wejścia.
Fot. 07. Jedna z izb schronu obserwacyjnego nr 104/41-W-I na dwa peryskopy.
[01] – Nowa granica pomiędzy III Rzeszą a ZSRR została wytyczona zgodnie z paktem Ribbentrop – Mołotow z dnia 23 sierpnia 1939 roku.
Fot. 01. Ściana tylna schronu bojowego B1-2a dla ckm i drużyny piechoty z Rejonu Umocnionego Giżycko (niem. Lötzener Seenstellung). Po prawej stronie wejścia znajduje się nisza przyłączeniowa kabla polowej sieci telefonicznej. Druga nisza została umieszczona w pobliżu wejścia chronionego okapem.
W 1936 roku zostają opracowane taktyczno-techniczne wytyczne dotyczące budowy i działania urządzeń do łączności telefonicznej w obiektach fortyfikacji stałych (niem. Taktisch-technische Richtlinien für Bau und Betrieb der Nachrichtenanlagen in ständigen Stellungen). Nowobudowane schrony fortyfikacji stałych otrzymują nisze na przyłącze sieci polowej. Nisze wykonywano na elewacji schronu w bliskiej odległości od wejścia (Fot. 01). Ustalono standardowe wymiary nisz. Niezmiennymi wymiarami niszy była jej wysokość równa 30 cm i głębokość wynosząca 10 cm. Zmianie ulegała szerokość niszy w zależności od przewidzianych typów przyłączy i ich ilości. Nisze o szerokości 18 cm przewidziano dla schronów bojowych dla broni maszynowej [01] (np. Regelbau B1-5 Fot. 02). Umieszczano w niej jedno przyłącze dla dwóch par żył (dla dwóch przewodów dwużyłowych). Nisza o szerokości 30 cm przeznaczona była na dwa przyłącza dla dwóch par żył lub jednego dla sześciu par żył. Przyłącze dla 10 par żył wymuszało szerokość niszy równą 40 cm.
Fot. 02. Ściana tylna schronu bojowego B1-5 dla dwóch ckm z Rejonu Umocnionego Giżycko (niem. Lötzener Seenstellung). Po prawej stronie wejścia znajduje się nisza przyłączeniowa kabla polowej sieci telefonicznej.
Taktyczno-techniczne wytyczne dotyczące budowy i działania urządzeń do łączności telefonicznej w obiektach fortyfikacji stałych z 1936 roku nie obejmują sposobu zabezpieczenia niszy na przyłącze kabla sieci polowej. W większości przeprowadzonych inwentaryzacji obiektów Pozycji Odry (niem. Oderstellung) i Pozycji Pomorskiej (niem. Pommernstellung) nie stwierdzono śladów po powtarzalnym zabezpieczeniu tych nisz. Wyjątkiem mogą stanowić część dzieł wzniesionych w ramach fortyfikacji linii Niesłysz-Obra. Ciekawym wynikiem zakończyły się badania terenowe przeprowadzone na Pozycji Piskiej i Pozycji Olsztyneckiej na terenie byłych Prus Wschodnich. Zwrócono uwagę na regularnie powtarzające się ślady – odciski w betonie po kątownikach na obwodzie nisz w płaszczyźnie elewacji. Występowały one w obiektach wznoszonych od 1938 roku. Podczas kolejnych inwentaryzacji obiektów odnaleziono zachowane ościeżnice i blaszane drzwiczki, chroniące niszę na przyłącze kabla sieci polowej. Zaprezentowano je na zdjęciach Fot. 03 i Fot. 04.
Fot. 03. Zabezpieczenie niszy przyłącza kabla polowej sieci telefonicznej za pomocą uchylnych blaszanych drzwiczek w schronie z 1938 roku. Po lewej stronie czerpnia powietrza.
Fot. 04. Widok zabezpieczonej niszy na przyłącze kabla polowej sieci telefonicznej w schronie z 1938 roku. Po lewej stronie czerpnia powietrza.
Kabel telefoniczny z niszy przyłącza sieci polowej na elewacji schronu prowadzony był w stalowej rurce o średnich 1 ½” do niszy przyłącza kablowego, znajdującej się w większości przypadków w pomieszczeniu gotowości bojowej (niem. Bereitschaftsraum). W tej samej niszy znajdowało się zakończenie rury o średnicy 3” na kabel sieci telefonicznej. W pobliżu mocowano forteczny aparat telefoniczny oraz skrzynkę na baterię.
