Część I
Opracował: Franz Aufmann
1. Izba bojowa dla armaty polowej, 2. Izba załogi, 3. Korytarz wejściowy do schronu, 4. Strzelnica armaty polowej, 5. Kopuła obserwacyjna Huty Zygmunt, 6. Wjazd do izby bojowej chroniony przez belki dwuteowe, wsuwane w dwa pionowe kanały, 7. Wjazd do izby bojowej, chroniony dwuskrzydłowymi drzwiami, 8. Czerpnia powietrza, 9. Strzelnica broni ręcznej, 10. Wyposażenie izby załogi, prycze, szafki, piec, filtrowentylator z napędem ręcznym, 11. Nisza na belki oporowe dla arma-ty polowej, 12. Miejsce składowania amunicji, 13. Pompa wodna, 14. Filtro-wentylator napowietrzający z napędem ręcznym, 15. Część sanitarna z pisuarem. 16. Rury łączności optycznej.
Zgodnie z zatwierdzonym ostatecznym planem taktycznym odcinka obrony „Nowogród”, w skład umocnień wchodził jeden schron do ognia bocznego dla armaty polowej. Został wzniesiony u podnóża skarpy, po wschodniej stronie pododcinka „Szablak” (mapa, schron o oznaczeniu „T”). Konstrukcja schronu wzorowana była na wcześniej już opracowanym rozwiązaniu schronu żelbetowego – bojowego na działo 75 mm, przeznaczonego do rozbudowy pozycji polowych. Standardową konstrukcję schronu opisano i przedstawiono w dokumencie Inspektoratu Saperów Sztabu Głównego Wojska Polskiego zatytułowaną „Instrukcja saperska. Umocnienia polowe. Część III. Zeszyt II z czerwca 1939 roku. Schron pododcinka „Szablak” otrzymał zróżnicowaną grubość ścian. Grubość 1,25 m była przeznaczona dla ścian narażonych na bezpośredni ostrzał a 0,8 metra dla ściany tylnej. W stropie, o zmiennej grubości, osadzono kopułę Huty „Zygmunt” lub zastępczą. Wjazd do izby bojowej dla armaty polowej zabezpieczono dwuskrzydłowymi wrotami. Armata polowa, umieszczona w izbie bojowej, prowadziła ogień w kierunku południowo wschodnim (azymut 105 stopni) w zakresie sektora ostrzału 30 stopni (Fot. 04).
Skuteczne prowadzenie ognia miało zapewnić stanowisko obserwatora artylerii w kopule, łączność telefoniczna, oraz łączność świetlna z wysuniętym na południowy wschód schronie z punktem obserwacyjnym w kopule. Ruinę schronu zlokalizowano w pobliżu miejscowości Mątwica. Stanowisko łączności telefonicznej wyposażono w telefon, pulpit i siedzisko. Obserwator prowadził nadzór przedpola z kopuły. Dwa duże otwory obserwacyjne, o wymiarach 17,5 x 17,5 cm w świetle w przypadku kopuły bojowej Huty „Zygmunt”, zapewniały obserwację w łącznym sektorze 120 stopni, którego azymut wynosił 100 stopni.
Stanowisko łączności optycznej prawdopodobnie nie zostało ukończone do momentu rozpoczęcia walk o Nowogród. W opracowaniu „Rozwój form fortyfikacji na podstawie doświadczeń bojowych w Finlandii i byłej Polsce” [02] z 1939 roku, zaistniał rysunek schronu. Na planie obiektu (Rys. 02), wykonanym na podstawie inwentaryzacji schronu przez sowieckich saperów, badających polskie fortyfikacje pod Nowogrodem, oznaczono przewody do łączności optycznej. Na rysunku zaznaczono położenie rur oraz niszę na ich zakończeniu od strony izby bojowej. Natomiast niemieccy saperzy oznaczyli w tym samym miejscu kanał technologiczny (Rys. 03) z domniemanym zastosowaniem jako otwór wentylacyjny (niem. Lüftung) [03]. Na zdjęciu (Fot. 02) z opracowania „Denkschrift über polnische Landesbefestigung” [04] widoczny jest, po lewej stronie strzelnicy, czworokątny otwór kanału. W przypadku osadzenia w kanale rur, ich wyloty powinny być widoczne na powierzchni zewnętrznej ściany, ewentualnie na tle jaśniejszej plamy betonu, wypełniającego czworokątny otwór technologiczny. Jedna z rur służyła do nadawania sygnałów a druga do obserwacji oraz odbierania sygnałów świetlnych. Zachowany fragment ściany czołowej, przesunięty i przewrócony w wyniku przeprowadzonej przez niemieckich saperów eksplozji w schronie w 1944 roku, nie posiada śladów sugerujących osadzenie rur.
Korytarz prowadzący do szybu kopuły zamykany był od strony pomieszczenia załogi drzwiami gazoszczelnymi oraz drzwiami kratowymi od strony strzelnicy artyleryjskiej. W wąskim korytarzu, przy klamrach prowadzących do kopuły, umieszczono stół dla telefonisty. Podobne rozwiązanie wejścia do korytarza prowadzącego do izby załogi i szybu kopuły obserwacyjno-bojowej zaistniało w schronie broni maszynowej „Gliniski I” odcinka „Augustów” [05]. Z niezrozumiałych względów w sowieckiej dokumentacji schronu położenie zawiasów drzwi kratowych zaznaczono po przeciwnej stronie wejścia.
