Opracował: Franz Aufmann
Część I
Niniejsza część opracowania dotyczy konstrukcji niemieckich schronów broni maszynowej o klasie oporności na ostrzał B1, składających się z jednej izby i biernej śluzy przeciwgazowej (niem. MG-Schartenstand ohne Bereitschaftsraum). W 1934 roku następuje intensywna rozbudowa Pozycji Pomorskiej. Budowa nowych obiektów fortyfikacji stałej prowadzona była między innym na planowanym odcinku linii obrony pomiędzy jeziorem Wielimie (leżącym na wschód od Szczecinka) a jeziorem Cieszęcino znajdującym się na północ od Białego Boru.
Skuteczną obronę pozycji miały zapewnić schrony broni maszynowej. Schron broni maszynowej funkcjonował w niemieckiej nomenklaturze jako Kampfstand – stanowisko ogniowe lub jako Schartenstand, czyli stanowisko ogniowe za strzelnicą. Zgodnie z doświadczeniami Wielkiej Wojny planowano wykorzystać system ogni bocznych (niem. Breitenfeuer) – płaskich zapór ogniowych, gwarantujących skuteczną obronę pozycji.
Opis do rysunków 1-5.
1. izba bojowa,
2. bierna śluza przeciwgazowa,
3. wyjście ewakuacyjne,
4. wejście do schronu chronione drzwiami stalowymi starego typu,
5. stanowisko ciężkiego karabinu maszynowego sMG 08 na podstawie fortecznej za płytą stalową 7P7,
6. strzelnica broni ręcznej starego typu do obrony wejścia,
7. nisza oświetleniowa,
8. nisza na złącze sieci telefonicznej,
9. przewód (z gazoszczelnym zamknięciem) odprowadzający spaliny z pieca grzewczego,
10. przewód wentylacji grawitacyjnej z gazoszczelnym zamknięciem,
11. nisza – magazyn wykonany w fundamencie schronu.
W porównaniu z latami ubiegłymi, zdecydowanie więcej wzniesiono schronów broni maszynowej do ognia czołowego. Ogień ciężkiego karabinu maszynowego ze zmiennym w określonym zakresie kątem podniesienia broni (niem. Tiefenfeuer) umożliwiał zadanie atakującemu przeciwnikowi dużych strat na dalszym przedpolu i zatrzymanie natarcia na linii przeszkód. W drugiej linii obrony przewidziano schrony bierne oraz ukrycia dla armat przeciwpancernych i ich załogi.
Izba bojowa
Trzon pozycji stanowiły schrony na broń maszynową o odporności B1 na ostrzał. Zgodnie z wytycznymi w instrukcji [01] dotyczącej budowy i konstrukcji obiektów stałych z sierpnia 1933 roku, schrony otrzymały żelbetowe ściany grubości 1,0 metra i stropy nie niższe niż 0,8 metra. W tym okresie rozbudowy dominowały stanowiska ogniowe składające się z jednej izby i biernej śluzy przeciwgazowej. Zastosowanie stalowej płyty czołowej 7P7 [02] o grubości 10 cm do ochrony stanowiska bojowego, zamiast żelbetonowej ściany o znacznej grubości ze strzelnicą ścienną, pozwoliło do maksimum wykorzystać dodatkowo pozyskaną powierzchnię (Rys. 01). Ze względu na szerokość pomieszczenia oraz konieczność mocowania stalowej płyty zachowano częściowo żelbetową ścianę czołową. Zgodnie z wymaganiami stalowa płyta 7P7 przykrywała ściany oraz strop po 0,6 metra na stronę. Dodatkowo została wzmocniona przed bezpośrednim ostrzałem żelbetowym przedpiersiem. Szeroki żelbetowy blok przykrywał dolną część płyty, skutecznie chronił strzelnicę ciężkiego karabinu maszynowego przed zasypywaniem ziemią oraz przed wnikaniem pocisków większego kalibru pod fundament schronu, podczas ostrzału artyleryjskiego. Odpowiednio ukształtowany nasyp ziemny miał zabezpieczać strzelnicę przed bocznym ostrzałem.