[01] – W wytycznych z 1936 roku przewidziano dla: 1. schronów ze stanowiskiem obserwatora dwa złącza dla dwóch par żył, 2. schronów z kompanijnymi stanowiskami dowodzenia jedno złącze dla 6 par żył, 3. schronów z kompanijnymi stanowiskami dowodzenia jedno złącze dla dwóch par i jedno złącze dla 10 par żył, 4. schronów typu B-Werk dwa do trzech złączy dla dwóch par żył.
Rys. 02. Konfiguracja pomieszczeń w schronie B1-5 na dwa ckm-y (niem. MG-Doppelschartenstand). 1. i 2. Izba bojowa dla ckm sMG 08 na podstawie fortecznej, 3. Korytarz, 4. Izba załogi, 5. Śluza przeciwgazowa, 6. Strzelnica obrony bezpośredniej z zamknięciem 57P8, 7. Strzelnica obrony wejścia i zapola, chroniona płytą starego typu (w standardzie zamknięciem 48P8), 8. Wyjście ewakuacyjne, 9. Czerpnia powietrza, 10. Filtrowentylator Hes, 11. Nadciśnieniowy zawór jednokierunkowy 4.ML.01, 12. Pancerz zabezpieczający wylot rury odprowadzającej powietrze ze schronu, 13. Przewód kominowy z zamknięciem.
Układ wentylacji odtworzono podczas inwentaryzacji schronu bojowego B1-5 na dwa ckm-y (niem. MG-Doppelschartenstand) wzniesionego w pobliżu miejscowości Jedamki na terenie Rejonu Umocnionego Gizycko (niem. Lötzener Seenstellung). Inwentaryzację przeprowadzono w listopadzie 2018 roku.
Zaprojektowany układ wentylacji przeznaczony był do bezpośredniego napowietrzania pomieszczeń bojowych (rys. 02. 1 i 2) oraz izby załogi (rys. 02. 4). W wymienionych pomieszczeniach znajdowały się urządzenia filtrowentylacyjne typu Hes (rys. 02. 10). Zadaniem tego urządzenia zassanie powietrza z zewnątrz schronu poprzez układ rur i czernię powietrza (rys. 02. 09) i tłoczenie go do pomieszczenia. W zależności od potrzeb mogło być to niefiltrowane lub filtrowane powietrze w ograniczonym zakresie czasu przez układ filtrów przeciwchemicznych. Rura doprowadzająca powietrze była zabezpieczona obrotowym zaworem odcinającym 2ML.01 [01]. Zanieczyszczone gazami prochowymi powietrze opuszczało izbę bojową poprzez otwartą podczas walki strzelnicę ckm. Powietrze z izby bojowej mogło być wykorzystane do napowietrzania innych izb.
Pomieszczeniami pośrednio napowietrzanymi był korytarz (rys. 02. 3) oddzielający część bojową i śluza przeciwgazowa (rys. 02. 5). Pomieszczenia połączone były rurami o średnicy 10 cm, osadzonymi w ścianach działowych. Na wlotach przewodów zamontowano jednokierunkowe nadciśnieniowe zawory (rys. 02. 11) o symbolu 4ML.01 [02]. Pozwalały one na przepływ powietrza tylko w jednym kierunku przy określonej minimalnej wartości nadciśnienia, mierzonego wysokością słupka wody. Powietrze opuszczało schron przewodem o zakończony pancerzem (rys. 02. 12), o identycznej konstrukcji jak czerpnia powietrza. W celu zachowania bezpieczeństwa pancerz ten w schronie bojowym B1-5 umieszczono w bocznej ścianie jednego z uskoków przeciwrykoszetowych strzelnicy obrony wejścia i zapola.
Fot. 01. Widok strzelnicy obrony wejścia i zapola z wylotem przewodu usuwającego powietrze ze schronu w bocznej ścianie profilu przeciwrykoszetowego.
Fot. 01. Jednoizbowy schron na ckm z wejściem chronionym przelotnią. Widok od strony zapola (Osowiecki Rejon Umocniony, Linia Mołotowa).
