Opracował: Franz Aufmann
W 1938 roku rozpoczęto prace nad nowymi konstrukcjami schronów bojowych w związku z planowanym wprowadzeniem nowej odporności dzieł fortecznych na ostrzał, określanej jako B neu. Oznaczało to, że obiekty budowane zgodnie z nowymi założeniami będą posiadały żelbetowe ściany o grubości 2 metrów. Stropy wzmacniano standardowo stalowymi profilami dwuteowymi, między którymi rozłożono arkusze z blachy stalowej.
Podstawowe uzbrojenie schronu, ciężki karabin maszynowy MG08 na podstawie fortecznej, umieszczono za 100 mm stalową płytą 7P7 (więcej >) z niegazoszczelną strzelnicą. W poprzednich latach płyta pancerna lub stalowa, chroniąca stanowisko bojowe ckm, była umieszczana standardowo w niemieckiej fortyfikacji stałej na zewnętrznym licu ściany. W przypadku nowo projektowanych schronów została cofnięta w głąb ściany w celu zminimalizowania możliwości bocznego ostrzału. Nowością pośród planowanych rozwiązań konstrukcyjnych było wprowadzenie orylonu, przedłużającego ścianę czołową schronu przy strzelnicy broni maszynowej. Zabezpieczał płytę ze strzelnicą przed skośnym ostrzałem od strony przedpola (Fot. 01.).
Nowo powstałe konstrukcje obiektów fortecznych nazwano serią projektową „100”. Obiekty oznaczano trzycyfrowymi numerami a każdy zaczynał się do „1”. Niniejsze opracowanie zostaje poświęcone tylko jednej konstrukcji R 105. Schron bojowy Regelbau R 105 na broń maszynową do ognia bocznego zaprojektowano w czterech wersjach :
– Regelbau R 105a mit Kleinstglocke und Flankierungsanlage – z małą kopułą obserwacyjną oraz strzelnicą obrony wejścia i zapola,
– Regelbau R 105b mit Sehrohr und Flankierungsanlage – z peryskopem oraz strzelnicą obrony wejścia i zapola,
– Regelbau R 105c mit Kleinstglocke ohne Flankierungsanlage – z małą kopułą obserwacyjną bez strzelnicy obrony wejścia i zapola,
– Regelbau R 105d mit Sehrohr ohne Flankierungsanlage – z peryskopem bez strzelnicy obrony wejścia i zapola.
W praktyce, oznaczało to, że schron posiadał aż osiem wersji. W zależności od przewidywanego kierunku natarcia nieprzyjaciela, uwarunkowań terenowych oraz wymagań planu ogni wznoszono również obiekty w „lustrzanym” odbiciu.
Uzbrojenie schronu w wersji najbardziej rozbudowanych stanowiły dwa karabiny maszynowe na podstawach fortecznych. Schron obsadzała sześcioosobowa załoga. Pierwsze schrony tego typu zaczęto wznosić już w 1939 roku. W wersjach R 105a i R 105b wejście do schronu oraz strzelnica zapola chroniona jest okapem przed ostrzałem z broni stromotorowej. Strzelnica obrony zapola została umieszczona w ścianie o grubości 2 metrów (Fot. 04.).
Istotną rolę odgrywało stanowisko obserwatora piechoty. W zależności od wersji schronu obserwację pola walki prowadzono za pomocą peryskopu SR 9 (niem. Sehrohr 9), umieszczonego pionowo w stropie obiektu lub ze stanowiska obserwacyjnego w małej kopule obserwacyjnej 90P9 (niem. Kleinstglocke für Infanterie Beobachtung) (więcej >). Łączność pomiędzy punktem obserwacyjnym a izbą bojową i izbą załogi zapewniały rury łączności głosowej. Prowadzenie obserwacji ze stanowisk bojowych ograniczone było wyłącznie do sektora ostrzału.
Opis schronu R 105b w Martianach.