Karabin maszynowy sMG 08 mocowano do podstawy fortecznej na saniach. Całość ustawiona była na blaszanej skrzyni stolika tuż przy płycie 7P7. Stolik kotwiono do posadzki za pomocą 4 śrub. Po lewej stronie stolika zajmował miejsce dowódca broni, który dowodził trzema żołnierzami. Do dyspozycji posiadał przeziernik do obserwacji sektora ostrzału, umieszczony w płycie 7P7. Karabin maszynowy w pozycji spoczynkowej ustawiano skośnie do kierunku prowadzenia ognia. Podstawa forteczna była wycofana w skrajne tylne położenie. Otwór strzelnicy zamykała przesuwna zasuwa. Przygotowanie do prowadzenia ognia przebiegało przy włączonym oświetleniu.
Po prawej stronie stolika zajmował miejsce taśmowy. Miał wspierać celowniczego w prowadzeniu ognia. Na rozkaz dowódcy odsłaniał lub zamykał strzelnicę przesuwając masywną zasuwę, ryglowaną w skrajnych położeniach. Po otwarciu otworu strzelnicy, przy wyłączonym wewnętrznym oświetleniu, celowniczy przesuwał podstawę forteczną do oporu w kierunku płyty tak, aby lufa sMG 08 wysunęła się ze strzelnicy na zewnątrz.
Położenie podstawy fortecznej było ryglowane za pomocą dźwigni. Karabin maszynowy znajdował się w pozycji bojowej. Celowniczy prowadził ogień zgodnie z rozkazami dowódcy broni. Łuski wyrzucane są w dół, otworem poniżej komory zamkowej. Skutecznym sposobem obrony, łatwym w wykonaniu dla żołnierzy prowadzących walkę w maskach przeciwgazowych oraz wygaszonym oświetleniu, było wykonanie płaskich zapór ogniowych.
Ostatni z czterech żołnierzy miał zabezpieczyć możliwość prowadzenia ognia poprzez zabezpieczenie odpowiedniej ilości taśmowanej amunicji, wody do chłodzenia lufy ckm i części zamiennych. Wszyscy poruszali się w pomieszczeniu pozbawionym oświetlenia (było wyłączane przed otwarciem strzelnicy).
Na posadzce izby zalegały dymiące łuski po wystrzelonych nabojach. Utrudniały poruszanie się po izbie bojowej.
Pomieszczenie ze stanowiskiem bojowym zaprojektowano na podstawie czworokąta o wymiarach 3,0 x 2,5 m (szerokość x długość). Zasada rozdzielenia pomieszczenia bojowego i izby załogi (pomieszczenia gotowości) będzie obowiązywać w niemieckiej fortyfikacji stałej dla konstrukcji typowych (niem. Regelbau) dopiero od końca 1936 roku, ale z nielicznymi przypadkami odstępstwa od reguły.
Stanowisko bojowe ciężkiego karabinu maszynowego musiało być zabezpieczone w odpowiedni zapas amunicji. Była ona składowana w skrzynkach. Magazynowano je w niszy wykonanej w posadzce pomieszczenia głównego. Nisza przykrywana była deskami.
W schronach wznoszonych od 1934 roku zaczęto standardowo wykonywać nisze oświetleniowe. Umieszczano w nich lampy karbidowe lub naftowe. Standardowo wykonywano je po jednej w obu ścianach bocznych pomieszczenia głównego oraz w śluzie przeciwgazowej. Wprowadzono rygorystycznie przestrzegany obowiązek wygaszania oświetlenia przed otworzeniem strzelnicy ciężkiego karabinu maszynowego.
Wejście do schronu
Konstrukcja wznoszonych schronów bojowych do ognia bocznego była kontynuacją rozwiązania, uznanego za wzorcowe w 1930 roku. W schronach do ognia bocznego wejście znajduje się w ścianie od strony zapola, równoległej do osi strzelnicy ciężkiego karabinu maszynowego. W obiektach do ognia czołowego przewidziano je na ścianie prostopadłej do osi strzelnicy. W obu przypadkach bryła schronu oraz odpowiednio ukształtowany nasyp ziemny miał chronić stalowe drzwi przed bezpośrednim ostrzałem od strony przedpola (Fot. 03). W schronach wznoszonych w 1934 roku zastosowano stalowe drzwi starego typu. Rozpięte druty, pomiędzy wspornikami nad wejściem do schronu, zabezpieczały drzwi przed atakiem grup szturmowych nieprzyjaciela (Fot. 04). Schrony do ognia bocznego, które zostały wzniesione na przewidywanym głównym kierunku ataku nieprzyjaciela, wyposażono w wewnętrzną strzelnicę obrony wejścia. (Fot. 07). Zastosowano zamknięcie starego typu, zastąpione w późniejszym czasie w nowo wznoszonych obiektach standardowymi typu 57P8 i 48P8. Strzelnicy obrony wejścia mogły nie otrzymać schrony ckm do ognia bocznego (Rys. 03), na przedpolu których znajdowały się przeszkody trudne do pokonania (np. jeziora).