Podczas wędrówek po byłych pozycjach obronnych natrafi się na obiekty fortyfikacji z pozoru nieciekawe, pozbawione wszelkiego wyposażenia. Do nich należy jednoizbowy schron na ckm do ognia czołowego PDOT(m) wchodzący w skład Osowieckiego Rejonu Umocnionego Linii Mołotowa. Wyjątkowo prosta bryła betonu, bez osadzonego pancerza stanowiska bojowego PK-4a, budowana w dużych ilościach, całkowicie zniechęca do wejścia i dalszego zwiedzania.
Schronu PDOT(m) posiada typową konstrukcję. Można go spotkać na terenie pozycji obronnych ZSRR, wznoszonych po 1940 roku na nowej granicy państwowej. W jednym z nich wykonano na ścianie unikalny rysunek układu napowietrzania i usuwania zanieczyszczonego powietrza (Fot. 02). Na ścianie zostały narysowane poszczególne podzespoły oraz układ łączących je rur. Rysunek wykonano jako pomoc dla niewykwalifikowanych robotników montujących wyposażenie schronu. Zachowano rzeczywiste wymiary podzespołów.
Fot. 02. Wejście do izby oraz ściana z rozrysowanym układem napowietrzania i usuwania zanieczyszczonego powietrza. W otworze technologicznym o przekroju czworokąta miały być osadzone wsporniki dla wentylatorów.
Fot. 03. Stanowisko bojowe ckm (NPS-3). Dwa giętkie przewody służą do odsysania gazów prochowych z worka na łuski i z komory zamkowej. Rekonstrukcja stanowiska bojowego w schronie – muzeum (Petersburg, Federacja Rosyjska). Zdjęcie pochodzi z rosyjskiego forum: www.forum.aroundspb.ru z wątku: ДОТ на Мурзинке (Невский район).
Fot. 04. Oryginalny rysunek układu napowietrzania i usuwania gazów prochowych. 1. przewód podający gazy prochowe do wentylatora, 2. wentylator, 3. przekładnia napędu wentylatora, 4. przewód odprowadzający gazy z wentylatora, 5. wlot przewodu osadzonego w ścianie do usuwania gazów na zewnątrz schronu, 6. wylot przewodu dostarczającego powietrze z czerpni, 7-8, zawory odcinające, 9. filtr przeciwchemiczny FPU-50 starego typu z doprowadzeniem powietrza w osi filtra, 10. rura doprowadzająca oczyszczone powietrze do wentylatora, 11. wentylator, 12. przekładnia napędu wentylatora dostosowana do napędu ręcznego.
Fot. 05. Rekonstrukcja stanowiska do wentylacji w schronie – muzeum (Petersburg, Federacja Rosyjska). Zdjęcie pochodzi z forum: www.forum.aroundspb.ru z wątku: ДОТ на Мурзинке (Невский район).
Na podstawie rysunku na ścianie schronu i zdjęć wykonanych w restaurowanym schronie w Petersburgu [01] zostanie przedstawiony standardowy układ napowietrzania i układ usuwania gazów prochowych. Na dwóch stalowych belkach o przekroju „ceowym”, osadzonych w otworze technologicznym w ścianie (Fot. 04), ustawiono ramę z dwoma wentylatorami promieniowymi. Każdy z nich zamocowany był do skrzynki z układem przekładni kół zębatych dla napędu ręcznego. Mógł być stosowany również napęd mechaniczny. Do napędu wykorzystywano silnik elektryczny. Napęd przekazywany był za pomocą przekładni pasowej z paskiem klinowym. Koło przekładni pasowej i wirnik wentylatora osadzony był na tym samym wałku napędowym.
Wentylatory wraz z skrzynkami napędowymi mocowano do ramy, ustawionej na dwóch ceownikach. Po lewej stronie umieszczono kolumnę filtrów. Dwa zawory pozwalały na odpowiednie ukierunkowanie przepływu powierza. Powietrze z czerpni, znajdującej się na zewnątrz schronu, kierowane było bezpośrednio do wentylatora napowietrzającego izbę lub w przypadku ataku gazowego poprzez układ filtrów przeciwchemicznych.
