Opracował:
Franz Aufmann
Stanowiska bojowe ciężkich karabinów maszynowych w nowo wznoszonych obiektach w połowie lat trzydziestych zeszłego wieku musiały być w właściwy sposób chronione przed bezpośrednim ostrzałem w celu zapewnienia skutecznej obrony pozycji. Prawie jednocześnie, bo w lutym i marcu 1934 roku Dowódca Wojsk Lądowych (niem. Chef der Heeresleitung) zatwierdził do stosowania dwa typy pierwszych niemieckich kopuł bojowych.
Pierwsza z nich to trójstrzelnicowa kopuła bojowa 2 P7, zaprojektowana w klasie B odporności na ostrzał. Druga, o oznaczeniu 3a P7, została przyjęta do produkcji jako jeden z dwóch opracowanych wariantów. Była wytwarzana w klasie B1 odporności na ostrzał. Konstrukcję kopuł opracowano zgodnie z wymaganiami Urzędu Uzbrojenia (niem. Waffenamt). Prowadzenia ognia z większej ilości strzelnic przez stanowisko bojowe ciężkiego karabinu maszynowego miało podnieść skuteczność obrony pozycji. Kopuła 3a P7 zapewniała obronę z dwóch strzelnic w łącznym sektorze 1300. Jedną ze strzelnic umieszczono centralnie a drugą po prawej stronie. Kopuła została wyposażona w wyjście, wykonane w tylnej ścianie.
Rozwiązaniem docelowym w klasie B1 odporności na ostrzał dla pierwszych niemieckich kopuł bojowych, o porównywalnych wymaganiach taktycznych, okazała się trójstrzelnicowa kopuła o oznaczeniu 3 P7. Została przyjęta do stosowania 25.11.1935 roku przez Naczelne Dowództwo Wojsk Lądowych (niem. Oberkommando des Herres).
Kopuła 3 P7 posiadała niesymetryczny sektor ostrzału, który dla jednej strzelnicy wynosił 230 w lewo od osi i 450 w prawo. Wspomniana niesymetryczność ognia wynikała z uwarunkowań przyjętego na uzbrojenie tej kopuły ciężkiego karabinu maszynowego MG 08. Stanowisko bojowe wymagało niezbędnej powierzchni i jej właściwej konfiguracji do obsługi broni. Karabin maszynowy MG 08 był zasilany nabojami z taśmy, podawanej z prawej strony. Zadanie to wykonywał jeden z czterech żołnierzy obsady kopuły. Po lewej stronie ciężkiego karabinu maszynowego, przy przezierniku obserwacyjnym, zajmował miejsce dowódca stanowiska bojowego (niem. Waffenführer).
Pancerz
Kopuła 3 P7 została zaprojektowana w klasie B1 odporności na ostrzał. Do wykonania odlewu kopuły zastosowano chromoniklowe staliwo, które gwarantowało w tym okresie najwyższą odporność na przebicie.
Grubość pancerza została racjonalnie zróżnicowana. W dolnej części kopuły, zagłębionej w żelbetonowej bryle schronu, wynosi rzędu 10 cm. W strefie narażonej na bezpośredni ostrzał, na wysokości strzelnic, zwiększono ją do 12,5 – 13,0 cm.
Kopuła mocowana była do bryły schronu za pomocą ośmiu kotw, każda o średnicy 60 mm. W celu ograniczenia do minimum możliwości bezpośredniego ostrzału osadzano ją w bryle schronu tak aby, nie przewyższała poziomu powierzchni stropu. Wewnętrzna wysokość pancerza wynosiła 156 cm. W celu zapewnienia właściwego funkcjonowania stanowiska bojowego kopuła ustawiana była na żelbetonowym cokole tak, aby wysokość jej stropu położona była 190 cm nad posadzką. Rozwiązanie wejścia do kopuły, poprzez otwór w tylnej ścianie, zapożyczono z kopuły 2 P7. Alternatywnie można było zastosować czworokątny, pionowy szyb wejściowy o wymiarach w przekroju poprzecznym 80 x 70 cm. Takie rozwiązanie zaistniało w obiektach MRU np. Pz.W. 780 w Staropolu lub w Pz.W. 668 w Mostkach. Wylot szybu znajdował się w narożu, przy tylnej ścianie kopuły. Zamykany był uchylną klapą.
