Opracował: Franz Aufmann
Lokalizacja stanowiska obserwatora artylerii
Unikalne stanowisko obserwacyjne dla obserwatora artylerii (Fot. 01) znajduje się w Starym Osiecznie (wówczas Hochzeit) na prawym brzegu Drawy [01]. Zostało wysunięte o około 300 metrów w kierunku wschodnim przed linię schronów bojowych odcinka taktycznego “Hochzeit”, którego celem była obrona pozycji wzdłuż rzeki Drawy i ważnej przeprawy mostowej. Zadaniem stanowiska była obserwacja przedpola i określanie współrzędnych celów dla artylerii polowej, wspierającej obronę oraz ewentualne działanie zaczepne własnych wojsk.
Zgodnie z przyjętymi zasadami w niemieckiej fortyfikacji, projekt taktyczny odcinka obrony, lokalizacja schronów, typ poszczególnych obiektów bojowych i odpowiadający im plan ogni, musiał być zatwierdzony przez jednostkę nadrzędną. Istotnym czynnikiem, decydującym o akceptacji projektu, był kosztorys budowy odcinka. Lokalizacja stanowiska obserwatora artylerii została optymalnie wybrana ze względu na możliwość obserwacji przedpola. Zatwierdzono decyzję o jego budowie, mimo że miało znajdować się na terenie wydzielonej części funkcjonującego w tamtym okresie cmentarza ewangelickiego. Zostało zlokalizowane w północno wschodniej części cmentarza, nieznacznie powiększonego terytorialnie w kierunku północnym w 1934 roku. W tym samym roku rozpoczęto budowę obiektu.
Zaplanowano położenie małej kopuły 9P7 (niem. Kleinstglocke 9P7) chroniącej stanowisko obserwatora, w narożniku cmentarza. Nowe ogrodzenie cmentarza musiało spełniać specjalne wymagania. Znajdowało się na przedpolu pozycji obronnej i nie mogło tworzyć martwych pól w sektorach ostrzału broni maszynowej. Zrezygnowano z tradycyjnego i wszechobecnego w Niemczech muru z czerwonej cegły. Ogrodzenie wykonano z żelbetonowych słupków luźno rozstawionych, co 2,8-3 m na żelbetonowej podmurówce. Czworokątna podstawa słupka posiadał wymiary 42 x 42 cm a wysokość części żelbetowej, mierzona od poziomu podmurówki, wynosi 104 cm. Słupki ogrodzenia otrzymały po trzy uchwyty dla drutu podtrzymującego siatkę. W koronie każdego słupka osadzono wspornik do rozpięcia drutu kolczastego. Wykonano je z metalowych teowników, wygiętych na zewnątrz ogrodzenia.
Małą kopuł obserwacyjną wkomponowano w konstrukcję narożnego słupka ogrodzenia cmentarza (patrz Fot. 01). Tak znakomity sposób maskowania utrudniał nieprzyjacielowi lokalizację stanowiska. Jego wielkość była dodatkowym atutem. Zagłębione w gruncie stanowisko obserwacyjne z wysuniętą na 40-50 cm kopułą obserwacyjną, było wyjątkowo trudnym celem dla artylerii nieprzyjaciela. Mała kopuła obserwacyjna 9P7 posiadała cztery przezierniki do prowadzenia obserwacji, rozstawione na obwodzie co 90 stopni względem pionowej osi kopuły. Jeden z nich został przysłonięty przez konstrukcję ogrodzenia (więcej>>>)
Opis obiektu
Schron jest jednokondygnacyjną, żelbetonową budowlą całkowicie zagłębioną w gruncie. Składa się z rozbudowanej schodni – klatki schodowej i jednego pomieszczenia dla obserwatora. Powierzchnia stropu znajduje się na równi z poziomem gruntu. Zróżnicowana grubość stropu i ścian utrudnia określenie odporności budowli. Ponad poziom gruntu wyniesiona została tylko mała kopuła obserwacyjna 9P7. Została stosunkowo głęboko osadzona w stropie o zmiennej grubości w zakresie 85 -115 cm. Grubość ścian nie przekracza 70 cm.
