Część I

Opra­co­wał: Franz Auf­mann

Schar­ten­stand – Schron bo­jo­wy na cięż­ki ka­ra­bin ma­szy­no­wy za 4 cm sta­lo­wą płytą na­le­żał do naj­wcze­śniej wzno­szo­nych obiek­tów o po­wta­rzal­nej kon­struk­cji [01] na bla­sze fa­li­stej typu H. Bu­do­wa­ny był w dwóch wer­sjach, do­pro­wa­dze­nia ognia czo­ło­we­go i do ognia bocz­ne­go. Obiekt po­zba­wio­ny jest przed­sion­ka. Jed­no­izbo­we wnę­trze mu­sia­ło za­pew­nić przede wszyst­kim od­po­wied­nie wa­run­ki bo­jo­we a so­cjal­ne w znacz­nie mniej­szym stop­niu. Schro­ny tego typu bu­do­wa­no od 1932 roku w new­ral­gicz­nych punk­tach nowo wzno­szo­nej po­zy­cji obron­nej w Pru­sach Wschod­nich. Two­rzy­ły szkie­let linii obron­nej, która prze­szła do hi­sto­rii jako Po­zy­cja Lidz­bar­ska (niem. He­ils­berg-Stel­lung) [02]. W ko­lej­nych la­tach kon­struk­cja schro­nu była mo­dy­fi­ko­wa­na. Obo­wią­zu­ją­ce od 1930 roku wy­tycz­ne okre­ślo­ne w opra­co­wa­niu „Bu­do­wa po­zy­cji obron­nej” (niem. Stel­lungs­bau) ule­ga­ją zmia­nie w 1933 roku. Zo­sta­je za­twier­dzo­na do sto­so­wa­nia in­struk­cja do­ty­czą­ca bu­do­wy i kon­struk­cji obiek­tów for­ty­fi­ka­cji sta­łej (niem. Vor­schrift für den Bau ständi­ger Be­fe­sti­gung­san­la­gen vom 16.08.1933). Część trze­cia (Teil 3. Beton und Pan­ze­rung) wpro­wa­dza nowe ka­te­go­rie od­por­no­ści obiek­tów for­tecz­nych na ostrzał [03]. Wszyst­kie nowo opra­co­wy­wa­ne kon­struk­cje schro­nów muszą być zgod­ne z obo­wią­zu­ją­cy­mi wy­tycz­ny­mi. Pro­jek­tan­ci obiek­tów for­tecz­nych otrzy­mu­ją do wy­ko­rzy­sta­nia stan­dar­do­we ele­men­ty kon­struk­cji i wy­po­sa­że­nia. In­struk­cja prze­wi­du­je dla schro­nów 6 no­wych klas od­por­no­ści. Przy­pi­sa­no im li­te­ro­we ozna­cze­nia (od naj­niż­szej do naj­wyż­szej klasy od­por­no­ści): D, C, B1, B, A1 i A [04].

 

 

Re­gu­łą w nie­miec­kiej for­ty­fi­ka­cji sta­łej było wy­ko­rzy­sty­wa­nie do­świad­cze­nia zdo­by­te­go w po­przed­nim se­zo­nie bu­dow­la­nym. Po­wsta­wa­ły opra­co­wa­nia pt. „Do­świad­cze­nia z lat bu­do­wy 1933/1934” [05] (niem. Er­fah­run­gen des Bau­jah­re 1933/34). Szu­ka­no rów­nież do­ce­lo­wych roz­wią­zań tech­no­lo­gicz­nych uła­twia­ją­cych bu­do­wę obiek­tów for­tecz­nych, osa­dza­nie ele­men­tów pan­cer­nych oraz mon­taż wy­po­sa­że­nia. W nie­któ­rych przy­pad­kach zmia­na tech­no­lo­gii osa­dza­nia lub mo­co­wa­nia ele­men­tów wy­po­sa­że­nia wy­mu­sza­ła zmia­ny kon­struk­cyj­ne.