Kopuła umożliwiała również, ale w ograniczonym stopniu obronę przy pomocy broni maszynowej w przypadku bezpośredniego zagrożenia obiektu przez piechotę nieprzyjaciela. Broń mocowana była do uchwytu poniżej każdej z dwóch strzelnic. Sowiecka dokumentacja nie zawiera informacji dotyczących wyposażenia kopuły w nawiew powietrza oraz w układ usuwania gazów prochowych. Ze względu na zastosowanie drzwi kratowych, kopuła nie mogła być napowietrzana pośrednio przez filtro-wentylator z izby załogi. Inwentaryzacja przeprowadzona przez autora niniejszego opracowania w schronach, które wyposażono w kopuły Huty Zygmunt, nie wykazała istnienia układu nawiewu i usuwania gazów prochowych z przestrzeni kopuły.
Bezpośrednią obronę schronu mogła wspierać strzelnica dla broni ręcznej, wykonana w ścianie tuż obok wjazdu do izby bojowej.
Załoga otrzymała gazoszczelne pomieszczenie socjalne, zaprojektowane na palnie prostokąta o wymiarach 1,80 x 3,30 m przy wysokości pomieszczenia równej 2,0 m. Przejście do pomieszczenia bojowego zamykane było drzwiami gazoszczelnymi 0,8 x 1,72 m. Wejście od strony korytarza do szybu kopuły chroniły drzwi stalowe o wymiarach 0,60 x 1,48 m. Przez niemieckich saperów, prawdopodobnie ze względu na wymiary (Rys. 03), zostało określone jako „Notausgang”, czyli jako wyjście ewakuacyjne.
Izba załogi otrzymała standardowe wyposażenie. W projekcie schronu dla armaty polowej dla fortyfikacji polowych przewidziano filtro-wentylator z napędem ręcznym, piec, prycze dla załogi oraz stolik z telefonem. W przypadku schronu z pododcinka „Szablak” sowiecka dokumentacja uzupełnia podane wcześniej informacje o szafę na racje żywnościowe. Nie określa jednak sposobu odprowadzania zużytego powietrza z izby na zewnątrz. Przeciwnego zdania byli niemieccy saperzy inwentaryzujący polskie fortyfikacje. Opisywane pomieszczenie określili jako skład amunicyjny (niem. Mun. Raum). Zgodnie z symulacją przeprowadzoną przez autora niniejszego opracowania w pomieszczeniu można było ustawić w 3 rzędach po 20 skrzynek amunicyjnych dla 76 mm armaty polowej wz. 1902 lub 75 mm armaty polowej Schneider wz.1897. Drewniana skrzynka amunicyjna o wymiarach 0,79 x 0,355 x 0,395 m mieściła 9 sztuk ułożonych poziomo 75 mm naboi wz. 15 lub 97.
Część II
Uzbrojenie
Uzbrojenie schronu mogła stanowić zarówna 75 mm armata polowa wz 1897 jak i 76,2 mm armata polowa wz. 1902 (trzycalowa) lub jej przekalibrowana wersja, 75 mm armata polowa wz. 1902/26. We wszystkich trzech wskazanych przypadkach, armaty polowe posiadały linię ognia położoną na wysokości w zakresie 927 – 930 mm, odpowiednią do wysokości położenia strzelnicy schronu „T” odcinka obrony „Nowogród”. W dostępnych materiałach źródłowych nie określono wzoru armaty polowej, która wzięłaby udział w obronie pozycji.
Załoga schronu
Obsługa działa polowego kalibru 75 mm składała się z 5 lub 6 kanonierów [06], którą dowodził działonowy w stopniu podoficera. W przypadku działania w polu, działonowy rozpoznawał cel, określał jego odległość i korygował ustawienie armaty. Specyfika prowadzenia ognia z izby bojowej schronu była jednak odmienna. Rola działonowego, stojącego około 2-3 metrów od strzelnicy, przysłoniętej tarczą ochronną armaty, została praktycznie zredukowana do nadzoru pracy obsługi. Wgląd w przedpole posiadał jedynie celowniczy poprzez wycięcie w tarczy ochronnej i strzelnicę. Kierowanie ogniem następowało ze stanowiska obserwatora w kopule, w innym schronie ze stanowiskiem obserwacyjnym lub ze stanowiska polowego. Łączność miała zapewnić polowa sieć telefoniczna. Wybór celów do zwalczania ogniem artyleryjskim mógł być prowadzony tylko i wyłącznie przez celowniczego. Załogę obiektu uzupełniał dowódca schronu, obserwator artylerii oraz telefonista.