Do jednoizbowego schronu prowadzi dziesięciostopniowa schodnia (Fot.03) o szerokości 80 cm. Przed zasypaniem chroniły ją boczne żelbetonowe ściany o grubości około 35-40 cm. Ta część wejściowa do schronu zamykana była uchylną kalpą. Po między schodami a wejściem do obiektu znajdował się poziomy odcinek o długości około 1,3 m. Był konieczny ze względu na otwierające się na zewnątrz drzwi wejściowe do stanowiska obserwatora. Prawdopodobnie był zadaszony lekką konstrukcją, chroniącą przed opadami atmosferycznymi i maskującą militarne przeznaczenie obiektu. W płycie fundamentowej klatki schodowej umieszczono otwór odpływowy a w górnej płycie spocznikowej (na poziomie gruntu) wykonano zagłębienie odprowadzające wodę deszczową. Kolejnym zabezpieczeniem był odstojnik w pomieszczeniu dla obserwatora. Przykryto go za pomocą żeliwnej płytki z otworami ściekowymi.
W ścianach bocznych schodni ulokowano po przeciwległych stronach dwie czerpnie powietrza dla grawitacyjnej wentylacji pomieszczenia obserwacyjnego. Wloty powietrza są obecnie zdekompletowane. Standardowym zabezpieczeniem w 1934 roku była metalowa osłona z gęstą siatką drucianą. Tego typu rozwiązania zachowały się jeszcze w niektórych schronach Pozycji Odry [02].
Wyloty rur wentylacyjnych wewnątrz schronu zabezpieczono standardowym przesuwnym zamknięciem (Fot. 07). Gazoszczelność zamknięcia uzyskiwano przez docisk zasuwy do filcowej uszczelki. Do tego celu służyły dwa pokrętła z radełkowanym chwytem, umieszczone w górnej i dolnej listwie prowadzącej zasuwę. Jeden z wylotów rur wentylacji grawitacyjnej (górny Fot. 07.), znajdujący się w izbie obserwatora, zdaniem autora niniejszego opracowania, został niewłaściwie opisany jako “Sprachrohr”, czyli rura głosowa. Nie można jednak wykluczyć łączności głosowej za pomocą rury wentylacji grawitacyjnej. Konstrukcja zabezpieczenia wlotu rury w klatce schodowej, jak również niewymuszony przepływ powietrza wentylacji grawitacyjnej nie tłumił fal głosowych.
Drugi wylot rury, znajdujący się w krótkim korytarzu między izbą obserwatora a a drzwiami wejściowymi, opisano jako “Belüftung” (Fot. 08), co jest zgodne z jego przeznaczeniem. Wielkość pomieszczenia eliminowała możliwość zastosowania wymuszonego obiegu powietrza. Mimo zastosowania gazoszczelnych elementów zamknięć w kopule i w wentylacji, nie można uznać, że stanowisko obserwatora było gazoszczelne.
Wejście do obiektu było zamykane za pomocą stalowych drzwi. Z ich konstrukcji zachowała się ościeżnica i dwa wsporniki nośne (Fot. 04) z zawiasami. Zawiasy zamocowano w standardowy sposób dla niemieckiej fortyfikacji. Zostały przykręcone za pomocą śrub z płaskim łbem z kanałkiem. Trzpień, stanowiący oś obrotu wsporników nośnych drzwi, zabezpieczono kołkiem przed wysunięciem. Zastosowane drzwi, w które wyposażano obiekty fortyfikacji stałej w latach 1932 do 1934 [03] a nie ujęte w spisie pancerzy z 1942 roku [04]. Grubość blachy walcowanej, użytej do wykonania drzwi wynosiła 30 mm. W centralnej części umieszczono tzw. wyłaz ewakuacyjny. Umożliwiał on opuszczenie budowli w przypadku zaklinowania się lub częściowego zasypania drzwi.
Do izby obserwatora wchodzi się po pokonaniu krótkiego korytarzyka z kolejnymi trzema stopniami. Wejście jest zdecydowanie utrudnione, ze względu na wysokość opadającego w dół korytarza. Wynosi ona koło 110 cm przy szerokości 80 cm. Strop wzmocniono belkami dwuteowymi. Na wewnętrznych powierzchniach stopy dwuteowników oparto arkusze blachy w celu zabezpieczenia załogi przed odpryskami betonu podczas ostrzału. W ścianie po lewej stronie znajduje się czytelna sygnatura obiektu (Fot. 06). Nieco niżej osadzono deskę do mocowania telefonu. Przewody do stanowiska obserwatora poprowadzono w kanale, wykonanym na powierzchni ściany. Po prawej stronie, nad posadzką znajduje się dolny wlot rury wentylacji grawitacyjnej.