---

MG-Schar­ten­stand – Schron bo­jo­wy na ckm

Jed­no­izbo­wą kon­struk­cję schro­nu opar­to na bla­sze fa­li­stej typu He­in­rich. W pro­ce­sie wzno­sze­nia obiek­tu ar­ku­sze ocyn­ko­wa­nej bla­chy fa­li­stej wy­ko­rzy­sty­wa­ne były jako sza­lu­nek we­wnętrz­ny. U pod­sta­wy zo­sta­ły usta­lo­ne  sta­lo­wy­mi pro­fi­la­mi typu „ce­ow­nik”, osa­dzo­ny­mi w fun­da­men­cie na po­zio­mie po­sadz­ki (Fot. 06). U góry, 184 cm nad po­zio­mem po­sadz­ki, za­mo­co­wa­no je do stro­po­wej belki no­śnej (Fot. 04) – sta­lo­we­go dwu­te­ow­ni­ka 20 x 20 cm o wy­dłu­żo­nej sto­pie, umiesz­czo­ne­go w osi schro­nu. W pro­ce­sie wzno­sze­nia schro­nu za­sto­so­wa­nie bla­chy fa­li­stej typu He­in­rich umoż­li­wi­ło skró­ce­nie czasu bu­do­wy schro­nu. Wy­eli­mi­no­wa­no cza­so­chłon­ne prace cie­siel­skie we­wnętrz­ne­go drew­nia­ne­go sza­lun­ku, który w więk­szo­ści przy­pad­ków nie nada­wał się do po­now­ne­go wy­ko­rzy­sta­nia. Bla­chy typu He­in­rich nie były de­mon­to­wa­ne po wy­ko­na­niu be­to­no­wa­nia schro­nu. Sta­no­wi­ły za­bez­pie­cze­nie prze­ciw­od­pry­sko­we pod­czas bez­po­śred­nich ude­rzeń po­ci­sków lub odłam­ków. Izba bo­jo­wa po­sia­dał wy­mia­ry 200 x 285 cm (dłu­gość x sze­ro­kość). Mi­ni­mal­na gru­bość ścian bocz­nych dla obiek­tów z 1932 roku  wy­no­si­ła około 50 cm.

 

 

 

Sta­no­wi­sko bo­jo­we 7,92 mm cięż­kie­go ka­ra­bi­nu ma­szy­no­we­go (niem. schwe­re Ma­schi­nen­ge­wehr 08, dalej sMG08) chro­nio­ne było sta­lo­wą płytą o sze­ro­ko­ści 196 cm, wy­so­ko­ści 150 cm i gru­bo­ści 4 cm. Wy­ko­na­no w niej czwo­ro­kąt­ne wy­cię­cie na belkę nośną sza­lun­ku (Fot. 04). Płytę sta­lo­wą osa­dza­no w 1/3 gru­bo­ści ścia­ny, li­cząc od stro­ny izby.
Cen­tral­nie wy­ko­na­na strzel­ni­ca o wy­mia­rach 21 x 26 cm (szer. x wys.), do­sto­so­wa­na do pro­wa­dze­nia ognia z ckm chło­dzo­ne­go wodą,  po­sia­da­ła ma­syw­ną za­su­wę o efek­tyw­nej gru­bo­ści około 6 cm.
Dolna część ścia­ny czo­ło­wej nie była chro­nio­na sta­lo­wą płytą ze strzel­ni­cą. Wraz z żel­be­to­wym be­to­no­wym co­ko­łem dla cięż­kie­go ka­ra­bi­nu ma­szy­no­we­go po­sia­da­ła zarys li­te­ry „T”. Na nim usta­wio­no sto­lik z sa­nia­mi, na któ­rych spo­czy­wa­ła pod­sta­wa for­tecz­na ckm. Sanie umoż­li­wia­ły wy­co­fa­nie sMG08 wraz z pod­sta­wą for­tecz­ną w tylne po­ło­że­nie i za­mknię­cie strzel­ni­cy. W dol­nej pro­wad­ni­cy za­mknię­cia strzel­ni­cy wy­ko­na­no dwa ka­na­ły. Po­zwa­la­ły na do­su­nię­cie pod­sta­wy for­tecz­nej sMG08 do płyty tak, aby uzy­skać mak­sy­mal­ny sek­tor ostrza­łu. Speł­nie­nie tego wa­run­ku wy­mu­sza­ło wy­su­nię­cie lufy ckm na ze­wnątrz, poza płytę sta­lo­wą.  Sek­tor ognia w płasz­czyź­nie po­zio­mej wy­no­sił około 65 stop­ni. Strzel­ni­ca otrzy­ma­ła roz­gli­fie­nie bez pro­fi­lu an­ty­ry­ko­sze­to­we­go.

