Opracował: Franz Aufmann
Huta „Zygmunt” rozpoczyna w 1938 roku [01] produkcję nowej kopuły obserwacyjno-bojowej na zamówienia Wojska Polskiego dla nowo wznoszonych schronów. Podstawowym uzbrojeniem kopuły miał być 7,9 mm ciężki karabin maszynowy wz. 30 lub 7,9 mm ręczny karabin maszynowy wz. 28. W obu przypadkach broń ustawiana była na podstawie fortecznej, mocowanej do wspornika pod każdą ze strzelnic.
Korpus kopuły wykonywany był ze staliwa chromowoniklowego. Staliwo, którego głównymi składnikami stopowymi był chrom i nikiel, zgodnie z ówczesnym stanem wiedzy, posiadało największą odporność na przebicie konwencjonalnym pociskiem przeciwpancernym. Uniwersalne zamknięcie strzelnic wykonywano z ulepszanej cieplnie blachy ze stali konstrukcyjnej o grubości 30 mm. Dwie strzelnice, o sektorze ostrzału 60 stopni każda, rozstawione na obwodzie części walcowej względem siebie co 60 stopni, zapewniały obronę w łącznym sektorze 120 stopni.
Podest, z wyciętym otworem wejściowym, wykonano z walcowanej blachy ze stali konstrukcyjnej o grubości 25 mm. Właz zamykany był uchylną klapą o tej samej grubości co podest [02]. Z ukosowanie bocznych ścian włazu i klapy gwarantowały gazo-szczelność zamknięcia oraz utrzymanie jednolitej powierzchni podestu. Brak wyciętych otworów na przewód doprowadzający powietrze do kopuły oraz na rurę zrzutni łusek w dwóch zachowanych podestach w granicach obecnej Polski może sugerować, że te kopuły miały chronić stanowiska obserwatora. Należy jednak uwzględnić fakt, że budowy schronu [03] w Gliniskach pod Augustowem i schronu w Nowogrodzie nad Narwią, w których stropie osadzono kopułę Huty „Zygmunt”, nie ukończono a obiekty nigdy nie zostały w pełni wyposażone.
Wykonane pomiary przez autora niniejszego opracowania wykazały, że grubość zachowanych pancerzy, mierzona na wysokości strzelnic wynosi od 60 do 70 mm [04].
Inicjatywa gen. Tadeusza Piskora w sprawie kopuł z Huty „Zygmunt”
Kierownictwo Robót nr 18 pod dowództwem mjr. Jana Prochasskiego prowadzi w latach 1937 -38 rozbudowę pozycji obronnej na linii Szczary Górnej w pasie działania Armii Baranowicze. Wznoszone są nowoczesne schrony bojowe typu średniego o charakterystycznych rozwiązaniach konstrukcyjnych, typowych dla tego zespołu fortyfikatorów. Stanowiska bojowe ciężkich karabinów maszynowych umieszczono za strzelnicami ściennymi i w kopułach. Zgodnie z projektem miano osadzić w stropach obiektów bojowo–obserwacyjne kopuły wykonane ze tłoczonej blachy węglowej o grubości 30 mm. Generał Tadeusz Piskor był zwolennikiem zastosowania bardziej odpornych na ostrzał kopuł, które w tym wypadku nie deprecjonowały wartości bojowej nowo wznoszonych schronów. Zabiegał o zakup obserwacyjno-bojowych kopuł wykonanych ze staliwa chromoniklowego o grubości ściany równej 60 mm. Ich producentem była Huta „Zygmunt” w Łagiewnikach. Z inicjatywy gen. Tadeusza Piskora przeprowadzono ćwiczenia doświadczalne. Ćwiczenia miały na celu ocenę kopuły ze staliwa chromoniklowego oraz zastosowanych podstaw specjalnych dla 7,9 mm ciężkiego karabinu maszynowego wz. 30 i 7,9 mm ręcznego karabinu maszynowego wz. 28. Praktyczne ćwiczenia wykonano 30 listopada 1938 roku po wcześniejszym przygotowaniu próbnego stanowiska bojowego.
Ćwiczebne stanowisko bojowe z 30 listopada 1938 roku.
Korpus kopuły osadzono w bloku betonowym, wykonanym według projektu Kierownictwa robót nr 18. Do przeprowadzenia ćwiczeń wykorzystano niepełnowartościową kopułę bojowo-obserwacyjną. Korpus kopuły, bez przeprowadzonej obróbki cieplnej, został wycofany z produkcji przez oddziałową kontrolę jakości Huty „Zygmunt” ze względu na niedopuszczalne wady odlewnicze.