Zgodnie z obowiązującymi standardami w tym okresie, schron otrzymał bierną śluzę przeciwgazową [03]. W śluzie schronów bojowych do ognia czołowego standardowo umieszczano wyjście ewakuacyjne. W większości przypadków w ścianie śluzy wykonano jedną niszę (Fot. 14). Znajdowała się tuż przy wejściu do głównego pomieszczenia. W niektórych schronach nisze były zamykane blaszanymi drzwiczkami. Na zdjęciu 14 widoczny jest ślad po ościeżnicy wykonanej z kątowników. Rzadkim przypadkiem było wykonanie drugiej niszy. Znajdowała się w śluzie przy wejściu do schronów do ognia czołowego (Fot. 13).
Konfigurację pomieszczeń oraz rozmieszczenie podstawowych elementów wyposażenia dla stosowanych rozwiązań konstrukcyjnych w schronie broni maszynowej do ognia bocznego prezentują rysunki 01-03 a do ognia czołowego rysunki 04 i 05.
Wyjście ewakuacyjne
Do istotnych zamian, które wdrożono na omawianym odcinku, było wprowadzenie wyjścia ewakuacyjne jako rozwiązania standardowego. Umieszczano je w izbie bojowej lub w biernej śluzie przeciwgazowej. Zabezpieczone było rzędem belek dwuteowych (Fot. 06), wsuwanych od góry do obustronnie wykonanego kanału. Od strony elewacji schronu zabezpieczenie uzupełniała cienka ceglana ściana pokryta tynkiem.
Wentylacja
Rozmieszczenie elementów wyposażenia nie było jednoznacznie określone i pozostawiona w gestii prowadzącego budowę. Gazoszczelność pomieszczenia zapewniała para drzwi. Od strony pomieszczenia przewidziano lekkie drzwi gazoszczelne a od strony śluzy przeciwgazowej ciężkie dwudzielne drzwi. Wymianę powietrza w schronie miała zapewnić wentylacja grawitacyjna. Czerpnia powietrza znajdowała się standardowo na elewacji schronu w pobliżu wejścia. Wylot przewodu doprowadzającego powietrze zabezpieczano uniwersalnym zamknięciem [04] przewodów wentylacyjnych i kominowych (niem. Äußerer Abschluß für Ansauge- Rauch- und Lüftungsrohr). Położenie wylotu przewodu doprowadzającego powietrze nie zostało w planach obiektów jednoznacznie określone. W schronie D16 do ognia bocznego umieszczono go na bocznej ścianie korytarzyka w tylnej części izby bojowej (Fot. 06). Natomiast w schronie De37 wyprowadzenie przewodu wentylacyjnego znalazło się pomiędzy wejściem od izby a wyjściem ewakuacyjnym (Fot. 08). W przypadku schronów bojowych do ognia czołowego wylot przewodu wentylacyjnego umieszczano na tylnej izby bojowej (Fot. 10 i 12). Wymianę powietrza w pomieszczeniu umożliwiała otwarta strzelnica ckm w płycie stalowej 7P7, zabezpieczona perforowaną blachą.
Wskazane położenie wylotów przewodów wentylacyjnych z wyjątkiem rozwiązania zastosowanego w schronie do ognia bocznego (Rys. 03), było w przedstawionych przepadkach prawidłowe dla wentylacji grawitacyjnej. Modernizacja układu wentylacji w późniejszym okresie (najwcześniej przeprowadzona w 1937 roku) wprowadziła wymuszony obieg powietrza. Zastosowano filtrowentylator HES. Początkowo opracowano urządzenie do napowietrzania o wydatku 0,6 m3/min. W późniejszym okresie stosowano urządzenie napowietrzające o wydatku 1,2 m3/min. Na ścianach zachowały się cztery kotwy w miejscu montażu wspornika dla urządzenia (Fot. 06, Fot. 09).