Do­wód­ca schro­nu pro­wa­dził ob­ser­wa­cję sek­to­ra ostrza­łu przez prze­zier­nik (po lewej stro­nie strzel­ni­cy ckm). Miał za­pew­nio­ną łącz­ność te­le­fo­nicz­ną. Złą­cze te­le­fo­nicz­ne znaj­do­wa­ło się po­ni­żej zde­kom­ple­to­wa­ne­go wy­lo­tu prze­wo­du wen­ty­la­cji gra­wi­ta­cyj­nej (Fot. 06), po pra­wej stro­nie sta­lo­wej płyty. Po tej stro­nie sta­no­wi­ska bo­jo­we­go sMG08 zaj­mo­wał miej­sce ła­dow­ni­czy. Wspie­rał ce­low­ni­cze­go pod­czas pro­wa­dze­nia ognia. Uzu­peł­niał zapas wody w chłod­ni­cy ckm, gdyż roz­gli­fie­nie strzel­ni­cy nie umoż­li­wia­ło zbie­ra­nie skro­plo­nej pary wod­nej do wod­ni­ka (wię­cej >>>).  Ob­słu­gi­wał za­mknię­cie strzel­ni­cy w przy­pad­ku usta­wie­nia sMG08 w po­zy­cji bo­jo­wej lub po wy­co­fa­niu ckm w tylne po­ło­że­nie. Za­ło­gę uzu­peł­niał ta­śmo­wy. Po­sia­dał mały drew­nia­ny sto­lik do ta­śmo­wa­nia amu­ni­cji.

W ścia­nach schro­nu osa­dzo­no haki. Umoż­li­wia­ły roz­wie­sze­nie ha­ma­ków dla za­ło­gi. Mała szaf­ka lub półka na tyl­nej ścia­nie słu­ży­ła do prze­cho­wy­wa­nia środ­ków żyw­no­ścio­wych. Obiek­ty z 1932 roku nie otrzy­ma­ły uję­cia wody. Skrom­ne wy­po­sa­że­nie schro­nu mógł uzu­peł­nić piec. Obiekt wy­po­sa­żo­no w układ ko­mi­no­wy. Wlot prze­wo­du na tyl­nej ścia­nie izby po­sia­dał za­mknię­cie o ty­po­wym roz­wią­za­niu kon­struk­cyj­nym. Otwór za­my­ka­no prze­suw­ną za­su­wą, pro­wa­dzo­ną w po­mię­dzy rów­no­le­gły­mi pro­wad­ni­ca­mi. Prze­wód ko­mi­no­wy wy­pro­wa­dzo­no pio­no­wą rurą, rów­no­le­głą do płasz­czy­zny ele­wa­cji, obok wej­ścia do obiek­tu.

