Część I
Opracował: Franz Aufmann
Schartenstand – Schron bojowy na ciężki karabin maszynowy za 4 cm stalową płytą należał do najwcześniej wznoszonych obiektów o powtarzalnej konstrukcji [01] na blasze falistej typu H. Budowany był w dwóch wersjach, doprowadzenia ognia czołowego i do ognia bocznego. Obiekt pozbawiony jest przedsionka. Jednoizbowe wnętrze musiało zapewnić przede wszystkim odpowiednie warunki bojowe a socjalne w znacznie mniejszym stopniu. Schrony tego typu budowano od 1932 roku w newralgicznych punktach nowo wznoszonej pozycji obronnej w Prusach Wschodnich. Tworzyły szkielet linii obronnej, która przeszła do historii jako Pozycja Lidzbarska (niem. Heilsberg-Stellung) [02]. W kolejnych latach konstrukcja schronu była modyfikowana. Obowiązujące od 1930 roku wytyczne określone w opracowaniu „Budowa pozycji obronnej” (niem. Stellungsbau) ulegają zmianie w 1933 roku. Zostaje zatwierdzona do stosowania instrukcja dotycząca budowy i konstrukcji obiektów fortyfikacji stałej (niem. Vorschrift für den Bau ständiger Befestigungsanlagen vom 16.08.1933). Część trzecia (Teil 3. Beton und Panzerung) wprowadza nowe kategorie odporności obiektów fortecznych na ostrzał [03]. Wszystkie nowo opracowywane konstrukcje schronów muszą być zgodne z obowiązującymi wytycznymi. Projektanci obiektów fortecznych otrzymują do wykorzystania standardowe elementy konstrukcji i wyposażenia. Instrukcja przewiduje dla schronów 6 nowych klas odporności. Przypisano im literowe oznaczenia (od najniższej do najwyższej klasy odporności): D, C, B1, B, A1 i A [04].
Regułą w niemieckiej fortyfikacji stałej było wykorzystywanie doświadczenia zdobytego w poprzednim sezonie budowlanym. Powstawały opracowania pt. „Doświadczenia z lat budowy 1933/1934” [05] (niem. Erfahrungen des Baujahre 1933/34). Szukano również docelowych rozwiązań technologicznych ułatwiających budowę obiektów fortecznych, osadzanie elementów pancernych oraz montaż wyposażenia. W niektórych przypadkach zmiana technologii osadzania lub mocowania elementów wyposażenia wymuszała zmiany konstrukcyjne.
MG-Schartenstand – Schron bojowy na ckm
Jednoizbową konstrukcję schronu oparto na blasze falistej typu Heinrich. W procesie wznoszenia obiektu arkusze ocynkowanej blachy falistej wykorzystywane były jako szalunek wewnętrzny. U podstawy zostały ustalone stalowymi profilami typu „ceownik”, osadzonymi w fundamencie na poziomie posadzki (Fot. 06). U góry, 184 cm nad poziomem posadzki, zamocowano je do stropowej belki nośnej (Fot. 04) – stalowego dwuteownika 20 x 20 cm o wydłużonej stopie, umieszczonego w osi schronu. W procesie wznoszenia schronu zastosowanie blachy falistej typu Heinrich umożliwiło skrócenie czasu budowy schronu. Wyeliminowano czasochłonne prace ciesielskie wewnętrznego drewnianego szalunku, który w większości przypadków nie nadawał się do ponownego wykorzystania. Blachy typu Heinrich nie były demontowane po wykonaniu betonowania schronu. Stanowiły zabezpieczenie przeciwodpryskowe podczas bezpośrednich uderzeń pocisków lub odłamków. Izba bojowa posiadał wymiary 200 x 285 cm (długość x szerokość). Minimalna grubość ścian bocznych dla obiektów z 1932 roku wynosiła około 50 cm.
Stanowisko bojowe 7,92 mm ciężkiego karabinu maszynowego (niem. schwere Maschinengewehr 08, dalej sMG08) chronione było stalową płytą o szerokości 196 cm, wysokości 150 cm i grubości 4 cm. Wykonano w niej czworokątne wycięcie na belkę nośną szalunku (Fot. 04). Płytę stalową osadzano w 1/3 grubości ściany, licząc od strony izby.
Centralnie wykonana strzelnica o wymiarach 21 x 26 cm (szer. x wys.), dostosowana do prowadzenia ognia z ckm chłodzonego wodą, posiadała masywną zasuwę o efektywnej grubości około 6 cm.