Układ usuwania gazów prochowych
Wentylator promieniowy (Fot. 04, 2) zasysał gazy prochowe za pomocą rury (Fot. 04, 1) podwieszonej pod stropem i dwóch giętkich przewodów (Fot. 03). Gazy prochowe zasysane były przez jeden z giętkich przewodów (w tym przypadku) z gazoszczelnego worka, podwieszanego pod 7,62 mm ciężkim karabinem maszynowym Maxim wz. 1910 [02]. Drugi z przewodów zasysał powietrze z komory zamkowej. Gazy prochowe tłoczone były na zewnątrz schronu za pomocą przewodu (Fot. 04, 4) i rury (Fot. 04, 5) osadzonej w ścianie schronu. Przewidziano możliwość gazoszczelnego zamknięcia przewodu 4 w przypadku ataku gazowego. Zastosowano zawór zamykający.
Układ napowietrzania schronu
Powietrze do napowietrzania było zasysane przewodem (Fot. 04, 6) poprzez czerpnię z przelotni. Dwa zawory (Fot. 04, 7,8) służyły do ukierunkowania przepływu powietrza. Powietrze w zależności od potrzeb mogło być:
– oczyszczone przez zestaw filtrów przeciwchemicznych (Fot. 04, 9) i tłoczone przez wentylator (Fot. 04, 10) do pomieszczenia,
– tłoczone przez wentylator bezpośrednio do pomieszczenia.
Wentylator KP-4A posiadał napęd ręczny i mechaniczny. W tym wypadku wykorzystywano napęd ręczny. Przekładnia pasowa z paskiem klinowym umożliwiała jednoczesny napęd obu wentylatorów. Koła pasowe osadzano na wałku napędowym wirnika. Przy obrotach wirnika n=2800 obr/min wentylator uzyskiwał wydatek 300 m3/h (5,0 m3/min) przy całkowitym spiętrzeniu 60 mm słupka wody.
Do oczyszczania powietrza stosowano standardowe filtry przeciwchemiczne FPU-50 lub FPU-100. Liczba w oznaczeniu filtra podaje jego nominalny wydatek w m3/h. Powietrze, w celu przefiltrowania w filtrach dostarczano otworem, który znajdował się na cylindrycznej części filtra, w połowie jego wysokości. Średnica filtra wynosiła 550 mm przy wysokości 406 mm. Filtry ustawiano w kolumnach. W przypadku zastosowania filtrów przeciwchemicznych nowej generacji FPUM-100 doprowadzenie powietrza znajdowało się w osi cylindrycznej obudowy. Zastosowanie tych filtrów wymuszało użycie filtra przeciwdymnego. W kolumnie trzech filtrów, pierwszy o oznaczeniu FPUM-200 był filtrem przeciwdymnym a dwa pozostałe FPUM-100 filtrami przeciwchemicznymi.
Rekonstrukcja układu napowietrzania schronu w Petersburgu (Fot. 05) została przeprowadzona z zastosowaniem filtrów FPU-50.
[01] – więcej zdjęć schronu znajduje się na stronie internetowej: Книга Памяти Великой Войны
[02] – Dla schronów PDOT(m) przewidziano stanowisko bojowe PK-4a składające się z 7,62 mm ciężkiego karabinu maszynowego Maksim 1910 i podstawy fortecznej. W schronie w Petersburgu osadzono stanowisko NPS-3. W przypadkach stanowisk bojowych PK-4a i NPS-3 na podstawie fortecznej montowany był 7,62 mm ciężki karabin maszynowy Maksim 1910. Sposób zasysania gazów prochowych, niezależnie od zastosowanej podstawy fortecznej nie ulega zmianie.
Fot. 01. Tylna elewacja bojowego schronu B1-1 na ckm. W murze oporowym wykonano nisze dla odkrytego stanowiska obserwacyjnego lub bojowego na rkm, prowadzącego ogień z poziomu stropu (Pozycja Lidzbarska).
Fot.02. Widok niszy, wykonanej w murze oporowym bojowego schronu B1-1 na ckm.