Drzwi wej­ścio­we stan­dar­do­wo umiesz­cza­no w ścia­nie bocz­nej w obiek­tach prze­zna­czo­nych do pro­wa­dze­nia ognia bocz­ne­go. Skraj­ne schro­ny punk­tu oporu, nie­za­leż­nie od roku bu­do­wy, mogły po­sia­dać wej­ście chro­nio­ne przed bez­po­śred­nim ostrza­łem. Efekt ten uzy­ski­wa­no przez prze­dłu­że­nie ścia­ny czo­ło­wej (Fot. 09). Obiek­ty do ognia czo­ło­we­go po­sia­da­ły wej­ście umiesz­czo­ne w osi schro­nu. Wej­ście w schro­nach z 1932 roku za­my­ka­ne było cięż­ki­mi drzwia­mi sta­lo­wy­mi z lu­kiem ewa­ku­acyj­nym (niem. schwe­re Flußstahltüren, ein­te­ilig 0,80 x 1,10 m mit Man­n­loch). Obok wej­ścia rura do ko­mu­ni­ka­cji gło­so­wej.

---

Wen­ty­la­cja

Jak wszyst­kie obiek­ty for­tecz­ne z tego okre­su, schron o wy­po­sa­żo­no w wen­ty­la­cję gra­wi­ta­cyj­ną. Do­sko­na­le spraw­dza­ła się w cza­sie po­ko­ju. Za­pew­nia­ła po­praw­ną wen­ty­la­cję obiek­tu. Pod­czas pro­wa­dze­nia in­ten­syw­ne­go ognia z sMG08, a do tego celu za­pro­jek­to­wa­no opi­sy­wa­ny obiekt, za­ło­ga mu­sia­ła obo­wiąz­ko­wo sto­so­wać maski prze­ciw­ga­zo­we. Łuski z wstrze­lo­nych naboi, za­wie­ra­ją­ce gazy pro­cho­we, za­le­ga­ły na po­sadz­ce schro­nu. Nie były zbie­ra­ne do ga­zosz­czel­ne­go po­jem­ni­ka. Pro­blem ten zo­stał roz­wią­za­ny w nie­miec­kiej for­ty­fi­ka­cji do­pie­ro kilka lat póź­niej po wpro­wa­dze­niu na uzbro­je­nie no­we­go typu cięż­kie­go ka­ra­bi­nu ma­szy­no­we­go o ozna­cze­niu MG 34. W in­wen­ta­ry­zo­wa­nych obiek­tach nie stwier­dzo­no póź­niej­szych prac mo­der­ni­za­cyj­nych po­le­ga­ją­cych na za­sto­so­wa­niu wen­ty­la­cji o wy­mu­szo­nym obie­gu po­wie­trza.

---

Część II

 

 

Schro­ny na sta­no­wi­sko sMG08, chro­nio­ne 4 cm płytą sta­lo­wą ze strzel­ni­cą, wzno­szo­ne na przy­czół­ku mo­sto­wym na Pa­słę­ce w 1933 roku (w po­bli­żu miej­sco­wo­ści Sty­gaj­ny) otrzy­ma­ły cha­rak­te­ry­stycz­ny tynk, sto­so­wa­ny rów­nież w póź­niej­szym okre­sie (Fot. 09). Tynk wy­ko­ny­wa­ny był na ele­wa­cji obiek­tu w czę­ści nie­prze­wi­dzia­nej do ob­sy­pa­nia na­rzu­tem ziem­nym. Uła­twiał ma­sko­wa­nie schro­nu. Schro­ny na przy­czół­ku mo­sto­wym zo­sta­ły wznie­sio­ne w kla­sie od­por­no­ści na ostrzał pod­po­wia­da­ją­cej B1 [04].

 

 