Dolna część ściany czołowej nie była chroniona stalową płytą ze strzelnicą. Wraz z żelbetowym betonowym cokołem dla ciężkiego karabinu maszynowego posiadała zarys litery „T”. Na nim ustawiono stolik z saniami, na których spoczywała podstawa forteczna ckm. Sanie umożliwiały wycofanie sMG08 wraz z podstawą forteczną w tylne położenie i zamknięcie strzelnicy. W dolnej prowadnicy zamknięcia strzelnicy wykonano dwa kanały. Pozwalały na dosunięcie podstawy fortecznej sMG08 do płyty tak, aby uzyskać maksymalny sektor ostrzału. Spełnienie tego warunku wymuszało wysunięcie lufy ckm na zewnątrz, poza płytę stalową. Sektor ognia w płaszczyźnie poziomej wynosił około 65 stopni. Strzelnica otrzymała rozglifienie bez profilu antyrykoszetowego.
Dowódca schronu prowadził obserwację sektora ostrzału przez przeziernik (po lewej stronie strzelnicy ckm). Miał zapewnioną łączność telefoniczną. Złącze telefoniczne znajdowało się poniżej zdekompletowanego wylotu przewodu wentylacji grawitacyjnej (Fot. 06), po prawej stronie stalowej płyty. Po tej stronie stanowiska bojowego sMG08 zajmował miejsce ładowniczy. Wspierał celowniczego podczas prowadzenia ognia. Uzupełniał zapas wody w chłodnicy ckm, gdyż rozglifienie strzelnicy nie umożliwiało zbieranie skroplonej pary wodnej do wodnika (więcej >>>). Obsługiwał zamknięcie strzelnicy w przypadku ustawienia sMG08 w pozycji bojowej lub po wycofaniu ckm w tylne położenie. Załogę uzupełniał taśmowy. Posiadał mały drewniany stolik do taśmowania amunicji.
W ścianach schronu osadzono haki. Umożliwiały rozwieszenie hamaków dla załogi. Mała szafka lub półka na tylnej ścianie służyła do przechowywania środków żywnościowych. Obiekty z 1932 roku nie otrzymały ujęcia wody. Skromne wyposażenie schronu mógł uzupełnić piec. Obiekt wyposażono w układ kominowy. Wlot przewodu na tylnej ścianie izby posiadał zamknięcie o typowym rozwiązaniu konstrukcyjnym. Otwór zamykano przesuwną zasuwą, prowadzoną w pomiędzy równoległymi prowadnicami. Przewód kominowy wyprowadzono pionową rurą, równoległą do płaszczyzny elewacji, obok wejścia do obiektu.
Drzwi wejściowe standardowo umieszczano w ścianie bocznej w obiektach przeznaczonych do prowadzenia ognia bocznego. Skrajne schrony punktu oporu, niezależnie od roku budowy, mogły posiadać wejście chronione przed bezpośrednim ostrzałem. Efekt ten uzyskiwano przez przedłużenie ściany czołowej (Fot. 09). Obiekty do ognia czołowego posiadały wejście umieszczone w osi schronu. Wejście w schronach z 1932 roku zamykane było ciężkimi drzwiami stalowymi z lukiem ewakuacyjnym (niem. schwere Flußstahltüren, einteilig 0,80 x 1,10 m mit Mannloch). Obok wejścia rura do komunikacji głosowej.
Wentylacja
Jak wszystkie obiekty forteczne z tego okresu, schron o wyposażono w wentylację grawitacyjną. Doskonale sprawdzała się w czasie pokoju. Zapewniała poprawną wentylację obiektu. Podczas prowadzenia intensywnego ognia z sMG08, a do tego celu zaprojektowano opisywany obiekt, załoga musiała obowiązkowo stosować maski przeciwgazowe. Łuski z wstrzelonych naboi, zawierające gazy prochowe, zalegały na posadzce schronu. Nie były zbierane do gazoszczelnego pojemnika. Problem ten został rozwiązany w niemieckiej fortyfikacji dopiero kilka lat później po wprowadzeniu na uzbrojenie nowego typu ciężkiego karabinu maszynowego o oznaczeniu MG 34. W inwentaryzowanych obiektach nie stwierdzono późniejszych prac modernizacyjnych polegających na zastosowaniu wentylacji o wymuszonym obiegu powietrza.
Część II
Schrony na stanowisko sMG08, chronione 4 cm płytą stalową ze strzelnicą, wznoszone na przyczółku mostowym na Pasłęce w 1933 roku (w pobliżu miejscowości Stygajny) otrzymały charakterystyczny tynk, stosowany również w późniejszym okresie (Fot. 09). Tynk wykonywany był na elewacji obiektu w części nieprzewidzianej do obsypania narzutem ziemnym. Ułatwiał maskowanie schronu. Schrony na przyczółku mostowym zostały wzniesione w klasie odporności na ostrzał podpowiadającej B1 [04].
W konstrukcji schronu wprowadzono systematycznie zmiany. Wynikają one między innymi z potrzeby opracowania optymalnej technologii osadzania 4 cm płyty stalowej [07]. Pierwsze zmiany nastąpiły już w 1933 roku. Zostało wprowadzone symetryczne uformowanie zarysu wewnętrznej części ściany czołowej przy płycie stalowej (Fot. 10). Naroża ściany przy powierzchni płyty wzmocniono stalowymi kątownikami 8 x 12. Służą one jednocześnie do technologicznego zamocowania płyty w procesie betonowania schronu. Podjęto pierwszą próbę kotwienia pancerza w ścianie [06]. W kolejnym sezonie budowlanym technologia osadzania płyty była nadal modernizowana.
