Opracował: Franz Aufmann
Wojna Imperium Rosyjskiego z Cesarstwem Japonii w latach 1904-1905 ujawniła niedostatki fortyfikacji rosyjskich. Wojska japońskie opracowały skuteczną strategię ataku na rosyjskie umocnienia. Natarcie piechoty prowadzone było po wcześniejszym silnym ostrzale artyleryjskim fortu. Szturm piechoty następował jeszcze podczas trwania ostrzału artyleryjskiego, nie dając szans obrońcom na wytoczenie armat przeciwszturmowych z ukryć i ustawienie ich na stanowiskach bojowych. Do ostrzału fortyfikacji zastosowano działa o największym posiadanym wówczas kalibrze równym 250 mm. Analiza działań obronnych twierdzy Port Artur wykazała konieczność wyposażenia fortyfikacji w stanowiska obserwacyjne, chronione pancerzami. Miały one umożliwić obrońcom obserwację nieprzyjaciela nawet podczas bombardowania fortów. Czas uzyskania gotowości artylerii przeciwszturmowej można było skrócić przez ustawienie armat na chronionych betonem nieruchomych stanowiskach lub w wieżach pancernych.
Opracowano szereg projektów pancernych osłon stanowiska obserwacyjnego. Już w 1906 roku został zatwierdzony przez Komitet Inżynieryjny do stosowania stanowisko obserwacyjne według pomysłu inżyniera woj. płk. Ariensa [01]. Do podstawowych mankamentów stanowiska można zaliczyć stosunkowo małą oporność na ostrzał pociskami większych kalibrów oraz wyjątkową trudność w jego maskowaniu. Dlatego też dalsze prace rozpoczęto nad pancerzem, który zgodnie z zaleceniami z 20 czerwca 1909 roku, miała chronić stanowisko obserwatora przed pojedynczym uderzeniem pocisku kalibru 280 mm. W kolejnych latach zostały opracowane stanowiska obserwacyjne spełniające postawione wymagania. Główny Zarząd Inżynieryjny (ros. Главное Инженерное Управление -ГИУ) zatwierdził do stosowania kopułę obserwacyjną według pomysłu generała Kłokaczjewa i staliwną kopułę obserwacyjną według pomysłu płk. Fiodora Golenkina.
Stanowisko obserwacyjne według pomysłu inżyniera woj. płk. Ariensa
Standardowe stanowisko obserwacyjne zaplanowano na planie prostokąta z półkolistą ścianą czołową. Stanowisko chronione było pancerzem składającym się z różnej grubości blach pancernych, mocowanych przy pomocy nitów do stalowej konstrukcji nośnej. Konstrukcję nośną wykonano ze stalowych profili, osadzonych w betonowym fundamencie. Zgodnie z założeniami ściana czołowa, jako najbardziej narażona na ostrzał, miała otrzymać półkolistą płytę pancerną o grubości 76 mm. W tylnej ścianie o grubości 40 mm umieszczono jednoczęściowe stalowe drzwi wejściowe z wizjerem. Konstrukcję miał uzupełniać pancerz wewnętrzny, wykonany z tłoczonych blach stalowych o grubości 25 mm. Jego zadaniem była ochrona załogi przed odpryskami zewnętrznego pancerza powstającymi podczas uderzeń pocisków. Zakładano, że tego typu konstrukcja powinna przenieść uderzenie pocisku o kalibrze 150 mm. Punkt obserwacyjny miał być umieszczony w betonowym gnieździe o grubości do 2,70 metra.
Półokrągła płyta czołowa, z trzema podłużnymi szczelinami obserwacyjnymi o łącznym sektorze 180 stopni zapewniała dogodne warunki do nadzoru przedpola. Duża kubatura pomieszczenia pozwalała na stosowanie kątomierza artyleryjskiego niezbędnego do precyzyjnego określania położenia wybranych celów. Należy zwrócić uwagę na fakt, że konstrukcja stanowiska obserwacyjnego umożliwiała jego budowę w różnych klasach odporności na ostrzał w zależności od zastosowanych grubości blach. Stanowiska o lżejszym opancerzeniu przeznaczono dla Modlina i Kowna. Do podstawowych mankamentów stanowiska można zaliczyć stosunkowo małą oporność na ostrzał pociskami większych kalibrów oraz wyjątkową trudność w jego maskowaniu.
Zdjęcia prezentują świetnie zachowane stanowisko obserwacyjne w forcie IX twierdzy w Kownie. Pancerz został głęboko osadzony. Posiada betonową osłoną od strony zapola, która całkowicie chroni tylną ścianę przed bezpośrednim ostrzałem. Efekt ten może wynikać z późniejszych prac modernizacyjnych. Archiwalne zdjęcie (Fot. 04), udostępnione na portalu historycznym dobroni.pl, zostało wykonane na terenie fortu II Kosewo Twierdzy Modlin. Konstrukcja stanowiska była płytko osadzona w betonowym gnieździe.
Zgodnie z pierwotnymi założeniami projektu stanowiska obserwacyjnego, wejście znajdowało się w tylnej, nie narażonej na ostrzał ścianie. Stalowe drzwi, otwierane na zewnątrz, posiadały przeziernik obserwacyjny. Stanowiska obserwacyjne na terenie fortu II Kosewo i fortu VII Cybulice Twierdzy Modlin, wyposażono we właz. Właz wykonano w fundamencie. Zamykany był prawdopodobnie dwudzielną klapą. Do przestrzeni stanowiska można było dostać się po metalowej drabinie z poterny. Punkt obserwacyjny fortu VII został zniszczony w 2004 roku. Po stanowisku pozostał tylko otwór w betonowym gnieździe, lekko przysypany ziemią. Szerokość otworu i długość mierzona od najbardziej wysuniętego punktu półkola ściany czołowej do ściany tylnej są sobie równe i wynoszą po 178 cm.
Jedyny zachowany na terenie Polski pancerz stanowiska obserwacyjnego, wykonanego na podstawie pomysłu inżyniera woj. płk. Ariensa, znajduje się w forcie II Kosewo Twierdzy Modlin. Dostęp do stanowiska jest utrudniony. Znajduje się na terenie zajmowanym przez wojsko. Dzięki uprzejmości kolegów, zainteresowanych fortyfikacjami, prezentuję unikalne zdjęcia stanowiska z fortu II Kosewo. Pancerz zachował się w doskonałym stanie. Na zdjęciu 08, z widokiem stanowiska od strony zapola, widoczne są po prawej stronie drzwi wystające (po prawej stronie przeziernika) nagwintowane szpilki do mocowania zawiasów.
[01] B. Perzyk, Pancerne kopuły obserwacyjne w rosyjskiej fortyfikacji stałej do 1914 roku. Studia i Materiały do Historii Wojskowości T XLIV ISSN 0562-2786.T