W kon­struk­cji schro­nu wpro­wa­dzo­no sys­te­ma­tycz­nie zmia­ny. Wy­ni­ka­ją one mię­dzy in­ny­mi z po­trze­by opra­co­wa­nia  opty­mal­nej  tech­no­lo­gii osa­dza­nia 4 cm płyty sta­lo­wej [07]. Pierw­sze zmia­ny na­stą­pi­ły już w 1933 roku. Zo­sta­ło wpro­wa­dzo­ne sy­me­trycz­ne ufor­mo­wa­nie za­ry­su we­wnętrz­nej czę­ści ścia­ny czo­ło­wej przy pły­cie sta­lo­wej (Fot. 10). Na­ro­ża ścia­ny przy po­wierzch­ni płyty wzmoc­nio­no sta­lo­wy­mi ką­tow­ni­ka­mi 8 x 12. Służą one jed­no­cze­śnie do tech­no­lo­gicz­ne­go za­mo­co­wa­nia płyty w pro­ce­sie be­to­no­wa­nia schro­nu. Pod­ję­to pierw­szą próbę ko­twie­nia pan­ce­rza w ścia­nie [06]. W ko­lej­nym se­zo­nie bu­dow­la­nym tech­no­lo­gia osa­dza­nia płyty była nadal mo­der­ni­zo­wa­na.
Na­stę­pu­ją rów­nież zmia­ny w wen­ty­la­cji schro­nu. Od 1933 roku nie sto­su­je się prze­wo­du od­pro­wa­dza­ją­ce­go po­wie­trze ze schro­nu (niem. Entlüftung), z wlo­tem umiesz­czo­nym po pra­wej stro­nie sta­no­wi­ska bo­jo­we­go (Fot. 06) i wy­lo­tem ma bocz­nej  ele­wa­cji schro­nu (Fot. 02).

Te­le­fon nadal mo­co­wa­no na z uko­so­wa­nej czę­ści ścia­ny czo­ło­wej, tak aby był w za­się­gu ręki do­wód­cy, zaj­mu­ją­ce­go miej­sce po pra­wej stro­nie sta­no­wi­ska bo­jo­we­go. W nie­któ­rych obiek­tach za­cho­wa­ły się na­pi­sy eks­plo­ata­cyj­ne, po­twier­dza­ją­ce ten fakt (Fot. 13). Do­pro­wa­dze­nie kabla łącz­no­ści te­le­fo­nicz­nej po­zo­sta­je w 1933 roku bez zmian (Fot. 12). Skrzyn­ka złą­cza te­le­fo­nicz­ne­go, mo­co­wa­na do płasz­czy­zny ścia­ny po­wy­żej rury do­pro­wa­dza­ją­cej, utrud­nia­ła ła­dow­ni­cze­mu wy­ko­ny­wa­nie obo­wiąz­ków. W ko­lej­nym roku do­pro­wa­dze­nie kabla te­le­fo­nicz­ne­go znaj­du­je się już przy tyl­nej ścia­nie izby. Skrzyn­ka złą­cza te­le­fo­nicz­ne­go mo­co­wa­na była do tyl­nej ścia­ny (Fot. 15). W póź­niej­szym okre­sie umiesz­cza­na jest w spe­cjal­nie do tego celu wy­ko­na­nej wnęce (Fot. 16).

 

 

W schro­nach wzno­szo­nych w 1933 roku na przy­czół­ku mo­sto­wym na Pa­słę­ce w (w po­bli­żu miej­sco­wo­ści Sty­gaj­ny) roz­wią­za­nie wej­ścia po­zo­sta­je bez zmian (Fot. 12). Do wnę­trza schro­nu scho­dzi­ło się po schod­kach. Po obu stro­nach zej­ścia za­sto­so­wa­no po­rę­cze, wy­ko­na­ne z rury obu­stron­nie osa­dzo­nej w ścia­nie.  Wej­ście było chro­nio­ne cięż­ki­mi drzwia­mi sta­lo­wy­mi z lu­kiem ewa­ku­acyj­nym (niem. schwe­re Flußstahltüren, ein­te­ilig 0,80 x 1,10 m mit Man­n­loch). W ko­lej­nym roku bu­dow­la­nym wej­ście do schro­nu zo­sta­ło zwięk­szo­ne (Fot.14). Za­sto­so­wa­no praw­do­po­dob­nie drzwi o wy­mia­rach 0,96 x 1,83 m. Nowe drzwi (ale nadal nie­ka­ta­lo­go­we – czyli nie­ob­ję­te Pan­zer-Atlas z 1942 r.) po­sia­da­ły luk ewa­ku­acyj­ny.