Następują również zmiany w wentylacji schronu. Od 1933 roku nie stosuje się przewodu odprowadzającego powietrze ze schronu (niem. Entlüftung), z wlotem umieszczonym po prawej stronie stanowiska bojowego (Fot. 06) i wylotem ma bocznej elewacji schronu (Fot. 02).
Telefon nadal mocowano na z ukosowanej części ściany czołowej, tak aby był w zasięgu ręki dowódcy, zajmującego miejsce po prawej stronie stanowiska bojowego. W niektórych obiektach zachowały się napisy eksploatacyjne, potwierdzające ten fakt (Fot. 13). Doprowadzenie kabla łączności telefonicznej pozostaje w 1933 roku bez zmian (Fot. 12). Skrzynka złącza telefonicznego, mocowana do płaszczyzny ściany powyżej rury doprowadzającej, utrudniała ładowniczemu wykonywanie obowiązków. W kolejnym roku doprowadzenie kabla telefonicznego znajduje się już przy tylnej ścianie izby. Skrzynka złącza telefonicznego mocowana była do tylnej ściany (Fot. 15). W późniejszym okresie umieszczana jest w specjalnie do tego celu wykonanej wnęce (Fot. 16).
W schronach wznoszonych w 1933 roku na przyczółku mostowym na Pasłęce w (w pobliżu miejscowości Stygajny) rozwiązanie wejścia pozostaje bez zmian (Fot. 12). Do wnętrza schronu schodziło się po schodkach. Po obu stronach zejścia zastosowano poręcze, wykonane z rury obustronnie osadzonej w ścianie. Wejście było chronione ciężkimi drzwiami stalowymi z lukiem ewakuacyjnym (niem. schwere Flußstahltüren, einteilig 0,80 x 1,10 m mit Mannloch). W kolejnym roku budowlanym wejście do schronu zostało zwiększone (Fot.14). Zastosowano prawdopodobnie drzwi o wymiarach 0,96 x 1,83 m. Nowe drzwi (ale nadal niekatalogowe – czyli nieobjęte Panzer-Atlas z 1942 r.) posiadały luk ewakuacyjny.
W części wznoszonych schronów do prowadzenia ognia czołowego, prawdopodobnie pod koniec 1934 lub na początku 1935 roku, zachodzą zmiany sposobu wyprowadzenia przewodu kominowego. Na elewacji pojawia się pionowy kanał (Fot. 18), chroniący przewód kominowy. W tych obiektach po raz pierwszy wykonywane są nisze oświetleniowe. Dwie nisze znajdują się przy płycie stalowej, po jednej na obu z ukosowanych powierzchniach ściany czołowej.
[01] Standaryzacja obiektów fortecznych ułatwiała planowanie nakładów finansowych na budowę umocnień. Pozwalała na terminowe zabezpieczenie odpowiedniej ilości pancerzy, stali zbrojeniowej i cementu. Wytwarzanie ujednoliconych elementów wyposażenia schronów w większych partiach generowało niższe koszty niż jednostkowa produkcja szerokiej gamy prototypów.
[02] Pozycja Lidzbarska Odcinek Łozy – jezioro Tauty, praca zbiorowa: Arkadiusz Woźniakowski, Piotr Mściwojewski, Tomasz Chwietkiewicz. 4HISTORIE (1) 0/2011, ISSN-2083-3083.
[03] Pozycja Pomorska – odcinek „Pilowmühle”. Przyczynek do dyskusji na temat rozwoju konstrukcji niemieckich obiektów bojowych do 1936 roku. Dariusz Pstuś, Poszukiwania.pl, marzec 2009.
[04] na potrzeby niniejszego opracowania klasy odporności obiektów na ostrzał podane w instrukcji z 1933 roku będą odnoszone do schronów wybudowanych przed i po tym roku.
[05] W opracowaniu pt. „Doświadczenia z lat budowy 1933/1934” znalazła się informacja, że zaleca się w następnym roku budowlanym wykorzystanie niestandardowych 2 cm (więcej>>) płyt stalowych ze strzelnicą ckm, gdyż ich duże ilości zalegają w magazynie. Standaryzacja konstrukcji była systematycznie wprowadzana ale z typowo niemiecką oszczędnością.
[06] Zdjęcie drzwi do schronu wykonano w Głogowie (Oderstellung – Pozycja Odry). Schron znajduje się pod opieką stowarzyszenia GROT.
[07] Zastosowanie 4 centymetrowej płyty stalowej w fortyfikacji niemieckiej w latach 1932-1936. Arkadiusz Woźniakowski, 4HISTORIE (2) 1/2015, ISSN-2083-3083.