Stanowisko bojowe
Kopuła została wyposażona w sprawdzone już wcześniej strzelnice o czworokątnym zarysie. Stosowane były w płytach stalowych chroniących stanowisko karabinu maszynowego w izbie bojowej. Strzelnica miała zapewnić wymagany sektor ostrzału dla ciężkiego karabinu maszynowego MG 08 z celownikiem optycznym Z.F. 12 (niem. Zielfernrohr). Zamykana była zasuwą, prowadzoną pomiędzy dwoma poziomymi prowadnicami. Ciężar zasuwy wynosił około 80 kg. Dlatego też wyposażono ją w stalowe rolki. Ułatwiały przesuwanie zasuwy pomiędzy prowadnicami. Cofnięta do tyłu zewnętrzna część płaszczyzny zasuwy, o zarysie odpowiadającym strzelnicy, uniemożliwiała jej zaklinowanie przez odkształcenia powierzchni powstałe po uderzeniach pocisków. Gazoszczelność zamknięcia uzyskano przez dociśnięcie zasuwy do filcowej uszczelki, przylegającej do ściany pomiędzy prowadnicami. Ryglowanie zasuwy w pozycji „zamknięte”, w kopule wyprodukowanej w 1937 roku, umożliwiały dwa kliny mocowane na stalowym łańcuszku. Prawdopodobnie pierwsze wyprodukowane egzemplarze kopuły 3 P7 posiadały jednak odmienny sposób ryglowania zasuwy strzelnicy karabinu maszynowego. Trójstrzelnicowa kopuła 2 P7, przyjęta na uzbrojenie w 1934 roku, ryglowana była dwoma klinami przy pomocy dwustronnej dźwigni [01]. Takie rozwiązanie stosowano z powodzeniem we wczesnych płytach stalowych np. OB 3294.
Po lewej stronie ciężkiego karabinu maszynowego, spoczywającego na podstawie fortecznej z saniami zamocowanymi do obrotowego stolika, zajmował miejsce dowódca stanowiska bojowego (niem. Waffenführer). Nadzór pola walki mógł być prowadzony przez dowódcę stanowiska bojowego tylko przez trzy przezierniki, po jednym dla każdego z trzech sektorów. Przeziernik znajdował się po lewej stronie strzelnicy. Każdy z nich był zamykany przy pomocy zasuwy, która była unieruchamiana w pozycji „zamknięte” za pomocą dwóch pokręteł, po jednym w dolnej górnej prowadnicy. Nie przewidziano zastosowania sprzętu optycznego do obserwacji przedpola. Wykonano jednak dodatkowy, czwarty przeziernik, umieszczony po prawej stronie prawej strzelnicy. Umożliwiał pełny wgląd w ten sektor ostrzału oraz najbliższego otoczenia stanowiska bojowego.
Na stoliku zamocowano sanie dla podstawy fortecznej karabinu maszynowego MG 08. Sanie umożliwiały przesunięcie broni celu:
– wysunięcia lufy karabinu maszynowego poprzez strzelnicę na zewnątrz i prowadzenia ognia,
– wycofania broni w tylne położenie i zamknięcia strzelnicy.
Na podstawie fortecznej 08 ustawiony był ciężki karabin maszynowy MG 08, której
zadaniem było stabilizowanie broni podczas prowadzenia ognia, szczególnie istotne w przypadku strzelania do celu przy pomocy celownika optycznego Z.F. 12. Podstawa forteczna umożliwiała efektywne strzelanie do celu wskazanego przez dowódcę broni po ówczesnym ustawieniu współrzędnych, określonych w tysięcznych oraz powtarzalną korektę ognia w obu płaszczyznach.
Możliwość ustawienia stałego kąta podniesienia broni pozwalała na wykonanie płaskich zapór ogniowych w wybranym zakresie sektora ostrzału. Ten sposób prowadzenia obrony był wyjątkowo skuteczny przy ogniu bocznym podczas ataku piechoty.
