Opracował: Franz Aufmann
Schrony bojowe R 105a dla broni maszynowej (niem. MG-Kasematte mit Kleinstglocke und Flankierungsanlage), wznoszone od 1940 roku na nowej pozycji obronnej wzdłuż rzeki Pisy (niem. Narew-Pisa-Stellung, względnie Galindestellung) wyposażono w pancerze o wyższej odporności na przebicie. Orylony chroniły strzelnice broni maszynowej przed bocznym ostrzałem (Fot. 19.). Główne stanowisko bojowe umieszczone było za 200 mm gazoszczelną płytą pancerną 78P9 o odporności B z zamknięciem kulistym. W przeciwieństwie do rozwiązań stosowanych w poprzednich latach, płyta pancerna została przesunięta z lica ściany (Rys. 02). Uzyskano w ten sposób dodatkową ochronę strzelnicy przed bezpośrednim ostrzałem. Zastosowano karabin maszynowy MG 34 na podstawie fortecznej. Wystrzelone łuski zbierane były do podwieszonego pod karabinem maszynowym worka. Rozwiązanie to zasadniczo obniżyło ilość gazów prochowych zanieczyszczających pomieszczenie bojowe. Łuski z wystrzelonych nabojów nie zalegały na posadzce izby bojowej.
Otwór strzelnicy posiadał gazoszczelne kuliste zamknięcie. Podczas prowadzenia ognia strzelnica zamknięta była jarzmem kulistym podstawy fortecznej. Celowniczy ckm miał do dyspozycji celownik optyczny Pz.ZF-1 (niem. Panzer Zielfernrohr-1) firmy Karl Zeiss o powiększeniu 2,5 x i kącie obserwacji 28 stopni. Sektor ognia ckm wynosił 62 stopnie w płaszczyźnie poziomej a w pionowej od +12 do -15 stopni. Płyta została wyposażona w dwa peryskopy Pz.B.W.F. 9 (niem. Panzer Beobachtungswinkelrohr) do obserwacji przedpola, umieszczone w otworach po obu stronach stanowiska bojowego. Powiększeni 2,5 x oraz kąt obserwacji 150 stopni peryskopów firmy Busch ułatwiał dowódcy stanowiska obserwację pola walki.
Izba bojowa do obrony wejścia i zapola została wyposażona w nowo wprowadzony pancerz, który został umieszczony w płaszczyźnie wewnętrznej ściany pomieszczenia. W ten sposób zredukowano możliwość bocznego ostrzału strzelnicy. Dla ochrony stanowiska wykorzystano przestarzałą już płytę stalową 7P7 ale wzmocnioną równolegle ustawioną płytą – nakładką 726P3, również o grubości 100 mm. Całkowita grubość obu płyt wynosiła 200 mm. Ta z pozoru mała zmiana umożliwiła zredukowanie grubości ściany ze strzelnicą z 2 metrów do 1,2 metra. Pozwoliło to na zmianę położenia korytarza wejściowego (Rys. 02.). Dwudzielne drzwi wejściowe do schronu, które we wcześniejszym rozwiązaniu znajdowały się w płaszczyźnie bocznej ściany korytarza, umieszczono w załamanym pod kątem prostym przedłużeniu korytarza. Zmieniono również kierunek ich otwierania. W ten sposób całkowicie wyeliminowano możliwość bezpośredniego ostrzału drzwi wejściowych z zewnątrz schronu. Rozwiązanie to uznano za wzorcowe, co znalazło potwierdzenie w później opublikowanych wytycznych. Jedynie schrony, budowane na pozycji obronnej Narew-Pisa i Pozycji Olsztyneckiej, otrzymały charakterystyczny tynk widoczny na zdjęciu Fot. 18. Ułatwiał maskowanie obiektów. Pokryto nim opancerzenie i elewacje obiektów.
