Schron bojowy B1-5 dla dwóch ckmów – Doppel- MG- Schartenstand B1-5

Opracował: Franz Aufmann

**Rys. 01.** Schron bojowy dla dwóch ckm-ów B1-5 (niem. Doppel- MG- Schartenstand ) według dokumentacji rysunkowej 175 B9 z 1937 roku.

**Rys. 02.** Schron bojowy dla dwóch ckm-ów B1-5a (niem. Doppel- MG- Schartenstand mit geschlossenen Schußsektoren) o osiach strzelnic przecinających się pod kątem 32,5⁰ według dokumentacji rysunkowej 803 B2 z 1938 roku.

Wśród opracowanych pod koniec 1936 roku, a zatwierdzonych w pierwszym kwartale 1937 roku do stosowania konstrukcji typowych (niem. Regelbau) o odporności B1, znalazł się schron bojowy dla dwóch 7,92 mm ciężkich karabinów maszynowych MG 08 za płytami stalowymi 7 P7. Obiekt otrzymał oznaczenie B1-5 (Rys. 01.), gdzie B1 oznacza klasę odporności obiektu na ostrzał a 5 numer kolejny typowego rozwiązania konstrukcyjnego. Schron miał być wznoszony jako standardowa konstrukcja według dokumentacji rysunkowej 175 B9. Został zaprojektowany jako obiekt gazoszczelny z nowoczesnym układem wentylacji. Dla dziesięcioosobowej załogi przeznaczono pomieszczenie o największej powierzchni. Dostęp z zewnątrz lub z części bojowej schronu do izby załogi prowadził poprzez pomieszczenia pośrednie. Wszystkie pomieszczenia wyposażono w drzwi gazoszczelne. Zgodnie z zaleceniami schron posiadał strzelnicę obrony wejścia i zapola oraz strzelnicę obrony bezpośredniej. Wejście oraz strzelnica obrony zapola chroniona była okapem przed ostrzałem z broni stromotorowej.

Głównym zadaniem schronu bojowego B1-5 dla dwóch ciężkich karabinów maszynowych (niem. Doppel- MG- Schartenstand) było prowadzenie skutecznej obrony w dwóch sektorach o osiach głównych przecinających się pod kątem 90⁰. Sektor ognia, mierzony w płaszczyźnie poziomej, wynosił 65⁰ dla każdego stanowiska bojowego ckm za stalową płytą 7P7. Na przedpolu tworzyło się martwe pole ostrzału. Niedogodność ta została bardzo szybko wyeliminowana przez projektantów oddziałów terenowych, odpowiedzialnych za plan ogni pozycji obronnej i dobór obiektów pod względem realizowanych zadań. W swoich projektach korygowali kierunek jednego z sektorów broni maszynowej. W schronach B1-5, wznoszonych na terenie Rejonu Umocnionego Giżycko (niem. Lötzener Seenstellung), wprowadzono około 55⁰ kąt pomiędzy osiami sektorów obu stanowisk bojowych (Rys. 03.). Korektę położenia kątowego sektorów ostrzału wykonano również w schronach wznoszonych w ramach rozbudowy Pozycji Pomorskiej. W większości przypadków, dla wyeliminowania martwego pola ostrzału, korygowano kątowe położenie izby bojowej ckm ze strzelnicą o osi głównej prostopadłej do osi wejścia (zgodnie z pierwotnym projektem). Przykładem zmiany położenia kątowego drugiej izby bojowej mogą być dwa obiekty położone na wschód od Wałcza (Pozycja Pomorska, Odcinek Be.). Jeden z nich wzniesiono na wysokim wschodnim brzegu jeziora Chmiel Mały a drugi pomiędzy jeziorami Chmiel Duży i Chmiel Mały [01].

Rysunki 03 i 04 prezentują konfigurację pomieszczeń schronów bojowych Regelbau B1-5 dla dwóch ckm-ów. Osie strzelnic broni maszynowej przecinają się pod kątem 60 stopni. Rysunki prezentują wariantowe zastosowanie stalowych płyt o różnej odporności na przebicie rdzeniowym pociskiem przeciwpancernym.