Schron R 105b w Martianach należy do nielicznych obiektów zachowanych w bardzo dobrym stanie. Nie otrzymał obsypu kamienno ziemnego. Zgodnie z informacjami uzyskanymi od mieszkańców Martian, obiekt zamaskowano jako zabudowanie gospodarcze. Wokół obiektu zachowały się betonowe elementy (Fot. 01.) mogące służyć jako podstawy dla konstrukcji nośnej zabudowy.
Ten typ schronu w wersji z 1939 roku wyposażony był w dwa stanowiska bojowe dla broni maszynowej. Główne chronione było 100 mm stalową płytą 7P7 (więcej >). Stanowisko ckm do obrony wejścia i zapola schronu ustawiono za uniwersalną płytą stalową 422P01 (więcej >).
Do schronu wchodzi się korytarzem, zostawiając po lewej stronie strzelnicę obrony wejścia i zapola. Wejście było zabezpieczone drzwiami kratowymi 491P2. Po lewej stronie znajdują się czworokątne nisze na złącza dla łączności telefonicznej i bezprzewodowej. Nad posadzką zostały umieszczone dwa otwory wylotowe układu wentylacji schronu. Na wprost, prawie w osi korytarza, znajduje się strzelnica obrony wejścia (Fot. 05.). Zastosowano pancerz strzelnicy broni ręcznej 48P8 (niem. Gewehrschartenverschluß) (więcej >).
Wejście z korytarza do pierwszego pomieszczenia schronu – śluzy przeciwgazowej, umieszczono w prawej ścianie. Chronione było dwudzielnymi, ciężkimi drzwiami gazoszczelnymi 434P01. Otwierały się w kierunku strzelnicy.
Po prawej stronie od wejścia została wykonana nisza (Fot. 07.) z cylindrycznym otworem w fundamencie. W tym miejscu powinna znajdować się pompa wodna. Stosowano pompki skrzydełkowe. W śluzie możemy zidentyfikować dwa otwory wentylacyjne. Jeden z nich, umieszczony w niszy, posiadał wcześniej jednostronny zawór nadciśnieniowy.
Wejście ze śluzy przeciwgazowej do pomieszczenia załogi zamykane było lekkimi drzwiami gazoszczelnymi. W izbie załogi stajemy tyłem do wejścia do pomieszczenia magazynowego. Po obu stronach zawieszone były piętrowe prycze dla załogi. Przy lewej ścianie wystaje z fundamentu rura (Fot. 08.) na przewód telefoniczny. Nad nią powinien być podwieszony telefon forteczny ze skrzynką na baterie. Na tej samej ścianie przy otworze wejściowym widoczne są dwa wyprowadzenia przewodów. Górny, zdekompletowany, jest przewodem doprowadzającym powietrze (dalej przewodem zasilającym) z czerpni do urządzeń filtrowentylacyjnych w schronie. Posiada średnicę 150 mm. Dalsza jego część zagłębia się w ścianę po drugiej stronie otworu wejściowego. Kolejny otwór na tej samej wysokości jest zakończeniem rury doprowadzającego powietrze do filtrowentylatora HES z przewodu zasilającego. Urządzenie mocowane było czterema kotwami do ściany pomiędzy otworem wejściowym a niszą strzelnicy obrony wejścia. Po prawej stronie strzelnicy dwa wyprowadzenia rur głosowych do wewnętrznej komunikacji z główną izbą bojową oraz izbą dowodzenia – stanowiskiem obserwacyjnym.
Nad przewodem doprowadzającym powietrze została poprowadzona rura kominowa. Odprowadzała gazy spalinowe z żeliwnego pieca. Piec wykorzystywano do ogrzewania lub podgrzewania posiłków. Ustawiony był po środku izby między dwoma rzędami prycz.