Izba obserwatora jest małym pomieszczeniem ograniczonym wewnętrznym zarysem małej kopuły obserwacyjnej 9P7. Szerokość izby odpowiada średnicy wewnętrznej podstawy pancerza i wynosi zaledwie 90 cm. Pomieszczenie oświetlała lampa. Mogła być umieszczona w niszy widocznej na Fot. 10 w lewym dolnym rogu. Przestrzeń pod kopułą została pomniejszona u podstawy o dwa występy o szerokości 7 cm każdy, dla oparcia nóg dla obserwatora.
Mała kopuła obserwacyjna 9P7 to jeden z pierwszych niemieckich staliwnych pancerzy, opracowanych przez Waffen-Prüf-Amt 5 [05]. Została zatwierdzona do użytku w 1934 roku. W przekroju normalnym grubość pancerza wynosi 60 mm i odpowiada klasie odporności „C”. Zgodnie z przyjętymi zasadami osadzano go w obiektach od odporności B1 włącznie. Korpus kopuły został odlany w zakładach Otto Grusona w Magdeburgu-Buckau w tym samym roku. Posiada numer „11”. Te informacje zawarte są w sygnaturze pancerza. Jest nadal czytelna, mimo że znaki bite znacznikiem są wyjątkowo płytkie. Znajduje się u podstawy kopuły nad wejściem do pomieszczenia.
Kopuła nie otrzymała podestu. Wysokość pomieszczenia, mierzona od poziomu izby do sklepienia kopuły, wynosi 2,50 metra. Po prawej stronie zamocowano wspornik siedziska obserwatora. Jest obecnie zdekompletowany. Konstrukcja wspornika umożliwiała ustawienie w dowolnym położeniu siedziska (w pionie i poziomie) przy każdej z trzech czynnych przezierników. Przemieszczanie się obserwatora bez konieczności opuszczania stanowiska ułatwiały dwa poziome występy w ścianie (dla podparcia nóg obserwatora) i uchwyty zamocowane do wewnętrznej powierzchni pancerza.
Obserwator miał do dyspozycji cztery składane stoliki, zamontowane pod każdym otworem obserwacyjnym. Blaty stolików wykonano ze sklejki (z kilku klejonych warstw forniru). Mocowano je do blaszanej konstrukcji stolików za pomocą nitów. Kształt stolików został odpowiednio wyprofilowany, gdyż poniżej znajdowała się powierzchnia bazowa ze szpilkami do mocowania uchwytu peryskopu kątowego. Dla obserwacji dalekiej przewidziany był peryskop kątowy o oznaczeniu Panzer-Beonachtungs-Winkel-Fernrohr Pz.B.W.F.5a firmy Emil Busch AG Optische Industrie z Rathenow. Na wyposażeniu stanowiska obserwacyjnego w kopule 9P7 znajdował się dwa peryskopy. Drugi egzemplarz jako rezerwowy przechowywany był w drewnianej skrzynce w podszybiu kopuły. Peryskop firmy Emil Busch AG dawał 2,5 krotne powiększenie obrazu a kąt pola obserwacji wynosił 19 stopni. Mocowano go w położeniu pionowym. Obiektyw ustawiano w osi otwartego przeziernika. Okular znajdował się około 21 cm poniżej. Obserwator nie był narażony na bezpośredni wpływ fali uderzeniowych przedostającej się przez otwarty przeziernik podczas ostrzału pozycji.
[01] Znane są dwa przypadki podobnych rozwiązań na Pozycji Pomorskiej. Drugie stanowisko, ale z bocznym wejściem znajdowało się w Wałczu (wówczas Deutsch Krone).
[02] Zabezpieczenie wlotów rur układu wentylacji zachowały się w łatwo dostępnym dwusektorowym schronie 708 w Cigacicach nad Odrą.
[03] W przypadku fortyfikacji Pozycji Odrzańskiej były stosowane do 1936 roku.
[04] Panzeratlas – wykaz niemieckich pancerzy fortecznych wykonany w 1942 roku.
[05] Jeden z wydziałów Heereswaffenamt – urzędu zajmującego się w rozwojem i badaniem niemieckiego uzbrojenia od 05.05.1922 roku.
Literatura:
- Krzysztof Motyl, Stanowisko obserwacyjne w Starym Osiecznie – pretendent do rangi zabytku architektury obronnej. Lubuskie Materiały Konserwatorskie 2011.
- Janusz Miniewicz, Bogusław Perzyk, Wał Pomorski, Militaria Bogusława Perzyka 1997.