2.1. Zmiany w układzie wentylacji.
Zastosowanie nowego typu płyt 78P9 zamiast 7P7 do ochrony stanowisk ckm wymusiło zmiany w układzie wentylacji schronu Regelbau R 105. Prawdopodobnie nie przekazano z odpowiednim wyprzedzeniem nowej dokumentacji technicznej do podległych jednostek. W obiektach tego typu, a wznoszonych w 1940 roku na nowej granicy państwowej z ZSRR (Narew-Pisa-Stellung), nie wprowadzono jednolitych zmian.
Standardowy układ wentylacji przedstawiono na Rys. 03. Prezentuje on układ wentylacji zastosowany w schronie R 105a, który wybudowano w pobliżu miejscowości Kozioł. Układ napowietrzania pomieszczenia bojowego dla ckm sMG 08, stosowany wcześniej w schronach Regelbau 105a z 1939 roku, pozostawiono praktycznie bez zmian. Skorygowano położenie czerpni powietrza (Fot. 18 i Rys. 03). Zastosowanie gazoszczelnej płyty pancernej 78P9 zamiast 7P7, chroniącej stanowisko bojowe ciężkiego karabinu maszynowego MG 34, wymusiło wprowadzenie dodatkowego przewodu odprowadzający zanieczyszczone powietrze z izby bojowej na zewnątrz schronu. Zabezpieczony jednokierunkowym zaworem nadciśnieniowym wlot powietrza umieszczano w niszy na bocznej ścianie izby. Wylot przewodu, chroniony staliwnym pancerzem, znajdował się w rozglifieniu strzelnicy (Fot. 22.). Jednokierunkowy zawór nadciśnieniowy widoczny jest na fot. 19 i znajduje się na prawej ścianie w bliskiej odległości od niszy oświetleniowej.
W odmienny sposób poprowadzono przewód usuwający zanieczyszczone powietrze z izby bojowej w schronie Regelbau 105a, który wzniesiono w pobliżu miejscowości Zbójna. Przewód ten posiada długość kilku metrów. Został poprowadzony z pomieszczenia przez wewnętrzny korytarz tak, aby wraz z przewodem odprowadzającym powietrze z izby obrony wejścia i zapola posiadał wspólny wylot w korytarzu wejściowym do schronu.
Przeprowadzone inwentaryzacje schronów na terenie byłych Prus Wschodnich potwierdziły fakt nie wykonania przewodu odprowadzającego zanieczyszczone powietrze z izby bojowej. To tych nielicznych przypadków należy schron r 105 c wzniesiony w tamach punktu oporu Jeże-Wschód (niem. Stützpunkt Gehsen Ost) na Mazurskiej Pozycji Granicznej (niem. Masurische Grenz-Stellung) (więcej>).
Wszystkie przewody wentylacji posiadają ruchome kołnierze z otworami pod śruby mocujące. Kołnierze opierają się o plastycznie wyoblone zakończenie rury. Główne przewody zasilające posiadają średnicę 150 mm. Zachowano przekrój przewodów zasilających i rozprowadzających tłoczone przefiltrowane powietrze. Ich średnica wynosi 100 mm. Przewody odprowadzające powietrze posiadają średnicę 150 mm.
Po drugiej stronie linii demarkacyjnej z 1939 roku
Po drugiej stronie linii demarkacyjnej z 1939 roku, na terenach zajętych przez ZSRR, powstawały silne umocnienia, które przeszyły do historii pod nieformalną nazwą „Linii Mołotowa”. Odpowiednikiem, opisywanego schronu Regelbau R 105d był schron do ognia bocznego na dwa ciężkie karabinu maszynowe (PPK) ze strzelnicą obrony zapola. Zadania taktyczne obu schronów bojowych były porównywalne. Na rys. 04 zestawiono sylwetki obu schronów. Po prawej stronie sowiecki schron PPK bez zaplecza technicznego (bez maszynowni). Schron na dwa ciężkie karabinu maszynowe (PPK) z pełnym zapleczem technicznym został opisany w artykule „PPK – Jednokondygnacyjny schron na dwa ckm-y do ognia bocznego„.