Wejście do głównej izby bojowej zabezpieczone było ciężkimi drzwiami 435P01. W pomieszczeniu, przed stalową płytą 7P7 stał stolik z saniami do mocowania podstawy fortecznej z ckm. Po lewej stronie strzelnicy, zawsze od strony przeziernika, znajdują się zakończenia rur głosowych. To miejsce przeznaczone było dla dowódcy stanowiska bojowego. Po lewej stronie stronie, przy wejściu do izby, powinien znajdować się mały stolik z urządzeniem do ładowania taśm dla ckm. Na tylnej ścianie widoczny jest otwór rury podającej powietrze do filtrowentylatora HES. Poniżej znajdują się kotwy do mocowania urządzenia.
Strzelnica obrony wejścia i zapola wzmocniona była stalową płytą 422P01 (niem. Schartenplatte) (Fot. 10.). Płyta posiadała dużych rozmiarów strzelnicę dostosowaną do prowadzenia ognia z MG 08 oraz przeziernik obserwacyjny dla dowódcy stanowiska ckm. W przypadku schronu R 105b z Martian (Fot.04.) nie wykonano dodatkowego rozglifienia strzelnicy na przeziernik. W posadzce, zachowały się kotwy do mocowania stolika z saniami pod podstawę forteczną dla MG 08.
W tylnej części pomieszczenia znajduje się otwór o wymiarach 60 x 80 cm (Fot. 12.) korytarza wyjścia ewakuacyjnego. Od strony izby bojowej, wyjście ewakuacyjne zamykano stalowymi drzwiczkami 410P9. Z drugiej strony posiadał zamknięcie w postaci dwóch rzędów stalowych kształtowników wsuwanych poziomo od góry w dwa pionowe kanały, wykonane w bocznych ścianach korytarza. Kanały widoczne są na Fot. 13. Poziomy korytarz posiadał cienką murowaną ściankę wykonaną z jednego rzędu cegieł, ustawionego w płaszczyźnie elewacji. Szyb ewakuacyjny schronu z obsypem kamiennoziemnym powinien być wypełniony sypką glebą. U podstawy szybu powinno być wykonane odwodnienie, zabezpieczające przed zalewaniem schronu przez wodę z opadów atmosferycznych.
1. Układ wentylacji w schronie bojowym Regelbau R 105b z 1939 roku
Układ wentylacji zostanie omówiony na przykładzie schronu do ognia bocznego R 105b (niem. MG-Kasematte mit Sehrohr und Flankierungsanlage) z peryskopem oraz strzelnicą obrony wejścia i zapola.
Powietrze dostarczane jest do schronu przewodami (dalej nazywane zasilającymi) o średnicy 150 mm z dwóch czerpni umieszczonych w tylnej elewacji schronu (Fot. 02). Wloty powietrza chronione są staliwnymi pancerzami. Urządzenia filtrowentylacyjne HES z ręcznym lub elektrycznym napędem, podłączone do przewodów zasilających rurą o średnicy 100 mm, tłoczą przefiltrowane powietrze do poszczególnych pomieszczeń schronu. Pomieszczenia izolowane są drzwiami gazoszczelnymi. W schronie utrzymywane jest nadciśnienie, które zapobiega dostawaniu się do wnętrza obiektu zanieczyszczonego lub skażonego powietrza. Jego wartość mierzona jest przy pomocy manometru wodnego typu U-rurka. Utrzymanie nadciśnienia w schronie, przy pracujących urządzeniach filtrowentylacyjnych, umożliwiają jednokierunkowe zawory nadciśnieniowe firmy Drägerwerk (więcej >>), umieszczone na wlotach rur odprowadzających powietrze. Urządzenia te mają możliwość płynnej regulacji progu zadziałania w zakresie od 5 do 15 mm słupka wody. Oznacza to, że zawór pozwala na przepływ powietrza w jednym kierunku, jeżeli różnica ciśnień jest większa od ciśnienia hydrostatycznego wytworzonego przez słupek wody o wysokości 5 mm. W omawianym schronie zawory nadciśnieniowe, mocowane na wlocie przewodów odprowadzających powietrze, znajdowały się w niszach o wymiarach 34 x 42 x 15 cm.