W katalogu konstrukcji standardowych „Panzer-Atlas Nr. 1” określono niesymetryczny sektor ostrzału dla pojedynczej strzelnicy. Wynosił on 68 stopni, z podziałem na 230 w lewo i 450 w prawo od osi strzelnicy. Niesymetryczność ognia wynikała z uwarunkowań przyjętego na uzbrojenie tej kopuły ciężkiego karabinu maszynowego MG 08. Stanowisko bojowe wymagało niezbędnej powierzchni i jej właściwej konfiguracji do obsługi broni. Karabin maszynowy MG 08 był zasilany nabojami z taśmy, podawanej z prawej strony. Zadanie to wykonywał jeden z czterech żołnierzy obsady kopuły.
Kolejną istotną informacją podaną w katalogu konstrukcji standardowych „Panzer-Atlas Nr. 1” była wartość łącznego sektora ostrzału na 2200 stopni bez podania podziału względem osi centralnej strzelnicy. Nie podano jednak kątowego położenia strzelnic na obwodzie kopuły, czy też podziału całkowitego sektora ognia względem osi środkowej strzelnicy. W przypadku nie pokrywania się sektorów ognia z prawej i środkowej strzelnicy powstaje martwe pole pomiędzy lewą a środkową strzelnicą. Przy wspomnianym założeniu wynosi on około 16 stopni. W przypadku przyjęcia rozstawu strzelnic wynoszącego 650, a zastosowanego w kopule 3a P7, sektor martwego pola pomiędzy lewą a środkową strzelnicą wzrasta do 190. Niespójność informacji wymusiła wykonanie pomiarów położenia strzelnic i określenie rzeczywistych sektorów ognia [02].
Pomiar wielkości geometrycznych kopuły 3 P7
Pomiary wielkości geometrycznych strzelnic wykonano w schronie R 632 punktu oporu Spangsberg w miejscowości Esbjerg. Każda z trzech czworokątnych strzelnic posiada wymiary 22 x 30 cm w świetle (szer. x wys.). Strzelnice boczne położone są symetrycznie względem osi środkowej strzelnicy. Osie prawej i centralnej strzelnicy przecinają się pod kątem 650. Sektory ognia z sąsiadujących bezpośrednio strzelnic nakładają się w zakresie 3 stopni. Sektor ostrzału względem centralnej osi jest następujący: w lewo 88 stopni, a w prawo 110 stopni. Pomiar położenia strzelnic był utrudniony ze względu na brak możliwości wejścia do kopuły i może być obarczony błędem rzędu 2 stopni. Łączny sektor ostrzału wynosi 198 – 200 stopni.
Zastosowanie
Kopuła 3 P7 przeznaczona była dla obiektów fortyfikacji o klasie odporności B1 i B na ostrzał. Została wyprodukowana w największej ilości z pośród pierwszych trzech typów niegazoszczelnych kopuł. Do 15.02.1941 roku wykonano 60 egzemplarzy 3 P7, 30 sztuk 3a P7 a kopuł 2 P7 – 49 sztuk. Mimo zatwierdzenia w sierpniu 1936 roku do stosowania trójstrzelnicowej kopuły 61 P8, nie wycofano jej z produkcji. 61 P8 to nowoczesna kopuła bojowa, zaprojektowana przez zespół projektantów firmy Krupp na podstawie nowo opracowanych wymagań przez Urząd Uzbrojenia przy wykorzystaniu doświadczeń i rozwiązań konstrukcyjnych uzyskanych podczas prac nad projektem sześciostrzelnicowej kopuły 20 P7. Podstawowe uzbrojenie 61 P8 stanowił jeden lub dwa karabiny maszynowe MG 34 na podstawach fortecznych 34 w zależności od kierunku prowadzenia ognia. Dwa stanowiska mogły prowadzić jednocześnie ogień boczny a jedno ogień czołowy przy pozostałych dwóch niewykorzystanych strzelnicach. Podobnie jak w przypadku kopuły 20 P7 istniał wymóg jednej, nieużywanej strzelnicy pomiędzy czynnymi stanowiskami bojowymi.
Wyposażenie stanowiska bojowego podlegało ciągłej modernizacji. Niezaprzeczalną zaletą kopuły 3 P7, zdaniem niemieckich planistów, była możliwość prowadzenia ognia prawie z każdego wzoru karabinu maszynowego, będącego wówczas na uzbrojeniu wojsk lądowych.