Odprowadzenie gazów spalinowych z pieca w schronie R 105a z 1940 roku
W schronie R 105a z 1940 roku zmieniono układ usuwania gazów spalinowych z pieca grzewczego. Wprowadzono piece o nowoczesnej konstrukcji, posiadające własny zawór odcinający. Do minimum ograniczono długość przewodów układu kominowego. Otwór zsypowy (Rys. 06. -3) umiejscowiono w ścianie bocznej, zabezpieczonej pionowym ocembrowanym szybem (Rys. 06). Ściana ta posiadała obsyp kamienno-ziemny.
Dwa rozwiązania szybów o różnym kształcie w przekroju normalnym, występujące w schronach R 105 z Pozycji Pisy (niem. Galindestellung), zostały zaprezentowane na zdjęciach Fot. 25. i Fot. 27.
Przy wejściu do izby załogi znajdują się dwa wyloty rur układu kominowego (Fot. 26.). Rura o średnicy 100 mm odprowadzająca gazy spalinowe z pieca podłączona była do górnego przewodu. Dolna rura o większej średnicy (Rys. 06. – 4.) zakończona została zaślepką z zaworem odwadniającym (zgodnie z zaleceniami). W praktyce stosowano znacznie prostsze rozwiązanie. W okrągłej płycie, zamykającej wylot dolnej rury w izbie załogi, wykonywano gwintowany otwór spustowy. Otwór zaślepiano po przez wkręcenie śruby z uszczelką. Nagrzewająca się część przewodu kominowego izolowana była warstwą waty szklanej (Rys. 06. -2.).
Pomieszczenia schronów miały ograniczoną kubaturę. Dlatego też, powietrze niezbędne do potrzymania procesu spalania w w dużych piecach grzewczych, doprowadzano za pomocą rury z zewnątrz schronu. Takie rozwiązanie zaistniało już w przypadku zastosowania pieca serii WT-100. Niezbędne podzespoły znajdują się w wykazie części znormalizowanych wyposażenia obiektów fortecznych. W schronie Regelbau R 105 stosowano prawdopodobnie piec z serii Wt 80 (Rys. 06. -5.). Nie wymagał doprowadzenia powietrza do komory spalania z zewnątrz schronu. Piece nowej generacji z serii Wt 80 zostały wyposażone we własny zawór odcinający. Drugi zawór odcinający, w celu utrzymania gazoszczelności schronu, montowany był do przewodu odprowadzającym gazy spalinowe tuż przy jego wylocie ze ściany. Na rys. 05 nie jest narysowany (!).
Piec gazoszczelny Wt 80
Opis gazoszczelnego pieca Wt 80
Konstrukcję gazoszczelnego i odpornego na ciśnienie pieca, przeznaczonego do ogrzewania pomieszczeń obiektów fortyfikacji stałej, opracowano w 1938 roku. Producentem pieca była firma W. Ernst Haas & Sohn z siedzibą w miejscowości Sinn w Hesji. Piece produkowane były w odlewni żeliwa „Neuhoffnungshütte”.
Piec Wt 80 składa się z cylindrycznego żeliwnego korpusu (Rys. 2. – 1.). W jego dolnej części znajduje się podstawa (Rys. 2. – 2.), umożliwiająca mocowanie pieca za pomocą czterech kotw do betonowego cokołu. Górna część korpusu zakończona została kołnierzem (Rys. 2. – 9.) Do niego mocowano zaworu odcinający (Rys. 2. – 10.) wraz z przewodem odprowadzającym gazy spalinowe. W górnej części pieca znajduje się przestrzeń spalania. Od dołu ogranicza ją żeliwna ściana komory spalania (Rys. 2. – 5.) z rusztem (Rys. 2. – 4.). Elementy te ulegają zużyciu w procesie eksploatacji pieca. Dlatego też dolna żeliwna ściana komory spalania została zaprojektowana jako konstrukcja segmentowa. Umożliwia ona wymianę uszkodzonych lub zużytych segmentów po przez drzwiczki (Rys. 2. – 6.) pieca. Zalecano okresową kontrolę tych elementów. Części i podzespoły posiadały numerację, która ułatwiała wymianę (zamawianie) zużytych na nowe.