 

 

 

 

W czę­ści wzno­szo­nych schro­nów do pro­wa­dze­nia ognia czo­ło­we­go, praw­do­po­dob­nie pod ko­niec 1934 lub na po­cząt­ku 1935 roku, za­cho­dzą zmia­ny spo­so­bu wy­pro­wa­dze­nia prze­wo­du ko­mi­no­we­go. Na ele­wa­cji po­ja­wia się pio­no­wy kanał (Fot. 18), chro­nią­cy prze­wód ko­mi­no­wy. W tych obiek­tach po raz pierw­szy wy­ko­ny­wa­ne są nisze oświe­tle­nio­we. Dwie nisze znaj­du­ją się przy pły­cie sta­lo­wej, po jed­nej na obu z uko­so­wa­nych po­wierzch­niach ścia­ny czo­ło­wej.

 

 

---

[01] Stan­da­ry­za­cja obiek­tów for­tecz­nych uła­twia­ła pla­no­wa­nie na­kła­dów fi­nan­so­wych na bu­do­wę umoc­nień. Po­zwa­la­ła na ter­mi­no­we za­bez­pie­cze­nie od­po­wied­niej ilo­ści pan­ce­rzy, stali zbro­je­nio­wej i ce­men­tu. Wy­twa­rza­nie ujed­no­li­co­nych ele­men­tów wy­po­sa­że­nia schro­nów w  więk­szych par­tiach ge­ne­ro­wa­ło niż­sze kosz­ty niż jed­nost­ko­wa pro­duk­cja sze­ro­kiej gamy pro­to­ty­pów.

[02] Po­zy­cja Lidz­bar­ska  Od­ci­nek Łozy – je­zio­ro Tauty, praca zbio­ro­wa: Ar­ka­diusz Woź­nia­kow­ski, Piotr Mści­wo­jew­ski, To­masz Chwiet­kie­wicz. 4HI­STO­RIE (1) 0/2011, ISSN-2083-3083.

[03] Po­zy­cja Po­mor­ska – od­ci­nek „Pi­lowmühle”. Przy­czy­nek do dys­ku­sji na temat roz­wo­ju kon­struk­cji nie­miec­kich obiek­tów bo­jo­wych do 1936 roku. Da­riusz Pstuś, Po­szu­ki­wa­nia.pl, ma­rzec 2009.

[04] na po­trze­by ni­niej­sze­go opra­co­wa­nia  klasy od­por­no­ści obiek­tów na ostrzał po­da­ne w in­struk­cji z 1933 roku będą od­no­szo­ne do schro­nów wy­bu­do­wa­nych przed i po tym roku.

[05] W opra­co­wa­niu pt. „Do­świad­cze­nia z lat bu­do­wy 1933/1934” zna­la­zła się in­for­ma­cja, że za­le­ca się w na­stęp­nym roku bu­dow­la­nym wy­ko­rzy­sta­nie nie­stan­dar­do­wych  2 cm (wię­cej>>) płyt sta­lo­wych ze strzel­ni­cą ckm, gdyż ich duże ilo­ści za­le­ga­ją w ma­ga­zy­nie. Stan­da­ry­za­cja kon­struk­cji była sys­te­ma­tycz­nie wpro­wa­dza­na ale z ty­po­wo nie­miec­ką oszczęd­no­ścią.

[06] Zdję­cie drzwi do  schro­nu wy­ko­na­no w Gło­go­wie (Ode­rstel­lung – Po­zy­cja Odry).  Schron znaj­du­je się pod opie­ką sto­wa­rzy­sze­nia GROT.

[07] Za­sto­so­wa­nie 4 cen­ty­me­tro­wej płyty sta­lo­wej w for­ty­fi­ka­cji nie­miec­kiej w la­tach 1932-1936. Ar­ka­diusz Woź­nia­kow­ski, 4HI­STO­RIE (2) 1/2015, ISSN-2083-3083.