Niestandardową elewację otrzymał schron bojowy Regelbau B1-1 na ciężki karabin maszynowy 5 Odcinka Dywizyjnego Pozycji Lidzbarskiej (niem. Heilsberber Stellung). W murze oporowym wykonano dwie nisze o podstawie trapezu. Jeden z boków niszy stanowi przedłużenie zarysu okapu. Nisze posiadają zróżnicowaną wielkość. Długość krótszej podstawy trapezu lewej niszy (Rys. 01) wynosi 75 cm a prawej 140 cm. Szerokość niszy równa jest 50 cm przy 100 cm grubości muru oporowego. W obu przypadkach głębokość niszy wynosi 95 cm. Nie stwierdzono obecności lub śladów klamer ułatwiających wejście załodze na stanowisko. Schron został wybudowany pobliżu miejscowości Żydowo. Nie brał udziału w walkach. Izba bojowa została zniszczona przez saperów w styczniu 1945 roku.
W dostępnej literaturze dotyczącej niemieckich fortyfikacji stałych okresu międzywojennego nie można zaleźć informacji dotyczących przeznaczenia wykonanych nisz w murze oporowym. Dlatego też w niniejszym opracowaniu rozważa się wykorzystanie nisz jako stanowiska obserwacyjnego lub stanowiska ręcznego karabinu maszynowego wspierającego obronę schronu i posterunku wartowniczego.
Fot. 03. Tylna elewacja schronu bojowego B1-1 z wykonanymi niszami w murze oporowym.
Podstawowym środkiem przekazu rozkazów i informacji z punktu dowodzenia do stanowisk bojowych była sieć telefoniczna. Dowódca schronu bojowego B1-1 mógł prowadzić obserwację bliską w kierunku przedpola tylko w zakresie sektora ostrzału ciężkiego karabinu maszynowego poprzez przeziernik płyty 7P7, chroniącej stanowisko bojowe. Nadzór zapola schronu, który mógł być znacznie ograniczony przez celową konfigurację terenu, umożliwiała strzelnica obrony zapola i wizjer w drzwiach wejściowych 14P7. Pole obserwacji mogło być ograniczone do kilku metrów. Peryskop do prowadzenia obserwacji okrężnej nie był jeszcze standardowym wyposażeniem niemieckich obiektów fortyfikacji stałych w 1937 roku, w którym to zatwierdzono projekt schronu bojowego B1-1 na ckm do stosowania. Wykonane na zewnątrz schronu stanowisko nie wyposażono w środki łączności z izbą bojową. Nie stwierdzono montażu połączenia telefonicznego lub istnienia rur głosowych. Jednoczesne prowadzenie obserwacji oraz przekazywanie informacji bezpośrednio do izby bojowej nie było możliwe. Na Pozycji Lidzbarskiej konsekwentnie przestrzegano zasady rozdzielenia bojowej i obserwacyjnej funkcji schronu. Na terenie tej pozycji obronnej nie wzniesiono, stosowanych na Pozycji Odry i Pozycji Pomorskiej, schronów bojowych z odkrytym stanowiskiem obserwatora artylerii lub schronów bojowych z stanowiskiem obserwacyjnym chronionym poziomą płytą z otworem na lornetkę nożycową.
Rys. 01. Schemat schronu B1-1 z zaznaczonym zarysem nisz w murze oporowym.
Wzięto również pod uwagę przeznaczenie nisz na posterunek ochrony (posterunek wartowniczy) i stanowisko obrony. W rozważaniach uwzględniono stanowisko karabinu maszynowego. Dwuosobowa obsada ręcznego karabinu maszynowego mogła prowadzić skuteczny ogień z poziomu stropu i wspierać obronę schronu w uzasadnionych przypadkach. Atutem takiego stanowiska była możliwość prowadzenia obserwacji i skutecznego ognia w szerokim sektorze ostrzału. Odpowiednio zabezpieczone solidnym nasypem ziemnym pozwalało na doraźne eliminowanie martwych pól i luk w obronie, powstałych podczas walki.
Próby rozwiązania problemu obserwacji lub wzmocnienia obrony poprzez dodatkowe stanowisko ręcznego karabinu maszynowego, prowadzące ogień z poziomu stropu schronu, starano się rozwiązać również na innych pozycjach obronnych. Na Froncie Wschodnim Rejonu umocnionego Giżycko zastosowano platformę na dwóch wspornikach, osadzonych w murze oporowym (patrz: Badania terenowe – Rejon Umocniony Giżycko – okolice miejscowości Kruklanki). Omawiane rozwiązania nie zostały wprowadzone na szerszą skalę i pozostały zarzucone na etapie prób.