Uchylne w poziomie drzwiczki (Rys. 2. – 6.) na wsporniku (Rys. 2. – 7.) stanowią podzespół, wymieniany w komplecie. Drzwiczki (Rys. 2. – 6.) są dociskane za pomocą śruby z pokrętłem (Rys. 2. – 8.) do obudowy pieca. Pozwalają na całkowite odcięcie dopływu powietrza.
Podczas procesu ogrzewania, dolne drzwiczki są lekko dociśnięte do korpusu pieca, tak że pozostawiona szczelina pozwala na dopływ powietrza do komory spalania przez otwory w ruszcie.
W celu uzyskania podwyższonej wydajności cieplnej, w górnej części komory spalania umieszczono żeliwny kolektor (Rys. 2. – 9.). Bezpośrednio nad kolektorem mocowany był do kołnierza (Rys. 2. – 3.) zawór odcinający (Rys. 2. – 10.). Zastosowano go w celu możliwości szybkiego odcięcia wypływu gazów spalinowych z komory spalania. Z boku zaworu odcinającego mocowana była płytka ze skróconą instrukcją pieca. Podobnie jak kolektor, zawór odcinający w razie uszkodzenia podlegał szybkiej wymianie.
Gazoszczelny piec Wt 80, zaprojektowany początkowo wyłącznie do ogrzewania pomieszczeń, otrzymał dodatkową żeliwną półkę, obejmującą górną części pieca wokół podstawy zaworu odcinającego. Pozwalała ona podgrzewanie posiłków. Jej wielkość zapewniała ustawienie do czterech menażek. Rozmieszczone na obwodzie półki uchwyty umożliwiały zawieszenie następnych 5 sztuk. Dopiero kolejna wersja pieca, oznaczona jako Wt 80 K (niem. mit Kochplatte), została wyposażona w płytę grzewczą o średnicy 365 mm, ustawioną centralnie na piecu. W tym celu wylot gazów spalinowych z zamocowanym zaworem odcinającym umiejscowiono również w górnej części pieca, ale na cylindrycznej części korpusu (Rys. 01).
Obsługa pieca
Zasady użytkowania gazoszczelnego pieca Wt 80 w obiektach fortyfikacji stałej regulowała instrukcja „Merkblatt über das Heizen der Öfen Wt 80K in Befestigungsanlagen”. Instrukcja obsługi powinna być zawieszona na ścianie w pobliżu pieca.
Rozpalanie pieca
Przed rozpaleniem ognia w piecu należało otworzyć zawór odcinający. Proces ogrzewania wymagał stałego dopływu powietrza do komory spalania. Ze względu na ograniczoną kubaturę pomieszczeń, nakazywano pozostawić uchylone drzwi lub strzelnice względnie uruchomić wentylator napowietrzający. Po usunięciu popiołu i żużlu, sprawdzeniu stanu uszczelek dolnych i górnych drzwiczek, można było umieścić w komorze spalania koks lub brykiety węgla drzewnego. Rozpalenie odbywało się przy pomocy drewna opałowego. Stosowanie paliw płynnych było zabronione.
