Opra­co­wał: Franz Auf­mann

 

Huta „Zyg­munt” roz­po­czy­na w 1938 roku [01] pro­duk­cję nowej ko­pu­ły ob­ser­wa­cyj­no-bo­jo­wej na za­mó­wie­nia Woj­ska Pol­skie­go dla nowo wzno­szo­nych schro­nów. Pod­sta­wo­wym uzbro­je­niem ko­pu­ły miał być 7,9 mm cięż­ki ka­ra­bin ma­szy­no­wy wz. 30 lub 7,9 mm ręcz­ny ka­ra­bin ma­szy­no­wy wz. 28. W obu przy­pad­kach broń usta­wia­na była na pod­sta­wie for­tecz­nej, mo­co­wa­nej do wspor­ni­ka pod każdą ze strzel­nic.
Kor­pus ko­pu­ły wy­ko­ny­wa­ny był ze sta­li­wa chro­mo­wo­ni­klo­we­go. Sta­li­wo, któ­re­go głów­ny­mi skład­ni­ka­mi sto­po­wy­mi był chrom i ni­kiel, zgod­nie z ów­cze­snym sta­nem wie­dzy, po­sia­da­ło naj­więk­szą od­por­ność na prze­bi­cie kon­wen­cjo­nal­nym po­ci­skiem prze­ciw­pan­cer­nym. Uni­wer­sal­ne za­mknię­cie strzel­nic wy­ko­ny­wa­no z ulep­sza­nej ciepl­nie bla­chy ze stali kon­struk­cyj­nej o gru­bo­ści 30 mm. Dwie strzel­ni­ce, o sek­to­rze ostrza­łu 60 stop­ni każda, roz­sta­wio­ne na ob­wo­dzie czę­ści wal­co­wej wzglę­dem sie­bie co 60 stop­ni, za­pew­nia­ły obro­nę w łącz­nym sek­to­rze 120 stop­ni.
Po­dest, z wy­cię­tym otwo­rem wej­ścio­wym, wy­ko­na­no z wal­co­wa­nej bla­chy ze stali kon­struk­cyj­nej o gru­bo­ści 25 mm. Właz za­my­ka­ny był uchyl­ną klapą o tej samej gru­bo­ści co po­dest [02]. Z uko­so­wa­nie bocz­nych ścian włazu i klapy gwa­ran­to­wa­ły ga­zo-szczel­ność za­mknię­cia  oraz utrzy­ma­nie jed­no­li­tej po­wierzch­ni po­de­stu. Brak wy­cię­tych otwo­rów na prze­wód do­pro­wa­dza­ją­cy po­wie­trze do ko­pu­ły oraz na rurę zrzut­ni łusek w dwóch za­cho­wa­nych po­de­stach w gra­ni­cach obec­nej Pol­ski może su­ge­ro­wać, że te ko­pu­ły miały chro­nić sta­no­wi­ska ob­ser­wa­to­ra. Na­le­ży jed­nak uwzględ­nić fakt, że bu­do­wy schro­nu [03] w Gli­ni­skach pod Au­gu­sto­wem i schro­nu w No­wo­gro­dzie nad Na­rwią, w któ­rych stro­pie osa­dzo­no ko­pu­łę Huty „Zyg­munt”, nie ukoń­czo­no a obiek­ty nigdy nie zo­sta­ły w pełni wy­po­sa­żo­ne.
Wy­ko­na­ne po­mia­ry przez au­to­ra ni­niej­sze­go opra­co­wa­nia wy­ka­za­ły, że gru­bość za­cho­wa­nych pan­ce­rzy, mie­rzo­na na wy­so­ko­ści strzel­nic wy­no­si od 60 do 70 mm [04].

---

Ini­cja­ty­wa gen. Ta­de­usza Pi­sko­ra w spra­wie kopuł z Huty „Zyg­munt”