W 1938 roku katalog konstrukcji typowych o wytrzymałości B1 został wzbogacony o schron bojowy dla dwóch ciężkich karabinów maszynowych MG 08 (niem. Doppel- MG- Schartenstand mit geschlossenen Schußsektoren) o osiach strzelnic przecinających się pod kątem 32,5⁰. Schron otrzymał oznaczenie B1-5a (Rys. 02.). Dokumentacja konstrukcyjna otrzymała numer rysunku 803B2. Przy takim wzajemnym położeniu osi strzelnic zostało wyeliminowane martwe pole ostrzału pomiędzy stanowiskami bojowymi obiektu.

**Rys. 03.** Schron bojowy dla dwóch ckm-ów B1-5 (niem. Doppel- MG- Schartenstand ) o osiach strzelnic płyt stalowych 7P7 przecinających się pod kątem około 55⁰. Schron wzniesiony w 1937 roku w pobliżu miejscowości Górki nad Notecią.

**Rys. 04.** Schron bojowy dla dwóch ckm-ów B1-5 (niem. Doppel- MG- Schartenstand ) o osiach strzelnicy płyty stalowej 7P7 i 10P7, przecinających się pod kątem około 55⁰. Schron wzniesiony w 1937 roku w pobliżu miejscowości Czechów nad Notecią.

Ochrona stanowiska bojowego

**Fot. 02.** Strzelnica broni maszynowej do ognia bocznego wzmocniona płaszczem żelbetonowym w schronie dwusektorowym B1-5 w miejscowości Czechów.

**Fot. 03.** Izba bojowa dla ckm na podstawie fortecznej za stalową płytą 10P7. Ze względu na wielość płyty wykonywano żelbetonowe wzmocnienie o kształcie litery „T” (*Fot. hege22*).

**Fot. 04.** Korytarz oddzielający pomieszczenia bojowe schrony od izby załogi. W głębi wyjście ewakuacyjne.

**Fot. 05.** Śluza przeciwgazowa ze strzelnicą obrony wejścia, niszą oświetleniową i zamknięciem przewodu kominowego.

Stanowisko bojowe ciężkiego karabinu maszynowego MG08, w schronach o konstrukcji typowej (niem. Regelbau) i odporności B1, chronione było przed ostrzałem płytą stalową 7P7 o wymiarach 340 x 270 x 10 cm (szerokość x wysokość x grubość. Płyta była mocowana do bryły schronu za pomocą kotw. Izba o podstawie czworokąta 220 x 200 (szerokość x długość) cm posiadała wysokość 210 cm. Lico stalowej płyty 7P7 pokrywało się z płaszczyzną elewacji schronu. Strzelnica była łatwa do maskowania. W przypadku zastosowania tradycyjnej strzelnicy ściennej, jej zarys na zewnętrznej płaszczyźnie ściany o standardowej grubości 100 cm dla odporności B1 miałby wymiary 150 x 75 cm. Wielkość strzelnicy ulega dodatkowemu powiększeniu w przypadku wykorzystywania szczeliny obserwacyjnej, umieszczonej po lewej stronie stanowiska bojowego ckm.

Opracowano również projekt schronu o tej samej wielkości i konfiguracji pomieszczeń, ale stanowiska bojowe w izbach osłonięte były pancerzem 76 P8 (tzw. kazamata pancerna). Składał się on ze stalowej płyty czołowej ze strzelnicą i płyty stropowej. Obie płyty posiadały grubość 10 cm. Ich zastosowanie redukowało powierzchnię narażoną na bezpośredni ostrzał.
Standardowa strzelnica o wymiarach 22 x 30 cm (szerokość x wysokość) w płycie stalowej pozwalała na prowadzenie ognia z ckm MG 08 na podstawie fortecznej w sektorze 65⁰ w płaszczyźnie poziomej i od +5° do -15° w płaszczyźnie pionowej. Wykonane żelbetonowe przedpiersia zapobiegały przenikaniu pocisków o większym kalibrze po fundament schronu.