Wewnętrzna wysokość kopuły wynosi około 136 cm przy średnicy mierzonej na wysokości strzelnic równej 92 cm. Pancerz posiadał dwie czworokątne strzelnice o wymiarach 17,5 x 17,5 cm w świetle. Strzelnice wyposażono w uniwersalne, uchylne względem pionowej osi zamknięcia (Fot. 03), które w zależności od potrzeby mogło być otwierane jako „lewe” lub „prawe”. Zamknięcie, wykonane z ulepszonej cieplnie blachy stalowej o grubości 30 mm, posiadało wąską szczelinę obserwacyjną (Fot. 03). Poniżej strzelnicy umieszczono uchwyt na podstawę dla ckm wz. 30 lub rkm wz. 28 (Fot.02). Podczas prowadzenia ognia, niechroniona pancerzem lufa broni wysunięta była zewnątrz kopuły. Szybką wymianę powietrza w przestrzeni bojowej miał zapewnić układ wentylacji.
Obsada ćwiczebnego stanowiska
Obsadę kopuły stanowiło dwóch żołnierzy. Ogień z ckm prowadził karabinowy w pozycji półstojącej a wspierał go taśmowy w pozycji kucznej.
Ogień prowadzono w seriach po 25 naboi. Zgodnie z informacją zawartą w „Sprawozdaniu z doświadczeń z 60 mm wieżyczką ckm” 30.11.1938 roku, ustawienie i zamocowanie podstawy z ckm trwło 15 sekund. Przeniesienie jej do drugiego stanowiska wymagało 20 sekund. Łączny czas przeniesienia podstawy ckm po oddaniu serii z jednej strzelnicy do chwili oddania pierwszej serii z drugiej strzelnicy wynosiło ok. 1 minuty.
Wentylacja ćwiczebnego stanowiska
Do wentylacji stanowiska bojowego zastosowano dwa wentylatory. Pierwszy z nich służył do napowietrzania kopuły. Drugi miał za zadanie usuwać gazy prochowe na zewnątrz kopuły. Wentylator zasysał gazy prochowe ze zbiornika na łuski oraz gazy prochowe spod komory zamkowej ckm. Do tego celu wykorzystano giętki przewód, podwieszony pod komorą zamkową ckm. Przewód ten służył do zrzutu łusek do pojemnika, który znajdował się w podszybiu kopuły.
Wyniki przeprowadzonych prób
1. Obsługę próbnego stanowiska bojowego stanowili podoficerowie zawodowi z sekcji doświadczalnej Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie. Jest zauważalna poprawa wyników w kolejnych strzelaniach. Ogień prowadzono do tarczy oddalonej od stanowiska o 100 merów. Uzyskano w strzelaniach porównawczych:
a. rozrzut dla ckm na podstawie polowej: 14×27, 25×15
b. rozrzut dla ckm na podstawie specjalnej w kopule: 69×25, 50×60, 38×47, 26×33
c. rozrzut dla rkm na podstawie polowej: 39×35, 33×50
d. rozrzut dla rkm na podstawie specjalnej w kopule: 57×41, 55×28,
2. Obsada stanowiska prowadziła ogień bez użycia masek przeciwgazowych. Skuteczność działania wentylatora [05] napowietrzającego i usuwającego gazy prochowe zadowalająca. Prowadzący ogień po oddaniu serii 25 strzałów, przy wyłączonym wentylatorze napowietrzającym i nadal działającym wentylatorze odsysającym gazy prochowe, skarżył się „na lekki szum w głowie i niewielkie otumanienie”.
3. Podczas prowadzenia ognia z ckm oddziaływanie hałasu na obsadę ckm było znacznie mniejsze niż z odkrytego stanowiska.
4. Podczas ostrzału kopuły z broni maszynowej stwierdzono „przykre odczucia słuchowe wyrażające się ostrym dzwonieniem”. Celowe byłoby zastosowanie materiału wygłuszającego np. korka, jak to uczyniono w przypadku jednostrzelnicowego pancerza [06] z 1934 roku dla stanowiska ckm.
5. Zmiana w konstrukcji szybu może ułatwić załodze wykonanie zadań [08].
Test układu wentylacji dla obserwacyjno-bojowej kopuły HZ i jego późniejsze zastosowanie
Obsada stanowiska ciężkiego karabinu maszynowego na podstawie fortecznej w kopule HZ wykonała próbne strzelanie bez użycia masek przeciwgazowych. Ogień prowadzono krótkimi seriami. Pod komorą zamkową podwieszono giętki przewód, po przez który łuski z wystrzelonych naboi spadały do hermetycznego zbiornika na łuski. Zbiornik umieszczono w szybie kopuły. Do wentylacji stanowiska bojowego w kopule zastosowano dwa wentylatory. Pierwszy z nich służył do napowietrzania. Drugi miał za zadanie usuwać gazy prochowe ze stanowiska bojowego w kopule na zewnątrz schronu. Wentylator zasysał gazy prochowe bezpośrednio z hermetycznego zbiornika oraz pośrednio po przez giętki przewód spod komory zamkowej karabinu maszynowego w kopule. Dlatego też w podeście kopuły, wykonanym z walcowanej blachy, powinny być wykonane minimum dwa otwory technologiczne. Jeden z nich służył do napowietrzania kopuły a drugi przeznaczono na przewód zrzutni łusek.