Kie­row­nic­two Robót nr 18 pod do­wódz­twem mjr. Jana Pro­chas­skie­go pro­wa­dzi w la­tach 1937 -38 roz­bu­do­wę po­zy­cji obron­nej na linii Szcza­ry Gór­nej w pasie dzia­ła­nia Armii Ba­ra­no­wi­cze. Wzno­szo­ne są no­wo­cze­sne schro­ny bo­jo­we typu śred­nie­go o cha­rak­te­ry­stycz­nych roz­wią­za­niach kon­struk­cyj­nych, ty­po­wych dla tego ze­spo­łu for­ty­fi­ka­to­rów. Sta­no­wi­ska bo­jo­we cięż­kich ka­ra­bi­nów ma­szy­no­wych umiesz­czo­no za strzel­ni­ca­mi ścien­ny­mi i w ko­pu­łach. Zgod­nie z pro­jek­tem miano osa­dzić w stro­pach obiek­tów bo­jo­wo–ob­ser­wa­cyj­ne ko­pu­ły wy­ko­na­ne ze tło­czo­nej bla­chy wę­glo­wej o gru­bo­ści 30 mm. Ge­ne­rał Ta­de­usz Pi­skor był zwo­len­ni­kiem za­sto­so­wa­nia bar­dziej od­por­nych na ostrzał kopuł, które w tym wy­pad­ku nie de­pre­cjo­no­wa­ły war­to­ści bo­jo­wej nowo wzno­szo­nych schro­nów. Za­bie­gał o zakup ob­ser­wa­cyj­no-bo­jo­wych kopuł wy­ko­na­nych ze sta­li­wa chro­mo­ni­klo­we­go o gru­bo­ści ścia­ny rów­nej 60 mm. Ich pro­du­cen­tem była Huta „Zyg­munt” w Ła­giew­ni­kach.  Z ini­cja­ty­wy gen. Ta­de­usza Pi­sko­ra prze­pro­wa­dzo­no ćwi­cze­nia do­świad­czal­ne. Ćwi­cze­nia miały na celu ocenę ko­pu­ły ze sta­li­wa chro­mo­ni­klo­we­go oraz za­sto­so­wa­nych pod­staw spe­cjal­nych dla 7,9 mm cięż­kie­go ka­ra­bi­nu ma­szy­no­we­go wz. 30 i 7,9 mm ręcz­ne­go ka­ra­bi­nu ma­szy­no­we­go wz. 28.  Prak­tycz­ne ćwi­cze­nia wy­ko­na­no 30 li­sto­pa­da 1938 roku po wcze­śniej­szym przy­go­to­wa­niu prób­ne­go sta­no­wi­ska bo­jo­we­go.

---

Ćwi­czeb­ne sta­no­wi­sko bo­jo­we z 30 li­sto­pa­da 1938 roku.

Kor­pus ko­pu­ły osa­dzo­no w bloku be­to­no­wym, wy­ko­na­nym we­dług pro­jek­tu Kie­row­nic­twa robót nr 18. Do prze­pro­wa­dze­nia ćwi­czeń wy­ko­rzy­sta­no nie­peł­no­war­to­ścio­wą ko­pu­łę bo­jo­wo-ob­ser­wa­cyj­ną. Kor­pus ko­pu­ły, bez prze­pro­wa­dzo­nej ob­rób­ki ciepl­nej, zo­stał wy­co­fa­ny z pro­duk­cji przez od­dzia­ło­wą kon­tro­lę ja­ko­ści Huty „Zyg­munt” ze wzglę­du na nie­do­pusz­czal­ne wady od­lew­ni­cze.
We­wnętrz­na wy­so­kość ko­pu­ły wy­no­si około 136 cm przy śred­ni­cy mie­rzo­nej na wy­so­ko­ści strzel­nic rów­nej 92 cm. Pan­cerz po­sia­dał dwie czwo­ro­kąt­ne strzel­ni­ce o wy­mia­rach 17,5 x 17,5 cm w świe­tle. Strzel­ni­ce wy­po­sa­żo­no w uni­wer­sal­ne, uchyl­ne wzglę­dem pio­no­wej osi za­mknię­cia (Fot. 03), które w za­leż­no­ści od po­trze­by mogło być otwie­ra­ne jako „lewe” lub „prawe”. Za­mknię­cie, wy­ko­na­ne z ulep­szo­nej ciepl­nie bla­chy sta­lo­wej o gru­bo­ści 30 mm, po­sia­da­ło wąską szcze­li­nę ob­ser­wa­cyj­ną (Fot. 03). Po­ni­żej strzel­ni­cy umiesz­czo­no uchwyt na pod­sta­wę dla ckm wz. 30 lub rkm wz. 28 (Fot.02). Pod­czas pro­wa­dze­nia ognia, nie­chro­nio­na pan­ce­rzem lufa broni wy­su­nię­ta była ze­wnątrz ko­pu­ły. Szyb­ką wy­mia­nę po­wie­trza w prze­strze­ni bo­jo­wej miał za­pew­nić układ wen­ty­la­cji.