Dopuszczalnym rozwiązaniem, występującym już w obiektach niemieckiej fortyfikacji stałej po 1930 roku, było zastosowanie płyty stalowej o mniejszej grubości (o niższej odporności na przebicie rdzeniowym pociskiem przeciwpancernym) i wzmocnienie jej żelazobetonowym płaszczem. Rozwiązanie to było stosowane w przypadkach strzelnic mniej zagrożonych bezpośrednim ostrzałem przez nieprzyjaciela. Zdjęcie fot. 02 prezentuje strzelnicę w świetnie zachowanym schronie bojowym B1-5 o sygnaturze Zw. 4a w miejscowości Czechów (Rys. 04.). Płytę stalową 10 P7 o grubości 6 cm [02] wykorzystano do ochrony stanowiska ckm, mniej narażonego na bezpośredni ostrzał. Płaszcz żelbetonowy posiada grubość około 45 cm. Ze względu na wielkość płyty 10 P7 izba bojowa o wysokości 190 cm posiada czworokątną podstawę o wymiarach 200 x 200 cm. Należało również wykonać dolną część żelazobetonowej części ściany. Posiada ona kształt litery „T”. Środkowa część ściany była wykorzystywana jako cokół dla blaszanego stolika na podstawę forteczną dla ckm MG08.
W okresie drugiej wojny światowej nastąpił szybki rozwój broni przeciwpancernej. Do dzisiejszych czasów zachowała się stalowa płyta 7 P7, chroniąca stanowisko bojowe ciężkiego karabinu maszynowego do ognia czołowego w schronie dwusektorowym B1-5. Obiekt wzniesiono w pobliżu miejscowości Jedamki (Front Wschodni Rejonu Umocnionego Giżycko) w 1937 roku. Podczas modernizacji obiektu płyta otrzymała wzmocnienie w postaci żelbetonowego przedpiersia o grubości 100 cm ze strzelnicą o profilu przeciwrykoszetowym (Rys. 01). Szerokość zarysu strzelnicy z częścią do obserwacji wynosi 240 cm w zewnętrznej płaszczyźnie ściany. Strzelnica o tak dużych wymiarach była trudna do maskowania.
W odmienny sposób postąpiono z płytą stalową 7 P7 ze stanowiskiem bojowym ckm do ognia czołowego w schronie w miejscowości Zwierzyn. W celu zabezpieczenia części schronu przed bezpośrednim ostrzałem płyta ze strzelnicą została całkowicie przysłonięta przez żelbetową ścianę na całej jej wysokości.

Fot. 06. Widok tylnej ściany izby załogi schronu bojowego B1-5 w Przerwankach. Układ pomieszczeń odpowiada lustrzanemu odbiciu schronu B1-5 w Jedamkach (Giżycki Rejon Umocniony – niem. Lötzener Seenstellung) (Rys. 05.).

Fot. 07. Izba załogi w schronie B1-5 w Przerwankach (Rejon Umocniony Giżycko). Strzelnica obrony wejścia i zapola wzmocniona stalową płytą z zamknięciem 48 P8. Układ pomieszczeń odpowiada lustrzanemu odbiciu schronu B1-5 w Jedamkach (Giżycki Rejon Umocniony – niem. Lötzener Seenstellung) (Rys. 05.).

Fot. 08. Izba załogi w schronie B1-5 w Czechowie. Strzelnica obrony wejścia i zapola chroniona płytą z zamknięciem 48 P8, na prawo zawór przewodu doprowadzającego powietrze do filtrowentylatora HES a w narożniku punkt łączności i dowodzenia (konfiguracja pomieszczeń rys. 04.).

Fot. 09. Punk dowodzenia w schronie B1-5 w Czechowie (konfiguracja pomieszczeń rys. 04.). Pomiędzy wylotami rur do łączności głosowej znajdował się telefon forteczny.

Fot. 10. Izba załogi w schronie B1-5 w Czechowie. Widok w kierunku korytarza oddzielającego pomieszczenia bojowe od izby załogi. Po prawej stronie wejście do śluzy przeciwgazowej oraz wnęka strzelnicy obrony wejścia i zapola (konfiguracja pomieszczeń rys. 04.).