Lista materiałów opałowych ograniczona była do określonych gatunków koksu (Brechkoks, Schwelkoks) lub w drugiej kolejności brykietów z węgla drzewnego. Materiał opałowy musiał podczas spalania wydzielać minimalną ilość dymu, który to umożliwiał nieprzyjacielowi lokalizację obiektów fortecznych. Jednocześnie stosowane materiały opałowe dobrano ze względu ilości sadzy i substancji smolistych powstających w procesie spalania. W zależności od stosowanego opału określono harmonogram czyszczenia przewodów kominowych. W przypadku stosowania koksu, czyszczenie komina należało przeprowadzić nie mniej niż raz na 6 miesięcy a dla brykietów z węgla drzewnego nie mniej niż raz w miesiącu.
Po rozpaleniu zamykano górne drzwiczki przez docisk za pomocą śruby z pokrętłem. Dolne drzwiczki należało mocno docisnąć do korpusu pieca a następnie po przez jeden obrót śruby dociskowej utworzyć szczelinę umożliwiającej dopływ powietrza do komory spalania przez otwory w ruszcie.
Obsługa podczas ogrzewania
Należy zapewnić dopływ świeżego powietrza. Drzwi lub strzelnice powinny być stale uchylone. Niezbędne jest również okresowe odwodnienie przewodu kominowego. W rurze (dolny przewód – 4) zbiera się woda powstała w wyniku skroplenia się pary wodnej. W zależności od stosowanego opału, odwodnienie należało przeprowadzać nawet minimum trzy razy dziennie.
W przypadku ostrzału lub ataku gazowego należy zamknąć uchylone drzwi lub strzelnice oraz uruchomić wentylator napowietrzający.
Wygaszanie pieca WT 80
Górne i dolne drzwiczki należy zamknąć przez ich silny docisk śrubami z pokrętłem do korpusu pieca. Odciąć wypływ gazów z komory spalania za pomocą zaworu odcinającego przy piecu i na przewodzie odprowadzającym.
Palenie w piecu jest zabronione przy braku ciągłej pracy wentylatora napowietrzającego w przypadku:
– udania się załogi na spoczynek,
– zamknięcia wszystkich drzwi i strzelnic (np. podczas ataku gazowego lub ostrzału nieprzyjaciela),
– prowadzenia ognia z pomieszczenia, w którym znajduje się piec.
Ogrzewanie w nocy
Nie prowadzi się ogrzewania w porze nocnej. Dozwolone jest tylko podczas wyjątkowych mrozów. Podczas ogrzewania pomieszczeń w nocy należy pozostawić piec pod nadzorem warty i zabezpieczyć stały dopływ świeżego powietrza. W przypadku bólu głowy lub wystąpieniu nudności należy przeprowadzić kontrolę powietrza na zawartość CO. Warta, nadzorująca ogrzewanie w schronie, kontrolowana jest telefonicznie co najmniej raz na godzinę.
Skrócona instrukcja obsługi
Skrócona instrukcja obsługi pieca zamocowana była do bocznej powierzchni zaworu odcinającego.
Normalny tryb pracy
Zawór przy piecu i gazoszczelna zasuwa na końcu rury odprowadzającej gazy spalinowe jest otwarta. Górne drzwiczki pieca są dociśnięte za pomocą śruby z pokrętłem. Szybkość spalania regulowana jest przy pomocy docisku śruby zamykającej dolne drzwiczki.
Zabezpieczenie pieca w przypadku zagrożenia:
Należy mocno dokręcić śruby dociskowe obu drzwiczek. Zamknąć przewód zaworem odcinającym. Zamknąć przewód odprowadzający gazy spalinowe zasuwą gazoszczelną.
Po zakończeniu zagrożenia:
W pierwszej kolejności odblokować przewód odprowadzający gazy spalinowe przez otwarcie zasuwy gazoszczelnej. Zawór odcinający ustawić w płożenie „otwarte”. Poluzować śrubę zamykającą dolne drzwiczki.
Części zamienne
zamawiać zgodnie z numerem na częściach lub podzespołach.
Podziękowania dla Pana Martina Bürena
za motywację do dalszej pracy nad
obiektami niemieckiej fortyfikacji stałej.
Franz Aufmann