Opracował: Franz Aufmann
W listopadzie 1936 roku sztab generalny armii przedstawił do opiniowania kilka nowych projektów schronów. Wśród projektów znalazł się schron, którego rysunek otrzymał oznaczenie 170B9. W tym wypadku projektanci zrezygnowali z kosztownej, ale zalecanej w 1936 roku zasady rozdzielenia pomieszczenia bojowego na ciężki karabin maszynowy i izby załogi (pomieszczenia gotowości – niem. Bereitschaftsraum). Nowo opracowany obiekt składał się z dwóch pomieszczeń: izby bojowej i śluzy przeciwgazowej. Stanowisko bojowe chronione jest płytą stalową 7P7 ze strzelnicą. Okap osłania wejście do schronu przed bezpośrednim ostrzałem. Podejście do schronu zabezpiecza strzelnica dla broni ręcznej z zamknięciem 48P8. W marcu 1937 roku projekt schronu bojowego według rysunku 170B9 na ciężki karabin maszynowy bez pomieszczenia gotowości (niem. MG-Schartenstand ohne Bereitschaftsraum) zostaje zaakceptowany jako pierwszy z serii konstrukcji typowych. Otrzymuje określenie Regelbau B1-1. Ma zastąpić dotychczas stosowany schron na ckm do ognia czołowego według rysunku 105B8 [01].
Wprowadzenie nowego typu schronu Regelbau B1-1 poprzedzały wcześniejsze prace. W okresie do końca 1936 roku zaistniały na Pozycji Pomorskiej tak zwane konstrukcje przejściowe. Konstrukcja tych obiektów została opisana przez badaczy fortyfikacji niemieckich [02].
Schron
Schrony na Pozycji Noteci (niem. Netzstellung) w okolicy miejscowości Santok zostały w wzniesione na północnym brzegu rzeki. Część z nich wybudowano poniżej skarpy. Strzelnice, położone nisko nad poziomem lustra wody, umożliwiały stawianie wyjątkowo skutecznych płaskich zapór ogniowych z broni maszynowej. W okresie powojennym większość schronów pozycji obronnej została wysadzona. Ruiny schronu bojowego na ckm bez pomieszczenia gotowości bojowej Regelbau B1-1 zachowały się w dobrym stanie w okolicach miejscowości Górki w pobliżu Santoka. Równie dobrze zachowane schrony B1-1 możemy zwiedzić w pasie umocnień Frontu Wschodniego na terenie byłych Prus Wschodnich. Jeden z nich prezentuje zdjęcie 01. Okap chroni wejście i strzelnicę broni ręcznej przed oddziaływaniem stromotorowego ostrzału artyleryjskiego. Stanowisko bojowe ciężkiego karabinu maszynowego osłonięto płytą stalową 7P7. Wykonano wzmacniające żelbetowe przedpiersie. Izba bojowa oraz śluza przeciwgazowa posiada zwiększoną wysokość do 2,1 m w stosunku do wcześniej budowanych obiektów niemieckiej fortyfikacji stałej.
Załoga schronu otrzymała minimum warunków socjalnych. Podstawowe wyposażenie stanowiły składane prycze, składany drewniany stół i taborety. Ważnym elementem wyposażenia był również składany blat, obrotowo zamocowany do ściany izby bojowej poniżej filtrowentylatora Hes. Blat podpierała od zewnętrznej strony uchylna para nóg. Do blatu mocowane było urządzenie do taśmowania amunicji. Przewidziano możliwość ogrzewania pomieszczenia za pomocą pieca. Zgodnie z wymaganiami przewód komina miał być swobodnie poprowadzony w pionowym kanale (o przekroju poprzecznym czworokąta foremnego), wykonanym w bocznej ścianie schronu.
Wentylacja
Bezpośrednie napowietrzanie izby bojowej miał zapewnić filtrowentylator Hes. Powietrze dostarczane było przewodami o średnicy 10 cm z dwóch czerpni, umieszczonych na elewacji schronu (Rys. 01, 6-7). W celu przewietrzania pomieszczenia bojowego z załogą, wentylator był uruchamiany w 10 minutowych cyklach roboczych. Podczas prowadzenia ognia pracował w sposób ciągły. Utrzymujące się nadciśnienie w izbie przy zamkniętych drzwiach 19P7 gwarantowało gazoszczelność pomieszczenia. Zapewniało usuwanie skażonego gazami prochowymi powietrza poprzez strzelnicę ciężkiego karabinu maszynowego na zewnątrz schronu. Szybkość wymiany powietrza była uzależniona od wydajności filtrowentylatora Hes. Początkowo stosowano urządzenie o wydajności 0,6 m3/min, współpracujące z obrotowym zaworem odcinającym 2.ML.01 (Rys. 01. 8). W późniejszym okresie zakładano zastosowanie filtrowentylatora HES o wydajności 1,2 m3/min i wstępnego filtra przeciwkurzowego (niem. VW-Filter).