Fot. 01. Wejście do schronu Regelbau B1-1a osłonięte okapem i chronione strzelnicą broni ręcznej. Widoczne są stalowe klamry osadzone w murze oporowym (Rejonu Umocnionego Giżycko, Kruklanki).
Od dłuższego czasu planowany był wyjazd na teren Wschodniego Frontu Rejonu Umocnionego Giżycko (niem. Befestigungen bei Lötzen). Badania terenowe miały objąć schrony fortyfikacji stałej w okolicach miejscowości Kruklanki, na odcinku pozycji obronnej położonej na południe od byłej linii kolejowej. Wznoszenie nowoczesnych umocnień w rejonie Giżycka rozpoczęto w 1936 roku. W większości przypadków nowo budowane schrony bojowe wysunięto przed pierwszowojenne umocnienia Giżyckiej Pozycji Polowej (niem. Feldstellung Lötzen). Umieszczenie ich na wzniesieniach zapewniało załodze schronów bojowych doskonałą obserwację wyznaczonych sektorów ostrzału i przedpola. Skuteczna obrona pozycji wymagała, ze względu na sposób prowadzenia ognia, dobrze przeszkolonych obsad ciężkich karabinów maszynowych.
Fot. 02. Płyta starego typu, wykorzystana jako zamknięcie strzelnicy broni ręcznej do obrony wejścia i zapola schronu.
Szczególną uwagę poświęcono schronom bojowym na ckm Regelbau B1-1 (Fot. 01). Stwierdzono, że większość z nich zamiast standardowego zamknięcia strzelnicy obrony wejścia 48P8 została wyposażona w płytę stalową starszego typu o grubości 2 cm (Fot. 02). Płytę wycofano z produkcji prawdopodobnie w 1932 lub 1933 roku.
Pierwotnie stosowana była do ochrony stanowiska ciężkiego karabinu maszynowego w schronach o najniższej klasie odporności na ostrzał, określanej jako odłamko-odpornej [01]. Płyta nie została ujęta w katalogu typowych pancerzy Panzer-Atlas. Płyta nie została ujęta w katalogu typowych pancerzy Panzer-Atlas.
Fot. 03. Śruby z zestawem podkładek, stalowej i ołowianej do mocowania prowadnicy zasuwy strzelnicy.
Posiadała wąski przeziernik, który umożliwiał dowódcy stanowiska ckm obserwację pola walki. Ta część płyty w nowym zastosowaniu została zagłębiona w żelbetowej ścianie schronu. Wszystkie płyty zostały zdekompletowane. Niektóre z nich posiadają jeszcze prowadnice zasuwy strzelnicy. Były mocowane za pomocą rzędu 6 śrub. Pod stalowymi podkładkami zachowały się ołowiane podkładki (Fot. 03). Wykonane z plastycznego materiału miały kompensować naprężenia powstałe w wyniku ostrzału lub odkształceń płyty.
Fot. 04. Stalowe klamry osadzone w elewacji schronu Regelbau B1-1a.
Schrony bojowe Regelbau B1-1a badanego odcinka pozycji umocnionej (położonego na południe od byłej linii kolejowej) zostały wyposażone w dwa rzędy stalowych klamer (Fot. 04). Klamry osadzono w murze oporowym, przedłużającym tylną ścianę schronu. Do wykonania klamer zastosowano gładki drut stalowy o średnicy 12 mm. Szerokość klamry 19 cm i jej wysunięcie na 14 cm pozwalało na swobodne wspięcie się na strop obiektu.
Niektóre ze schronów otrzymały dwa wsporniki (Fot. 05), wykonane ze stalowego płaskownika o przekroju poprzecznym 38 x 10 mm. Do wsporników mocowana była platforma. Wsporniki umieszczono na wysokości, która umożliwiała żołnierzowi o średnim wzroście prowadzenie na stojąco okrężnej obserwacji pola walki za pomocą lornetki. Stanowisko mogło być też wykorzystane (tylko przez odważnych!) do prowadzenia ognia z ręcznego karabinu maszynowego z poziomu stropu. W przypadku osadzenia w elewacji schronu wsporników, ciąg klamer kończył się poniżej poziomu platformy.
Fot. 05. Stalowe klamry oraz dwa wsporniki, osadzone w elewacji schronu Regelbau B1-1a.