---

Ob­sa­da ćwi­czeb­ne­go sta­no­wi­ska

Ob­sa­dę ko­pu­ły sta­no­wi­ło dwóch żoł­nie­rzy. Ogień z ckm pro­wa­dził ka­ra­bi­no­wy w po­zy­cji pół­sto­ją­cej a wspie­rał go ta­śmo­wy w po­zy­cji kucz­nej.

Ogień pro­wa­dzo­no w se­riach po 25 naboi. Zgod­nie z in­for­ma­cją za­war­tą w „Spra­woz­da­niu z do­świad­czeń z 60 mm wie­życz­ką ckm” 30.11.1938 roku,  usta­wie­nie i za­mo­co­wa­nie pod­sta­wy z ckm trwło 15 se­kund. Prze­nie­sie­nie jej do dru­gie­go sta­no­wi­ska wy­ma­ga­ło 20 se­kund. Łącz­ny czas prze­nie­sie­nia pod­sta­wy ckm po od­da­niu serii z jed­nej strzel­ni­cy do chwi­li od­da­nia pierw­szej serii z dru­giej strzel­ni­cy wy­no­si­ło ok. 1 mi­nu­ty.

---

Wen­ty­la­cja ćwi­czeb­ne­go sta­no­wi­ska

Do wen­ty­la­cji sta­no­wi­ska bo­jo­we­go za­sto­so­wa­no dwa wen­ty­la­to­ry. Pierw­szy z nich słu­żył do na­po­wie­trza­nia ko­pu­ły. Drugi miał za za­da­nie usu­wać gazy pro­cho­we na ze­wnątrz ko­pu­ły. Wen­ty­la­tor za­sy­sał gazy pro­cho­we ze zbior­ni­ka na łuski oraz gazy pro­cho­we spod ko­mo­ry zam­ko­wej ckm. Do tego celu wy­ko­rzy­sta­no gięt­ki prze­wód, pod­wie­szo­ny pod ko­mo­rą zam­ko­wą ckm. Prze­wód ten słu­żył do zrzu­tu łusek do po­jem­ni­ka, który znaj­do­wał się w pod­szy­biu ko­pu­ły.

 

---

 

 

Wy­ni­ki prze­pro­wa­dzo­nych prób

1. Ob­słu­gę prób­ne­go sta­no­wi­ska bo­jo­we­go sta­no­wi­li pod­ofi­ce­ro­wie za­wo­do­wi z sek­cji  do­świad­czal­nej Cen­trum Wy­szko­le­nia Pie­cho­ty w Rem­ber­to­wie. Jest za­uwa­żal­na po­pra­wa wy­ni­ków w ko­lej­nych strze­la­niach. Ogień pro­wa­dzo­no do tar­czy od­da­lo­nej od sta­no­wi­ska o 100 merów. Uzy­ska­no w strze­la­niach po­rów­naw­czych:

a. roz­rzut dla ckm na pod­sta­wie po­lo­wej: 14×27, 25×15
b. roz­rzut dla ckm na pod­sta­wie spe­cjal­nej w ko­pu­le: 69×25, 50×60, 38×47, 26×33
c. roz­rzut dla rkm na pod­sta­wie po­lo­wej: 39×35, 33×50
d. roz­rzut dla rkm na pod­sta­wie spe­cjal­nej w ko­pu­le: 57×41, 55×28,

2. Ob­sa­da sta­no­wi­ska pro­wa­dzi­ła ogień bez uży­cia masek prze­ciw­ga­zo­wych. Sku­tecz­ność dzia­ła­nia wen­ty­la­to­ra [05] na­po­wie­trza­ją­ce­go i usu­wa­ją­ce­go gazy pro­cho­we za­do­wa­la­ją­ca. Pro­wa­dzą­cy ogień po od­da­niu serii 25 strza­łów, przy wy­łą­czo­nym wen­ty­la­to­rze na­po­wie­trza­ją­cym i nadal dzia­ła­ją­cym wen­ty­la­to­rze od­sy­sa­ją­cym gazy pro­cho­we, skar­żył się „na lekki szum w gło­wie i nie­wiel­kie otu­ma­nie­nie”.