W przypadku zamkniętej strzelnicy ckm i drzwi gazoszczelnych 19P7, przepływ powietrza z izby bojowej do śluzy przeciwgazowej regulował jednokierunkowy zawór nadciśnieniowy [03] (Rys. 01, 10) Drägera 4.ML.01 (niem. Überdruckventil). W ten sposób zadbano o przewietrzanie śluzy i usuwanie z niej zanieczyszczonego powietrza na zewnątrz schronu. Proces ten nadzorował drugi zawór nadciśnieniowy 4.ML.01 (Rys. 01. 12). Wylot przewodu umieszczono na elewacji w pobliżu strzelnicy obrony wejścia i zapola (Rys. 01. 13). Wylot chroniony był staliwnym pancerzem z płytą z nawierconymi otworami.
Wejście do schronu bronione było przez strzelnicę broni ręcznej z zamknięciem 48P8. W celu poszerzenia sektora ostrzału, oś strzelnicy nie jest prostopadła do płaszczyzny ściany. Skuteczny sektor ostrzału był zróżnicowany. Wynosił od kilkudziesięciu metrów do zaledwie 2-3 metrów dla schronów zagłębionych, typowych dla niektórych odcinków Pozycji Pomorskiej. Pancerz posiadał płytę o wymiarach 760 x 830 x 40 mm, osadzaną w ścianie. Strzelnica 80 x 120 mm umożliwiała skuteczne prowadzenie obrony przy pomocy broni ręcznej. Zamykano ją zasuwą przesuwaną miedzy dwiema prowadnicami. Zasuwę wyposażono w uszczelką filcową, która zapewniała gazoszczelności zamknięcia.
Strzelnica obrony wejścia i zapola
Badania terenowe przeprowadzone na terenie Prus Wschodnich wykazały, że do obrony wejścia stosowano również pancerze innego typu. W niektórych schronach zachowała się 2 cm płyta stalowa starszego typu o numerze rysunku OB 3294. Strzelnica zamykana była zasuwą, ryglową za pomocą dźwigni. Płyta nie została uwzględniona w katalogu pancerzy typowych (niem. Panzeratlas). Oględziny pancerza wykazały, że jest to prawdopodobnie płyta ze strzelnicą broni maszynowej z przeziernikiem do prowadzenia obserwacji. Wąska szczelina przeziernika znajduje się po lewej stronie strzelnicy i została przysłonięta przez żelbetową ścianę. Przed osadzeniem płyty w ścianie schronu zdemontowano górną i dolną prowadnicę zasuwy przeziernika. Na odsłoniętej części płyty od strony izby bojowej widoczne są skrajne otwory na śruby do mocowania prowadnic (Fot. 05, 5).
Płyta osadzona w ścianie, posiada dwa rzędy śrub mocujących (Fot. 05, 1). Widoczne są świetnie zachowane podkładki pod nakrętkami. W zestawie stosowano podkładkę ołowianą od strony płyty oraz stalową od strony nakrętki. Ołowiana podkładka, jako łatwo odkształcalna plastycznie, miała kompensować odkształcenia powstałe w wyniku bezpośredniego ostrzału płyty lub jej bliskiego otoczenia. Otwór strzelnicy posiada wymiary 310 x 280 mm. Dwa rzędy śrub (Fot. 5, 2) służyły do mocowania górnej i dolnej prowadnicy zasuwy strzelnicy.
Wejście do schronu
Wejście do śluzy zabezpieczały drzwi stalowe 14P7 [04] z lukiem ewakuacyjnym oraz od strony izby bojowej drzwi gazoszczelne 19P7. Nadproże wzmocnione zostało pancerzem 62P9. W przypadku zakleszczenia lub zasypania drzwi, załoga mogła bezpiecznie opuścić schron poprzez wyjście ewakuacyjne (Rys. 01. 05). Od strony izby bojowej zabezpieczone było gazoszczelnymi drzwiami 410P09. Ciekawostką może być fakt, że wyjście ewakuacyjne nie było uwzględnione w projekcie schronu z listopada 1936 roku.