W polskiej fortyfikacji przewidywano również możliwość zrzutu łusek na zewnątrz schronu po przez rurę osadzoną skośnie w zewnętrznej ścianie obiektu. W fortyfikacjach stałych na Górnym Śląsku część obiektów otrzymała specjalnie wykonane szyby, do których następował zrzut łusek. Jedno z takich rozwiązań można zobaczyć w schronie w Brzezinach przy ulicy Przyjaźni. We francuskich lub czechosłowackich dziełach fortyfikacji stałej wykorzystywano do tego celu rowy diamentowe o konstrukcji żelbetonowej.
Zachowane egzemplarze kopuł HZ
Zachowały się dwa egzemplarze kopuł obserwacyjno-bojowych Huty „Zygmunt”. Z trzech schronów z kopułami obserwacyjno-bojowymi HZ [02], które wzniesiono w 1939 roku na odcinku obrony „Nowogród”, przetrwał tylko jeden. Posiada uszkodzoną, ale szczęśliwie uratowaną kopułę HZ. Drugi egzemplarz pancerza, zachowany w świetnym stanie, znajduje się w schronie bojowym, który wybudowano w pobliżu miejscowości Gliniski pod Augustowem [03]. Kopułę HZ otrzymał schron bojowy „G” [04] odcinka „Nowogród”, wzniesiony około 250 m na południowy wschód od schronu „B” z punktem dowodzenia odcinka „Nowogród”. Zapole schronu „B”, ważne z punktu obrony odcinka, znajdowało się w sektorze nadzoru lewej strzelnicy kopuły HZ. Łączny sektor obserwacji lub ostrzału dla stanowiska bojowego wynosił 1200.
Kopuła została osadzona na betonowym cokole, około 8 cm powyżej podestu z walcowanej blachy stalowej. Z przestrzeni bojowej kopuły poprowadzono dwie rury łączności głosowej. Szyb kopuły zamykany był gazoszczelnymi drzwiami. W świetnym stanie zachowała się kopuła obserwacyjno-bojowa schronu na broń maszynową, który wzniesiono w 1939 roku w pobliżu miejscowości Gliniski pod Augustowem. Schron [12] otrzymał nietypowe dla fortyfikacji stałych zachodniej Polski wejście do szybu kopuły. Do podszybia można było dostać się z zewnątrz obiektu lub z izby bojowej. Wejście od strony izby bojowej zamykały niskie drzwi stalowe. Wejście do szybu kopuły z zewnątrz obiektu chronione było tylko po przez drzwi kratowe. Podobne rozwiązanie zastosowano w dwóch niezachowanych schronach odcinka Nowogród. Unikalne informacje, dotyczące wysadzonego schronu „T” na armatę polową i stanowiskiem dla obserwatora w kopule HZ, zawarte są w rozdziale „Rozwój form fortyfikacji na podstawie doświadczeń bojowych w Finlandii i byłej Polsce” (ros. Развитие фортификациоппух форм по данным баевых действийв Финляндии и в бывшей Польшe) opracowania z 1940 roku starszego wykładowcy Wojskowej Akademii Inżynieryjnej A. I. Pangsena [13]. Sowieccy saperzy dokonali inwentaryzacji schronu i wykonali jego częściową dokumentację techniczną.
Przeprowadzone badania szybu kopuły w miejscowości Nowogród i Gliniski wykazały barak otworów technologicznych
w podeście i ścianach szybu na przewód zrzutni łusek i rurę napowietrzającą przestrzeń bojową. Nie wykonanie ich w procesie betonowania obiektów może sugerować, że już na etapie projektowania nie przewidziano w obu schronach zastosowania wymuszonego napowietrzania przestrzeni bojowej kopuły HZ, zrzutu łusek i odsysania gazów prochowych. Późniejsze wykonanie otworów technologicznych w stalowym podeście było możliwe i stosunkowo łatwe do wykonani. Natomiast ich przebicie w żelbetonowych ścianach wiązało się z dużym nakładem pracy.
Natomiast wyjątkowo mało informacji źródłowych można odnaleźć na temat drugiego z niezachowanych schronów odcinka obrony „Nowogród”, w którego stropie osadzono dwie kopuły obserwacyjno-bojowe Huty „Zygmunt”. Schron [14] wzniesiono przy drodze z Nowogrodu do Miastkowa. Zachował się poglądowy rysunek, kilka archiwalnych zdjęć i zdawkowych informacji w niemieckim opracowaniu „Denkschrift über die polnische Landesbefestigung” z 1941 roku.