3. Pod­czas pro­wa­dze­nia ognia z ckm od­dzia­ły­wa­nie ha­ła­su na ob­sa­dę ckm było znacz­nie mniej­sze niż z od­kry­te­go sta­no­wi­ska.

4. Pod­czas ostrza­łu ko­pu­ły z broni ma­szy­no­wej stwier­dzo­no „przy­kre od­czu­cia słu­cho­we wy­ra­ża­ją­ce się ostrym dzwo­nie­niem”. Ce­lo­we by­ło­by za­sto­so­wa­nie ma­te­ria­łu wy­głu­sza­ją­ce­go np. korka, jak to uczy­nio­no w przy­pad­ku jed­no­strzel­ni­co­we­go pan­ce­rza [06] z 1934 roku dla sta­no­wi­ska ckm.

5. Zmia­na w kon­struk­cji szybu może uła­twić za­ło­dze wy­ko­na­nie zadań [08].

 

---

Test ukła­du wen­ty­la­cji dla ob­ser­wa­cyj­no-bo­jo­wej ko­pu­ły HZ i jego póź­niej­sze za­sto­so­wa­nie

 

Ob­sa­da sta­no­wi­ska cięż­kie­go ka­ra­bi­nu ma­szy­no­we­go na pod­sta­wie for­tecz­nej w ko­pu­le HZ wy­ko­na­ła prób­ne strze­la­nie bez uży­cia masek prze­ciw­ga­zo­wych. Ogień pro­wa­dzo­no krót­ki­mi se­ria­mi. Pod ko­mo­rą zam­ko­wą pod­wie­szo­no gięt­ki prze­wód, po przez który łuski z wy­strze­lo­nych naboi spa­da­ły do her­me­tycz­ne­go zbior­ni­ka na łuski. Zbior­nik umiesz­czo­no w szy­bie ko­pu­ły. Do wen­ty­la­cji sta­no­wi­ska bo­jo­we­go w ko­pu­le za­sto­so­wa­no dwa wen­ty­la­to­ry. Pierw­szy z nich słu­żył do na­po­wie­trza­nia. Drugi miał za za­da­nie usu­wać gazy pro­cho­we ze sta­no­wi­ska bo­jo­we­go w ko­pu­le na ze­wnątrz schro­nu. Wen­ty­la­tor za­sy­sał gazy pro­cho­we bez­po­śred­nio z her­me­tycz­ne­go zbior­ni­ka oraz po­śred­nio po przez gięt­ki prze­wód spod ko­mo­ry zam­ko­wej ka­ra­bi­nu ma­szy­no­we­go w ko­pu­le. Dla­te­go też w po­de­ście ko­pu­ły, wy­ko­na­nym z wal­co­wa­nej bla­chy, po­win­ny być wy­ko­na­ne mi­ni­mum dwa otwo­ry tech­no­lo­gicz­ne. Jeden z nich słu­żył do na­po­wie­trza­nia ko­pu­ły a drugi prze­zna­czo­no na prze­wód zrzut­ni łusek.
W pol­skiej for­ty­fi­ka­cji prze­wi­dy­wa­no rów­nież moż­li­wość zrzu­tu łusek na ze­wnątrz schro­nu po przez rurę osa­dzo­ną sko­śnie w ze­wnętrz­nej ścia­nie obiek­tu. W for­ty­fi­ka­cjach sta­łych na Gór­nym Ślą­sku część obiek­tów otrzy­ma­ła spe­cjal­nie wy­ko­na­ne szyby, do któ­rych na­stę­po­wał zrzut łusek. Jedno z ta­kich roz­wią­zań można zo­ba­czyć w schro­nie w Brze­zi­nach przy ulicy Przy­jaź­ni. We fran­cu­skich lub cze­cho­sło­wac­kich dzie­łach for­ty­fi­ka­cji sta­łej wy­ko­rzy­sty­wa­no do tego celu rowy dia­men­to­we o kon­struk­cji żel­be­to­no­wej.