Przewody odprowadzające posiadają średnicę 150 mm. Wszystkie przewody wentylacji zakończone są przyspawanymi kołnierzami z otworami po śruby mocujące.
1.1. Izba załogi
Obieg powietrza omawiany jest przy zamkniętych wszystkich drzwiach gazoszczelnych. Wentylator umieszczony był na wsporniku po lewej stronie strzelnicy obrony wejścia (Fot. 07.) w izbie załogi (Rys. 01, – 3.) Urządzenie obsługuje dwa pomieszczenia. Wentylator zasysa powietrze z przewodu zasilającego poprzez zestaw filtrów i tłoczy je rurą (oznaczona na schemacie na niebiesko) o średnicy 100 mm do pomieszczenia magazynowego (Rys. 01, – 4.). W momencie zadziałania zaworu nadciśnieniowego na wlocie przewodu odprowadzającego w pomieszczeniu magazynowym, czyli uzyskania w pomieszczeniu nadciśnienia, powietrze zasila pomieszczenie załogi. Przewód został oznaczony czerwonym kolorem. Posiada średnicę 150 mm. Nadmiar powietrza z izby załogi kierowany jest przewodem odprowadzającym do śluzy przeciwgazowej (Rys. 01, – 3.) a następnie do korytarza wejściowego. Wylot rury odprowadzającej powietrze ze śluzy przeciwgazowej znajduje się tuż nad posadzką (Fot. 05.). Przewody oznaczono na rysunku kolorem czerwonym. W każdym pomieszczeniu na wlocie rury odprowadzającej powietrze umieszczony jest zawór nadciśnieniowy.
1.2. Pomieszczenie dowodzenia oraz izba bojowa ckm obrony wejścia i zapola
Oba pomieszczenia (Rys. 01. – 7 i – 8) obsługiwane są przez jeden filtrowentylator HES. Urządzenie umieszczono w pomieszczeniu dowodzenia na ścianie na przeciwko wejścia. Przepływ powietrza przewodem (oznaczonym na czerwono) do izby bojowej kontrolowany jest przez zawór nadciśnieniowy. Zanieczyszczone powietrze gazami prochowymi wydostaje się na zewnątrz schronu poprzez otwartą strzelnicę podczas prowadzenia ognia. Przy zamkniętej strzelnicy, wydostaje się na zewnątrz przez przewód z wlotem zabezpieczonym zaworem nadciśnieniowym. Wlot powietrza, umieszczony w niszy (ze zdemontowanym zaworem) widoczny jest na Fot. 11. Wylot przewodu znajduje się w korytarzu nad posadzką, na przeciwko drzwi wejściowych do schronu (Fot. 06.).
1.3. Izba bojowa ckm
Powietrze zasysane jest przez filtrowentylator rurą o średnicy 100 mm z przewodu zasilającego i tłoczone do izby bojowej. W schronach R 105 z 1939 roku stanowisko bojowe MG 08 umieszczone było za płytą stalową 7P7. Zanieczyszczone powietrze gazami prochowymi usuwane było na zewnątrz przez otwartą strzelnicę o wymiarach 220 mm x 300 mm. Podstawowym uzbrojeniem schronów broni maszynowej z płytami stalowymi 7P7 był MG 08 na podstawie fortecznej lub MG 34 na tej samej podstawie (mocowanie przez adapter). Oba karabiny maszynowe nie wyposażono w gazoszczelne worki na wystrzelone łuski. Zalegały na posadzce schronu. Funkcjonowanie załogi w izbie bojowej za płytą 7P7 było utrudnione ze względu na wysokie zanieczyszczenie powietrza trującymi składnikami gazów prochowych. Jeszcze w 1936 roku podstawowy wentylator, umieszczany w izbach bojowych, posiadał wydajność 0,6 m3/min przy mniejszej kubaturze pomieszczenia. Warunki funkcjonowania załogi w izbie bojowej poprawiły się po zastosowaniu filtrowentylatorów HES 1,2 i 2,4 o wydajności znamionowej 1, 2 m3/min i 2,4 m3/min .