Nisze w murze oporowym
Niestandardową elewację otrzymał schron bojowy Regelbau B1-1 na ciężki karabin maszynowy 5 Odcinka Dywizyjnego Pozycji Lidzbarskiej (niem. Heilsberber Stellung). W murze oporowym wykonano dwie nisze o podstawie trapezu (Fot. 06). Jeden z boków niszy stanowi przedłużenie zarysu okapu. Nisze posiadają zróżnicowaną wielkość. Długość krótszej podstawy trapezu lewej niszy (Rys. 02) wynosi 75 cm a prawej 140 cm. Szerokość niszy równa jest 50 cm przy 100 cm grubości muru oporowego. W obu przypadkach głębokość niszy wynosi 95 cm. Nie stwierdzono obecności lub śladów klamer ułatwiających wejście załodze na stanowisko. Schron został wybudowany pobliżu miejscowości Żydowo. Nie brał udziału w walkach. Izba bojowa została zniszczona przez saperów w styczniu 1945 roku.
W dostępnej literaturze dotyczącej niemieckich fortyfikacji stałych okresu międzywojennego nie można zaleźć informacji dotyczących przeznaczenia wykonanych nisz w murze oporowym. Dlatego też w niniejszym opracowaniu rozważa się wykorzystanie nisz jako stanowiska obserwacyjnego lub stanowiska ręcznego karabinu maszynowego wspierającego obronę schronu i posterunku wartowniczego.
Podstawowym środkiem przekazu rozkazów i informacji z punktu dowodzenia do stanowisk bojowych była sieć telefoniczna. Dowódca schronu bojowego B1-1 mógł prowadzić obserwację bliską w kierunku przedpola tylko w zakresie sektora ostrzału ciężkiego karabinu maszynowego poprzez przeziernik płyty 7P7, chroniącej stanowisko bojowe. Nadzór zapola schronu, który mógł być znacznie ograniczony przez celową konfigurację terenu, umożliwiała strzelnica obrony zapola i wizjer w drzwiach wejściowych 14P7. Pole obserwacji mogło być ograniczone do kilku metrów. Peryskop do prowadzenia obserwacji okrężnej nie był jeszcze standardowym wyposażeniem niemieckich obiektów fortyfikacji stałych w 1937 roku, w którym to zatwierdzono projekt schronu bojowego B1-1 na ckm do stosowania. Wykonane na zewnątrz schronu stanowisko nie wyposażono w środki łączności z izbą bojową. Nie stwierdzono montażu połączenia telefonicznego lub istnienia rur głosowych. Jednoczesne prowadzenie obserwacji oraz przekazywanie informacji bezpośrednio do izby bojowej nie było możliwe. Na Pozycji Lidzbarskiej konsekwentnie przestrzegano zasady rozdzielenia bojowej i obserwacyjnej funkcji schronu.
Wzięto również pod uwagę przeznaczenie nisz na posterunek ochrony (posterunek wartowniczy) i stanowisko obrony. W rozważaniach uwzględniono stanowisko karabinu maszynowego. Dwuosobowa obsada ręcznego karabinu maszynowego mogła prowadzić skuteczny ogień z poziomu stropu i wspierać obronę schronu w uzasadnionych przypadkach. Atutem takiego stanowiska była możliwość prowadzenia obserwacji i skutecznego ognia w szerokim sektorze ostrzału. Odpowiednio zabezpieczone solidnym nasypem ziemnym pozwalało na doraźne eliminowanie martwych pól i luk w obronie, powstałych podczas walki.
[01] – Zastępuje również schron bojowy według rysunku 104B8 MG-Schartenstand ohne Bereitschaftsraum (mit Hängematten).
[02] – Pozycja Pomorska. Studia nad dziejami fortyfikacji w dolinie Noteci. INFORT ISBN-978-83-62952-02-01, Gliwice 2011.
Linia rozwoju schronu bojowego typu B1-1 na przykładzie obiektów Pozycji Pomorskiej. Sascha Sabien, Patrice Wijnands.
[03] – Więcej w opracowaniu Überdruckventil – niemiecki zawór nadciśnieniowy firmy Drägerwerk.
[04] – Więcej na temat drzwi w opracowaniu Drzwi stalowe 14P7 z lukiem ewakuacyjnym (Stahltür mit Mannloch).