---

 

 

 

Za­cho­wa­ne eg­zem­pla­rze kopuł HZ

Za­cho­wa­ły się dwa eg­zem­pla­rze kopuł ob­ser­wa­cyj­no-bo­jo­wych Huty „Zyg­munt”. Z trzech schro­nów z ko­pu­ła­mi ob­ser­wa­cyj­no-bo­jo­wy­mi HZ [02], które wznie­sio­no w 1939 roku na od­cin­ku obro­ny „No­wo­gród”, prze­trwał tylko jeden. Po­sia­da uszko­dzo­ną, ale szczę­śli­wie ura­to­wa­ną ko­pu­łę HZ. Drugi eg­zem­plarz pan­ce­rza, za­cho­wa­ny w świet­nym sta­nie, znaj­du­je się w schro­nie bo­jo­wym, który wy­bu­do­wa­no w po­bli­żu miej­sco­wo­ści Gli­ni­ski pod Au­gu­sto­wem [03]. Ko­pu­łę HZ otrzy­mał schron bo­jo­wy „G” [04] od­cin­ka „No­wo­gród”, wznie­sio­ny około 250 m na po­łu­dnio­wy wschód od schro­nu „B” z punk­tem do­wo­dze­nia od­cin­ka „No­wo­gród”. Za­po­le schro­nu „B”, ważne z punk­tu obro­ny od­cin­ka, znaj­do­wa­ło się w sek­to­rze nad­zo­ru lewej strzel­ni­cy ko­pu­ły HZ. Łącz­ny sek­tor ob­ser­wa­cji lub ostrza­łu dla sta­no­wi­ska bo­jo­we­go wy­no­sił 120⁰.

Ko­pu­ła zo­sta­ła osa­dzo­na na be­to­no­wym co­ko­le, około 8 cm po­wy­żej po­de­stu z wal­co­wa­nej bla­chy sta­lo­wej. Z prze­strze­ni bo­jo­wej ko­pu­ły po­pro­wa­dzo­no dwie rury łącz­no­ści gło­so­wej. Szyb ko­pu­ły za­my­ka­ny był ga­zosz­czel­ny­mi drzwia­mi. W świet­nym sta­nie za­cho­wa­ła się ko­pu­ła ob­ser­wa­cyj­no-bo­jo­wa schro­nu na broń ma­szy­no­wą, który wznie­sio­no w 1939 roku w po­bli­żu miej­sco­wo­ści Gli­ni­ski pod Au­gu­sto­wem. Schron [12] otrzy­mał nie­ty­po­we dla for­ty­fi­ka­cji sta­łych za­chod­niej Pol­ski wej­ście do szybu ko­pu­ły. Do pod­szy­bia można było do­stać się z ze­wnątrz obiek­tu lub z izby bo­jo­wej. Wej­ście od stro­ny izby bo­jo­wej za­my­ka­ły ni­skie drzwi sta­lo­we. Wej­ście do szybu ko­pu­ły z ze­wnątrz obiek­tu chro­nio­ne było tylko po przez drzwi kra­to­we. Po­dob­ne roz­wią­za­nie za­sto­so­wa­no w dwóch nie­za­cho­wa­nych schro­nach od­cin­ka No­wo­gród. Uni­kal­ne in­for­ma­cje, do­ty­czą­ce wy­sa­dzo­ne­go schro­nu „T” na ar­ma­tę po­lo­wą i sta­no­wi­skiem dla ob­ser­wa­to­ra w ko­pu­le HZ, za­war­te są w roz­dzia­le „Roz­wój form for­ty­fi­ka­cji na pod­sta­wie do­świad­czeń bo­jo­wych w Fin­lan­dii i byłej Pol­sce” (ros. Развитие фортификациоппух форм по данным баевых действийв Финляндии и в бывшей Польшe) opra­co­wa­nia z 1940 roku star­sze­go wy­kła­dow­cy Woj­sko­wej Aka­de­mii In­ży­nie­ryj­nej A. I. Pang­se­na [13]. So­wiec­cy sa­pe­rzy do­ko­na­li in­wen­ta­ry­za­cji schro­nu i wy­ko­na­li jego czę­ścio­wą do­ku­men­ta­cję tech­nicz­ną.