Uwagi autora niniejszego opracowania
Chciałbym zwrócić uwagę na fakt, że stanowiska bojowe w polskich schronach fortyfikacji stałej z 1939 roku wyposażano w gazoszczelny pojemnik na łuski. Zanieczyszczone gazami prochowymi powietrze zasysane było spod ckm i zbiornika na łuski przez wentylator promieniowy i usuwane na zewnatrz schronu, przy jednoczesnym nawiewie powietrza do izby bojowej. Podobny system nawiewu powietrza, usuwania łusek i gazów prochowych funkcjonował we francuskiej fortyfikacji stałej od 1929 roku (to nie jest błąd daty !). Stanowisko bojowe rkm w kopule obserwacyjno – bojowej GFM zostało opisane w opracowaniu „Kopuła obserwacyjno-bojowa GFM model 1929 typ A„. W przypadku stanowisk bojowych za strzelnicami ściennymi, łuski usuwane były na zewnątrz schronu do rowu diamentowego poprzez gazoszczelną zrzutnię łusek, co zostało opisane przy prezentacji francuskiego schronu do ognia bocznego (Casemate de Wittring).
Dla zainteresowanych obiegiem powietrza w izbach bojowych polecam jeszcze jedno opracowanie prezentujące układ usuwania gazów prochowych w sowieckich schronach budowanych na „Linii Mołotowa” (nieformalna nazwa umocnień). Powstawały w tym samym okresie co schrony serii projektowej „100” na Pozycji Pisy (Galindestellung). Informacje znajdują się w opracowaniu ” Układ usuwania gazów prochowych w schronach Linii Mołotowa „.
Odprowadzenie gazów spalinowych w schronie R 105b z 1939 roku
W schronie R 105b z 1939 roku zastosowano piec do ogrzewania pomieszczenia załogi i podgrzewania posiłków. Wykorzystanie pieca w schronie bojowym było jednak znacznie ograniczone. Wydobywający się z komina dym pozwalał nieprzyjacielowi na zlokalizowanie obiektów. Zasady użytkowania pieca regulowały kolejne instrukcje. Na ścianach pomieszczeń umieszczano napisy eksploatacyjne dotyczące zasad użytkowania sprzętu.
Piec prawdopodobnie ustawiono w przejściu między pryczami (Rys. 01). W pomieszczeniu załogi nie zaistniał charakterystyczny cokół z kotwami, stosowany dla pieców WT 80. Gazy spalinowe odprowadzane były cylindrycznym przewodem o średnicy 100 mm. Rura poprowadzona była pod stropem. W śluzie przeciwgazowej, nad wejściem znajduje się nisza (Fot. 17.). Zamontowano w niej zawór odcinający (Fot. 18.). Komin umieszczono w ścianie zewnętrznej od strony zapola. Jego wylot znajduje się nad zewnętrzną powierzchnią stropu. Dolna część przewodu kominowego z otworem zsypowym sadzy i nielubianych przez załogę przedmiotów (np. wrzuconych granatów w rurę komina z poziomu stropu) znajduje się na elewacji (Fot. 01) po prawej stronie wejścia do schronu. Otwór przysłaniała uchylna żeliwna płytka o poziomej osi obrotu.
Prawdopodobny przebieg przewodów odprowadzających gazy spalinowe z pieca prezentuje Rys. 01.
Schron Regelbau R 105b w Martianach znajduje się na terenie
prywatnym. Dziękuję serdecznie sympatycznej Pani,
właścicielce działki ze schronem, która zawierzyła mi
i umożliwiła zwiedzanie obiektu podczas jej nieobecności.
Franz Aufmann.