Izba bojowa
Schron odcinka obrony „Nowogród” otrzymał niesymetryczne rozglifienie strzelnicy. Geometria strzelnicy oraz jej wielkość miała zapewnić prowadzenie ognia z kątami odniesienia lufy w zakresie od +8 do -3 stopni w sektorze 30 stopni w płaszczyźnie poziomej. Z tego powodu donośność np. 75 mm armaty polowej wz. 1897, strzelającej granatem wzór 1917 została zredukowana z 11 000 do około 7 500 metrów lub w przypadku użycia granatów wz. 1915 z ładunkiem normalnym z 8 000 do około 4 000 metrów. Niesymetryczność strzelnicy wynika z konieczności uwzględnienia linii celowania przyrządu optycznego, mocowanego w pewnym oddaleniu od lufy, po jej lewej stronie.
Schron został prawdopodobnie uzbrojony. Lufa armaty, ustawionej na stanowisku w pozycji gotowej do prowadzenia ognia, widoczna jest na zdjęciu z niemieckiego opracowania „Denkschrift über polnische Landesbefestigung” [07]. Ewentualne przemieszczanie się armaty podczas prowadzenia ognia zabezpieczała drewniana kantówka. O nią oparto lemiesze ogona łoża. Drewniane belki wsunięto w niszę wykonaną w posadzce. Podczas prowadzenia ognia z izby bojowej występowały powtarzające się zjawiska, na które zwrócono już uwagę podczas próbnych strzelań. Prace nad stanowiskami artyleryjskimi w schronach fortyfikacji stałej trwały praktycznie do początku działań we wrześniu 1939 roku. Wykonane próby ostrego strzelania w dniu 28.06.1939 roku w schronie do ognia bocznego Nr 5 rejonu „Mokwin” (Odcinek Sarny) w celu sprawdzenia funkcjonalności nowej podstawy dla armaty polowej 75 m wz. 1897 [08] wykazały:
- Po każdym wystrzale, mimo, że reakcja na huk wystrzału była mniejsza niż na otwartym powietrzu, powstawał pył cementowy, opadający ze ścian i sufitu. Rozwiązanie problemu upatrywano w pomalowaniu ścian izby farbą olejną.
- Otwarcie zamka w celu wyrzucenia łuski, powodowało wypełnienie izby bojowej dużą ilość gazów prochowych, uniemożliwiająca prowadzenie ognia. Dlatego też poczyniono próby z wentylatorem ssącym i tłoczącym. Stwierdzono: „Próby nie dały pełnych wyników. Dopiero równoczesna praca dwóch systemów wentylatorów mogłaby dać wynik pozytywny.” Nie podano jednak parametrów zastosowanych wentylatorów lub oznaczeń producentów. Brakuje informacji, czy dalsze próby prowadzona w maskach przeciwgazowych.
- Po kilku strzałach, dalsze prowadzenie ognia wymagało zastosowania oświetlenia dla celowniczego i zamkowego.
Dokumentacja techniczna schronu polowego da armaty 75 mm zakładała zastosowanie filtro-wentylatora napowietrzającego tylko w izbie załogi. Na zachowanej sowieckiej dokumentacji komisji A. I. Pangsena oznaczono położenie filtro-wentylatora napowietrzającego zarówno w izbie załogi jak i w izbie bojowej. Czerpnia powietrza została umieszczona na tylnej ścianie schronu, po lewej stronie od wjazdu dla armaty.
Niezbędny zapas amunicji dla armaty polowej zgromadzono w tylnej części izby bojowej i wnęce przy wejściu do izby załogi. Lokalizacja zapasu amunicji, określona w sowieckiej dokumentacji schronu jest zgodna z zaleceniami w polskiej instrukcji dla polowej wersji schronu.
[01] – Więcej w opracowaniu: Obserwacyjno-bojowa kopuła Huty Zygmunt – test stanowiska bojowego (1938).
[02] – opracowanie zatytułowane „Развитие фортификациоппух форм по данным баевых действийв Финляндии и в бывшей Польшe”. Zgodnie z aneksem do Paktu Ribbentrop – Mołotow, Nowogród znalazł się w „sowieckiej strefie okupacyjnej”. Inwentaryzacja schronów została przeprowadzona przez komisję pod przywództwem wykładowcy Akademii Inżynierii Wojskowej A. I. Pangsena. Wykonano dla części schronów dokumentację techniczną, niepozbawioną błędów, ale istotną dla badaczy do oceny stanu i rozwoju polskich fortyfikacji stałych.
[03] – Denkschrift über polnische Landesbefestigung. Berlin 1940, strona 112, rysunek 111.
[04] – Denkschrift über polnische Landesbefestigung. Berlin 1940, strona 113, zdjęcie 112.
[05] – Więcej w opracowaniu Schron bojowy – Gliniski I.
[06] – Obsługa armaty polowej: działonowy – dowódca działonu, 1 celowniczy, 1 zamkowy, 1 amunicyjny, 2 wręczycieli.
[07] – Denkschrift über polnische Landesbefestigung, zdjęcie 113, str. 113. Opisane jako „Bild 113 zeigt das Geschützrohr in der Scharte” – Zdjęcie 113 pokazuje lufę armaty w strzelnicy.
[08] – CAW 302.4.2115 Sprawozdanie z ostrego strzelania przeprowadzone w dniu 29.06.1939 roku.