Prze­pro­wa­dzo­ne ba­da­nia szybu ko­pu­ły w miej­sco­wo­ści No­wo­gród i Gli­ni­ski wy­ka­za­ły barak otwo­rów tech­no­lo­gicz­nych

 

w po­de­ście i ścia­nach szybu na prze­wód zrzut­ni łusek i rurę na­po­wie­trza­ją­cą prze­strzeń bo­jo­wą. Nie wy­ko­na­nie ich w pro­ce­sie be­to­no­wa­nia obiek­tów może su­ge­ro­wać, że już na eta­pie pro­jek­to­wa­nia nie prze­wi­dzia­no w obu schro­nach za­sto­so­wa­nia wy­mu­szo­ne­go na­po­wie­trza­nia prze­strze­ni bo­jo­wej ko­pu­ły HZ, zrzu­tu łusek i od­sy­sa­nia gazów pro­cho­wych. Póź­niej­sze wy­ko­na­nie otwo­rów tech­no­lo­gicz­nych  w sta­lo­wym po­de­ście było moż­li­we i sto­sun­ko­wo łatwe do wy­ko­na­ni. Na­to­miast ich prze­bi­cie w żel­be­to­no­wych ścia­nach wią­za­ło się z dużym na­kła­dem pracy.

Na­to­miast wy­jąt­ko­wo mało in­for­ma­cji źró­dło­wych można od­na­leźć na temat dru­gie­go z nie­za­cho­wa­nych schro­nów od­cin­ka obro­ny „No­wo­gród”, w któ­re­go stro­pie osa­dzo­no dwie ko­pu­ły ob­ser­wa­cyj­no-bo­jo­we Huty „Zyg­munt”. Schron [14] wznie­sio­no przy dro­dze z No­wo­gro­du do Miast­ko­wa. Za­cho­wał się po­glą­do­wy ry­su­nek, kilka ar­chi­wal­nych zdjęć i  zdaw­ko­wych in­for­ma­cji w nie­miec­kim opra­co­wa­niu „Denk­schrift über die po­lni­sche Lan­des­be­fe­sti­gung” z 1941 roku.

---

Uwagi

Ana­li­za wy­ko­na­nej przez so­wiec­kich sa­pe­rów do­ku­men­ta­cji tech­nicz­nej schro­nu na ar­ma­tę po­lo­wą, jak i oglę­dzi­ny za­cho­wa­nej czę­ści ścia­ny nie po­twier­dzi­ły za­sto­so­wa­nia zrzu­tu łusek ze sta­no­wi­ska bo­jo­we­go w ko­pu­le HZ na ze­wnątrz schro­nu po przez sko­śnie osą­dza­ną rurę w ze­wnętrz­nej ścia­nie schro­nu. Moż­li­wy był ich zrzut do ga­zosz­czel­ne­go po­jem­ni­ka, umiesz­czo­ne­go w szy­bie ko­pu­ły.

 

---

Post­scrip­tum

Pra­ca­mi for­ty­fi­ka­cyj­ny­mi od­cin­ka obro­ny „No­wo­gród” kie­ro­wa­li dwaj ofi­ce­ro­wie o dłu­gim stażu za­wo­do­wym, mjr sap. Karol Klecz­ke – do­wód­ca Kie­row­nic­twa Robót nr 20 oraz jego za­stęp­ca mjr Józef Arab­ski. Obaj na­le­że­li do kadry wy­kła­dow­ców Wyż­szej Szko­ły In­ży­nie­rii (WSInż) w War­sza­wie. Za­da­niem szko­ły było kształ­ce­nie i przy­go­to­wa­nie w dwu­let­nim cyklu na­ucza­nia ofi­ce­rów wojsk sa­per­skich do pracy w szta­bach i sa­mo­dziel­ne­go kie­ro­wa­nia pra­ca­mi for­ty­fi­ka­cyj­ny­mi.

Czy pro­wa­dzo­ne testy uzbro­je­nia lub próby wy­po­sa­że­nia schro­nów były na tyle tajne, że tylko nie­licz­na część ofi­ce­rów znała wy­ni­ki pro­wa­dzo­nych prac i mogła je z po­wo­dze­niem wy­ko­rzy­sty­wać w no­wych pro­jek­tach obiek­tów for­ty­fi­ka­cji sta­łych?

 