W odmienny sposób postąpiono z płytą stalową 7 P7 ze stanowiskiem bojowym ckm do ognia czołowego w schronie w miejscowości Zwierzyn (Pozycja Pomorska). Płyta ze strzelnicą została całkowicie przysłonięta przez żelbetową ścianę na całej jej wysokości.

Izba załogi

Schron bojowy B1-5 na dwa ckm-y wznoszono w kilku wersjach. Położenie prycz załogi było uzależnione od lokalizacji w schronie punku łączności i dowodzenia. Zdjęcie fot. 08, wykonane w schronie Regelbau B1-5 w Czechowie, prezentuje jedno z kilku miejsc położenia rur głosowych do prawej (niem. Sprachrohr zum r K.R.) i lewej izby bojowej (niem. Sprachrohr zum l K.R.). Pomiędzy wyjściami rur głosowych zachowały się śruby po mocowaniu telefonu fortecznego ze skrzynką na baterię oraz poniżej na głowicę kablową. W innej wersji schronu, telefon i wyprowadzenie rur głosowych znajdowało się na skośnej ścianie izby załogi.

Schron wyposażono w piec. Gazy spalinowe odprowadzano na zewnątrz schronu przewodem, poprowadzonym pod stropem nad wejściem ze śluzy przeciwgazowej (Fot. 11) do izby załogi i przez ścianę na zewnątrz schronu. Na ścianie w śluzie (Fot. 05) umieszczono zawór [03] do przewodów wentylacyjnych i kominowych (niem. Äußerer Abschluß für Ansauge- Rauch- und Lüftungsrohr). Na zewnątrz schronu przewód prowadzono w czworokątnym, jednostronnie otwartym, pionowym kanale. W innej wersji schronu, wyprowadzenie przewodu kominowego znajdowało się na tylnej ścianie izby (Fot. 06).
Na rys. 05 zaznaczono położenie prycz dla 10 osobowej załogi. Dla tego wariantu schronu telefon forteczny oraz wyprowadzenie jednej z rur głosowych znajduje się pomiędzy pierwszym i drugim rzędem piętrowych prycz. Druga z rur głosowych została umieszczona w ścianie przy wejściu do izby załogi ze śluzy przeciwgazowej. Widoczna jest na fot. 11, gdyż została odsłonięta przez eksplozję w schronie.

Obrona wejścia

Zgodnie z zaleceniami, schron otrzymał strzelnicę obrony wejścia i zapola. Standardowym pancerzem była 4 cm stalowa płyta z zamknięciem 48 P8 [03](Fot. 08). Od tej zasady zdarzały się wyjątki. Na obszarze Rejonu Umocnionego Giżycko stosowano również 2 cm płyty stalowe (Fot. 12) starego typu ze strzelnicą 22 x 30 cm [05]. Duża strzelnica znacznie ułatwiała skuteczną obronę.
Stanowisko obrony wejścia znajdowało się w korytarzu, oddzielającym pomieszczenia bojowe od izby załogi. Strzelnica wzmocniona była 3 cm stalową płytą z zamknięciem 57 P8.

Wyjście ewakuacyjne

Wyjście ewakuacyjne (Fot. 04) znajdowało się korytarzu (Rys. 02. 3) oddzielającym pomieszczenia bojowe od izby załogi lub w pomieszczeniu dla załogi na tylnej ścianie (Fot. 07). Zabezpieczone było od wewnątrz drzwiami gazoszczelnymi. Rozwiązania konstrukcyjne wyjścia ewakuacyjnego zostały opisane w opracowaniu Wyjście ewakuacyjne – Notausgang.

Układ wentylacji w schronie Regelbau B1-5

Układ wentylacji odtworzono podczas inwentaryzacji schronu bojowego Regelbau B1-5 dwa ckm-y (niem. MG-Doppelschartenstand) wzniesionego w pobliżu miejscowości Jedamki na terenie Rejonu Umocnionego Giżycko (niem. Lötzener Seenstellung). Inwentaryzację przeprowadzono w listopadzie 2018 roku.