Podstawowe uzbrojenie kopuły stanowił MG 08, a montaż karabinów maszynowych innych wzorów do podstawy fortecznej 08 zapewniały odpowiednie adaptery [03]. W celu podniesienia bezpieczeństwa obsady karabinu maszynowego opracowano stalową tarczkę [04], której zadaniem było przysłonięcie dużego otworu strzelnicy. Została przyjęta do stosowania w 1939 roku. W 1937 roku podjęto decyzję o dodatkowym wyposażeniu kopuły 3 P7 w jeden pistolet maszynowy do obrony bliskiej. Duże czworokątne strzelnice umożliwiały prowadzenie skutecznego ognia z tego typu broni. Kolejną innowacją było wprowadzenie do stosowania rusznic przeciwpancernych na odcinkach bezpośrednio zagrożonych atakiem czołgów.
Lokalizacje zachowanych kopuł 3 P7
Na terenie Polski nie zachowała się żadna z kopuł 3 P7 w takim stopniu [01], który umożliwiłaby pomiary geometrycznych wielkości strzelnic oraz ich położenia względem osi kopuły w celu określenia sektora ostrzału z pojedynczej strzelnicy oraz łącznego dla kopuły. Zachowane fragmenty kopuł umożliwiły wykonanie pomiarów staliwnej podstawy kopuły oraz żelbetonowego cokołu, na którym ustawiano pancerz. W kolejnym etapie prac określono przybliżone położenia ośmiu kotw, które służyły do mocowania kopuły do bryły schronu. Określenie „przybliżone położenie” wynika z nieregularnych przesunięć żelbetonowych części spękanego fundamentu obiektu w miejscu osadzenia kopuły oraz plastycznych odkształceń kotw. Pomiary wykonano w ruinie Panzerwerka Pz.W. 668 w Mostkach i w schronach w pobliżu Strzalin i Prusinowa Wałeckiego.
Znane są lokalizacje 5 egzemplarzy zachowanych kopuł 3 P7. Trzy egzemplarze, osadzone w schronach R 632, znajdują się w Fjell w Norwegii, w Dieppe we Francji oraz w Esbjerg w Dani. Dwa z nich, w Dieppe i Esbjerg dostępne są w ograniczonym zakresie, tylko z zewnątrz. Kolejne dwa egzemplarze znajdują się na terenach prywatnych i są praktycznie niedostępne. Do nich należy jeden egzemplarz osadzony w schronie B1- 24 w pobliżu miejscowości Mettlach w kraju związkowym Saary. Druga kopuła pozostaje w schronie R 632 w pobliżu miejscowości Tversted w Danii.
Trzy zachowane kopuły o cechach fabrycznych 17, 19 i 26 zostały wykonane w 1937 roku przez firmę BVG (Bochumer Verein für Gussstahlfabrikation), a jedna w 1938 roku przez firmę Heinrichshütte w Hattingen. Producent ostatniej kopuły, osadzonej w schronie w Dieppe, nie jest znany.
[01] – Zasuwa strzelnicy kopuły bojowej 2 P7
[02] – Trójstrzelnicowa kopuła 3 P7 znalazła się w centrum zainteresowania podczas zbierania informacji do opracowania „Grupa bojowa schronów – Trzy schrony wkomponowane w umocnienia ziemne na odcinku taktycznym Karz. Pozycji Pomorskiej„, który dotyczył planu ogni jednej z grup bojowych schronów taktycznego odcinka „Karzenburg” Pozycji Pomorskiej. Wtedy też poddano analizie dane taktyczne kopuły oraz założenia obronne. Zwrócono uwagę na nieścisłości dotyczące podanych wartości sektora ostrzału w katalogu konstrukcji standardowych „Panzer-Atlas Nr. 1”.
[03] – Bestimmungen zum Einsatz von MG auf Gewehrträgen, Załącznik do In Fest 6143/1943 geh.
[04] – Tarczka 429P01 dla ciężkiego karabinu maszynowego sMG 08 na podstawie fortecznej.
[05] – Sektor ostrzału trójstrzelnicowej kopuły 3 P7 (Panzerturm 3 P7) – pomiar.