Uwagi
Analiza wykonanej przez sowieckich saperów dokumentacji technicznej schronu na armatę polową, jak i oględziny zachowanej części ściany nie potwierdziły zastosowania zrzutu łusek ze stanowiska bojowego w kopule HZ na zewnątrz schronu po przez skośnie osądzaną rurę w zewnętrznej ścianie schronu. Możliwy był ich zrzut do gazoszczelnego pojemnika, umieszczonego w szybie kopuły.
Postscriptum
Pracami fortyfikacyjnymi odcinka obrony „Nowogród” kierowali dwaj oficerowie o długim stażu zawodowym, mjr sap. Karol Kleczke – dowódca Kierownictwa Robót nr 20 oraz jego zastępca mjr Józef Arabski. Obaj należeli do kadry wykładowców Wyższej Szkoły Inżynierii (WSInż) w Warszawie. Zadaniem szkoły było kształcenie i przygotowanie w dwuletnim cyklu nauczania oficerów wojsk saperskich do pracy w sztabach i samodzielnego kierowania pracami fortyfikacyjnymi.
Czy prowadzone testy uzbrojenia lub próby wyposażenia schronów były na tyle tajne, że tylko nieliczna część oficerów znała wyniki prowadzonych prac i mogła je z powodzeniem wykorzystywać w nowych projektach obiektów fortyfikacji stałych?
[01] – W 1937 Huta „Zygmunt” została włączona w skład „Wspólnoty Interesów Górniczo-Hutniczych” z siedzibą w Katowicach. Obróbka cieplna odlanych korpusów kopuł była przeprowadzana w Hucie „Batory” ze względu na brak odpowiedniego wyposażenia do obróbki cieplnej odlewów o tak dużych gabarytach w macierzystym zakładzie.
[02] – Klapa włazu, otwierana do wnętrza kopuły, mogła uniemożliwić ewakuację rannego żołnierza z obsługi ckm lub stanowiska obserwatora.
[03] – Oprócz wspomnianych dwóch schronów, granicach obecnej Polski, zostały wyposażone w kopuły Huty „Zygmunt” dwa nieistniejące schrony w Nowogrodzie (łącznie 3 egzemplarze kopuły) oraz również jeden nieistniejący schron pod Wizną (jeden egzemplarz kopuły). W XVI forcie zewnętrznego pierścienia Twierdzy Modlin zachowała się dolna część kopuły z 1938 roku. Pancerz przeznaczono do ćwiczebnego ostrzału 22 marca 1938 roku (więcej >>).
[04] – Opracowanie „Trop wiedzie do archiwum, czyli rzecz o cennych dokumentach na temat Obszaru warownego Śląsk” autorzy Dominik i Marcin Kasprzak, ARS FORTIFICANDI Tom II. str. 161, W oparciu o dane niemieckiego wywiadu grubość pancerza kopuły Huty „Zygmunt” określana jest w przedziale 40 – 60 mm.
[05] – Nie określono parametrów technicznych zastosowanych wentylatorów.
[06] – Więcej w opracowaniu Kopuła bojowa na ckm z 1934 roku – HAUBA nowatorski pancerz
[07] – Średnicę szybu ustalono na podstawie dokumentacji rysunkowej z opracowania A. Pangsen pt. “Развитие фортификационных форм по данным боевых действий в Финляндии и в Польше”.
[08] – Prawdopodobnie chodziło o ustawienie kopuły nie bezpośrednio na stalowym podeście lecz na żelbetonowym cokole (pierścień dystansowy o wysokości 8 cm) zwiększającym przestrzeń bojową pod pancerzem. Takie rozwiązanie zastosowano w schronie w Nowogrodzie nad Narwią.
[09] – Na przeciwko ujścia Pisy do Narwi wzniesiono schron ze stanowiskiem obserwacyjnym w kopule. Dostępne materiały nie określają typu kopuły.
[10] – więcej w opracowaniu Schron bojowy Gliniski I
[11] – więcej w opracowaniu Schron bojowy „G”
[12] – więcej w opracowaniu Fortyfikacje stałe odcinka Augustów z 1939 r. Jerzego Sadowskiego i Tomasza Wesołowskiego, INFORT Nr 21/2004
[13] – inżynier brygady – stopień wojskowy równy generałowi dywizji.
[14] – Piotr Popławski – Fortyfikacje odcinka „Nowogród” i ich rola w przeciwdziałaniach 42. Pułku Piechoty 10 września 1939 roku, Ars fortificandi – Studia i materiały z dziejów architektury obronnej Tom I (2016) oraz Łukasz Drzensla, Próba rekonstrukcji schronu bojowego Nowogród 11 – fortecznik.pl