Zaprojektowany układ wentylacji przeznaczony był do bezpośredniego napowietrzania pomieszczeń bojowych (rys. 05. 1 i 2) oraz izby załogi (rys. 05. 4). W tych pomieszczeniach znajdowały się urządzenia filtrowentylacyjne typu HES (rys. 05. 10). Zadaniem tego urządzenia było zassanie powietrza z zewnątrz schronu poprzez układ rur zakończonych czerpnią powietrza (rys. 05. 09) i tłoczenie go do pomieszczenia. W zależności od potrzeb mogło być to niefiltrowane lub filtrowane powietrze przez układ filtrów przeciwchemicznych. Zanieczyszczone gazami prochowymi powietrze opuszczało izbę bojową poprzez otwartą podczas walki strzelnicę ckm w wyniku różnicy ciśnień. W pomieszczeniach schronu utrzymywano nadciśnienie. Powietrze z izby bojowej mogło być wykorzystane do napowietrzania innych izb.
Pomieszczeniami pośrednio napowietrzanymi był korytarz (rys. 05. 3) oddzielający część bojową i śluza przeciwgazowa (rys. 05. 5). Pomieszczenia połączone były rurami o średnicy 10 cm, osadzonymi w ścianach działowych. Na wlotach przewodów zamontowano jednokierunkowe nadciśnieniowe zawory (rys. 05. 11) o symbolu 4ML.01. Pozwalały one na przepływ powietrza tylko w jednym kierunku przy określonej minimalnej wartości nadciśnienia, mierzonego wysokością słupka wody. Powietrze opuszczało schron przewodem o zakończony pancerzem (rys. 05. 12), o identycznej konstrukcji jak czerpnia powietrza. W celu zachowania bezpieczeństwa pancerz ten w schronie bojowym B1-5 umieszczono w bocznej ścianie jednego z uskoków przeciwrykoszetowych strzelnicy obrony wejścia i zapola (Fot. 14).

**Rys. 05.** Konfiguracja pomieszczeń w schronie B1-5 na dwa ckm-y (niem. MG-Doppelschartenstand). Obiekt z „Lasu Jedamki” z płytą 7P7 wzmocnioną w późniejszym okresie żelbetonowa ścianą. 1. i 2. Izba bojowa dla ckm MG 08 na podstawie fortecznej, 3. Korytarz, 4. Izba załogi, 5. Śluza przeciwgazowa, 6. Strzelnica obrony bezpośredniej z zamknięciem 57 P8, 7. Strzelnica obrony wejścia i zapola, chroniona płytą starego typu (w standardzie zamknięciem 48 P8), 8. Wyjście ewakuacyjne, 9. Czerpnia powietrza, 10. Filtrowentylator HES, 11. Nadciśnieniowy zawór jednokierunkowy 4.ML.01, 12. Pancerz zabezpieczający wylot rury odprowadzającej powietrze ze schronu, 13. Przewód kominowy z zamknięciem.

**Fot. 12.** Widok 2 cm płyty stalowej starego typu w schronie bojowym B1-5 w Jedamkach, często stosowanej w strzelnicy obrony wejścia i zapola obiektów Rejonu Umocnionego Giżycko.

**Fot. 14.** Widok strzelnicy obrony wejścia i zapola wzmocnionej 2 cm płytą starego typu w schronie Regelbau B1-5 w Jedamkach. Po lewej stronie wylot przewodu usuwającego powietrze ze schronu w bocznej ścianie profilu przeciwrykoszetowego.

[01] – Wał Pomorski, Janusz Miniewicz, Bogusław Perzyk, schrony bojowe 27 i 39 na mapie 15 c na stronie 39.
[02] – Płyta stalowa 10 P7 ze strzelnicą posiadała wymiary 280 x 200 x 6 cm (szerokość x wysokość x grubość).
[03] – więcej w opracowaniu Zamknięcie przewodu wentylacyjnego lub kominowego
[04] – więcej w opracowaniu Zamknięcie strzelnicy broni ręcznej 48 P8 – Gewehrschartenverschluss
[05] – 2 cm płyta stalowa zostało opisana w opracowaniu Stahl-Schartenplatte 2 cm stark – 2 cm płyta stalowa ze strzelnicą (1932)