---

[01] – W 1937 Huta „Zyg­munt” zo­sta­ła włą­czo­na w skład „Wspól­no­ty In­te­re­sów Gór­ni­czo-Hut­ni­czych” z sie­dzi­bą w Ka­to­wi­cach. Ob­rób­ka ciepl­na od­la­nych kor­pu­sów kopuł była prze­pro­wa­dza­na w Hucie „Ba­to­ry” ze wzglę­du na brak od­po­wied­nie­go wy­po­sa­że­nia do ob­rób­ki ciepl­nej od­le­wów o tak du­żych ga­ba­ry­tach w ma­cie­rzy­stym za­kła­dzie.
[02] – Klapa włazu, otwie­ra­na do wnę­trza ko­pu­ły, mogła unie­moż­li­wić ewa­ku­ację ran­ne­go żoł­nie­rza z ob­słu­gi ckm lub sta­no­wi­ska ob­ser­wa­to­ra.
[03] – Oprócz wspo­mnia­nych dwóch schro­nów, gra­ni­cach obec­nej Pol­ski, zo­sta­ły wy­po­sa­żo­ne w ko­pu­ły Huty „Zyg­munt” dwa nie­ist­nie­ją­ce schro­ny w No­wo­gro­dzie (łącz­nie 3 eg­zem­pla­rze ko­pu­ły) oraz rów­nież jeden nie­ist­nie­ją­cy schron  pod Wizną (jeden eg­zem­plarz ko­pu­ły). W XVI for­cie ze­wnętrz­ne­go pier­ście­nia Twier­dzy Mo­dlin za­cho­wa­ła się dolna część ko­pu­ły z 1938 roku. Pan­cerz prze­zna­czo­no do ćwi­czeb­ne­go ostrza­łu 22 marca 1938 roku (wię­cej >>).
[04] – Opra­co­wa­nie „Trop wie­dzie do ar­chi­wum, czyli rzecz o cen­nych do­ku­men­tach na temat Ob­sza­ru wa­row­ne­go Śląsk”  au­to­rzy Do­mi­nik i Mar­cin Ka­sprzak, ARS FOR­TI­FI­CAN­DI Tom II. str. 161, W opar­ciu o dane nie­miec­kie­go wy­wia­du gru­bość pan­ce­rza ko­pu­ły Huty „Zyg­munt” okre­śla­na jest w prze­dzia­le 40 – 60 mm.
[05] – Nie okre­ślo­no pa­ra­me­trów tech­nicz­nych za­sto­so­wa­nych wen­ty­la­to­rów.
[06] – Wię­cej w opra­co­wa­niu Ko­pu­ła bo­jo­wa na ckm z 1934 roku – HAUBA no­wa­tor­ski pan­cerz
[07] – Śred­ni­cę szybu usta­lo­no na pod­sta­wie do­ku­men­ta­cji ry­sun­ko­wej z opra­co­wa­nia A. Pang­sen pt. “Развитие фортификационных форм по данным боевых действий в Финляндии и в Польше”.
[08] – Praw­do­po­dob­nie cho­dzi­ło o usta­wie­nie ko­pu­ły nie bez­po­śred­nio na sta­lo­wym po­de­ście lecz na żel­be­to­no­wym co­ko­le (pier­ścień dy­stan­so­wy o wy­so­ko­ści 8 cm)  zwięk­sza­ją­cym prze­strzeń bo­jo­wą pod pan­ce­rzem. Takie roz­wią­za­nie za­sto­so­wa­no w schro­nie w No­wo­gro­dzie nad Na­rwią.
[09] – Na prze­ciw­ko uj­ścia Pisy do Narwi wznie­sio­no schron ze sta­no­wi­skiem ob­ser­wa­cyj­nym w ko­pu­le. Do­stęp­ne ma­te­ria­ły nie okre­śla­ją typu ko­pu­ły.
[10] – wię­cej w opra­co­wa­niu Schron bo­jo­wy Gli­ni­ski I 
[11] – wię­cej w opra­co­wa­niu Schron bo­jo­wy „G”
[12] – wię­cej w opra­co­wa­niu For­ty­fi­ka­cje stałe od­cin­ka Au­gu­stów z 1939 r.  Je­rze­go Sa­dow­skie­go i To­ma­sza We­so­łow­skie­go, IN­FORT Nr 21/2004
[13] – in­ży­nier bry­ga­dy – sto­pień woj­sko­wy równy ge­ne­ra­ło­wi dy­wi­zji.
[14] – Piotr Po­pław­ski – For­ty­fi­ka­cje od­cin­ka „No­wo­gród” i ich rola w prze­ciw­dzia­ła­niach 42. Pułku Pie­cho­ty 10 wrze­śnia 1939 roku, Ars for­ti­fi­can­di – Stu­dia i ma­te­ria­ły z dzie­jów ar­chi­tek­tu­ry obron­nej Tom I (2016) oraz Łu­kasz Drzen­sla, Próba re­kon­struk­cji schro­nu bo­jo­we­go No­wo­gród 11 – for­tecz­nik.pl