Ogrzewanie
Przewidziano możliwość ogrzewania schronów piecami grzewczymi. Wykonano instalację odprowadzającą gazy spalinowe. Wlot przewodu kominowego otrzymał standardowe zamknięcie (niem. Äußerer Abschluß für Ansauge- Rauch- und Lüftungsrohr). Zazwyczaj umieszczony był na bocznej lub tylnej (Fot. 12) ścianie izby. W niektórych przypadkach wykonano w ścianie izby pionowy kanał na rurę odprowadzającą gazy spalinowe Fot. 11) lub niszę na piec wraz z przewodem odprowadzający spalinowe. Rozwiązanie to pozwalało racjonalnie wykorzystać powierzchnię użytkową schronu. Po nieobsypanej ścianie schronu prowadzono rurę kominową pionowo do góry w otwartym kanale.
Do ogrzewania pomieszczenia stosowano w 1934 roku piece okopowe. Optymalne rozwiązanie, ze względu na wykorzystanie powierzchni, zastosowano w schronie D16. Wykonano dla pieca niszę w bocznej ścianie izby (Fot. 08).
Łączność telefoniczna
Zgodnie z nowymi standardami pola walki zapewniono łączność telefoniczną pomiędzy schronami odcinaka obrony oraz możliwość stworzenia polowej sieci telefonicznej. Doprowadzenie kabla ziemnego znajdowało się w niszy o podstawie czworokąta ze skośnie poprowadzoną górną ścianą. Doprowadzenie kabla sieci polowej umożliwiały otwory wykonane w tylnej ścianie schronu (Fot. 03) oraz ścianie działowej pomiędzy pomieszczeniem głównym a śluzą przeciwgazową. W schronach do ognia czołowego inwentaryzowanego odcinka nisza [05] ta wykonywana była w większości przypadków w tylnej (Fot. 10) lub bocznej ścianie głównej izby (Fot. 12). Można domniemać, że przepisy w 1934 roku nie określały jednoznacznie położenia niszy na przyłącze sieci telefonicznej, gdyż stwierdzono również wykonanie niszy w śluzie przeciwgazowej. Znajdowała się w ścianie na wprost wejścia, poniżej strzelnicy obrony bezpośredniej.
[01] – Zostaje zatwierdzona do stosowania instrukcja dotycząca budowy i konstrukcji obiektów fortyfikacji stałej (niem. Vorschrift für den Bau ständiger Befestigungsanlagen vom 16.08.1933). Wszystkie nowo opracowywane konstrukcje schronów muszą być zgodne z obowiązującymi wytycznymi. Projektanci obiektów fortecznych otrzymują do wykorzystania standardowe elementy konstrukcji i wyposażenia. Instrukcja przewiduje dla schronów 6 nowych klas odporności.
[02] – W 1934 roku mogła być stosowana zamiennie z płytą o grubości 10 cm (starszego wzoru) z zasuwą strzelnicy ckm ryglowaną w pozycji „otwarte” i „zamknięte” za pomocą dźwigni. Więcej na temat stalowe płyty 7P7 w opracowaniu: Stahl- Schartenplatte 7P7 – Płyta stalowa ze strzelnicą 7P7.
[03] – Dopiero w schronach wznoszonych w 1937 roku przewietrzana pośrednio śluza stała się rozwiązaniem standardowym w niemieckiej fortyfikacji stałej.
[04] – Więcej informacji w opracowaniu: Zamknięcie przewodu wentylacyjnego lub kominowego.
[05] – W 1936 roku zostają opracowane taktyczno-techniczne wytyczne dotyczące budowy i działania urządzeń do łączności telefonicznej w obiektach fortyfikacji stałych (niem. Taktisch-technische Richtlinien für Bau und Betrieb der Nachrichtenanlagen in ständigen Stellungen). Nowo budowane schrony fortyfikacji stałych otrzymują nisze na przyłącze sieci polowej, które są wykonywane na elewacji schronu. Więcej w opracowaniu Nisza przyłącza kabla popowej sieci telefonicznej.