Opracował: Franz Aufmann

Projekt gazoszczelnego pancerza dla fortyfikacji stałych na Śląsku oparto na własnej koncepcji płyty „warstwowej”, złożonej z równoległych stalowych blach. Rozwiązanie pancerza warstwowego dopuszczała  „Tymczasowa instrukcja izby bojowej dla ckm” –  Fort. 10-1932. Prawdopodobnie wzorowano się na sprawdzanym w warunkach bojowych niemieckim rozwiązaniu z I Wojny Światowej. Na terenach Polski zachowały się pojedyncze egzemplarze kopuł o konstrukcji warstwowej. Jedna z nich nadal znajduje się na terenie Fortu XVI zewnętrznego pierścienia Twierdzy Modlina [01] a kolejne na terenie twierdzy w Poznaniu.

Pancerz warstwowy, zwany popularnie skrzynkowym, został zaprojektowany dla strzelnic mniej narażonych na bezpośredni ostrzał. Konstrukcja wykonana została z elektrycznie spawanych blach. W przypadku pancerza z 1936 roku, zastosowano dwa arkusze blachy o wymiarach 590 x 490 mm i grubości 25 mm każda. Do wykonania bocznych ścian przewidziano ceowniki 45 mm. W narożach pozostawiono dwa otwory technologiczne. Pierwszy z nich był otworem wlewowym dla wypełnienia betonem wolnej przestrzeń między blachami. Drugi z otworów był odpowietrzającym gwarantującym pełne wypełnienie zalewanej przestrzeni.
Dodatkowo wzmocniono tylną (od strony izby) część pancerza blachą o grubości 15 mm. Wykonano w niej cztery gwintowane otwory do mocowania korpusu przeziernika. Łączna grubość pancerza wynosiła 110 mm.

Pancerze warstwowe zalecano stosować wyłącznie dla stanowisk bojowych prowadzących ogień boczny lub broniących zapole schronu. Schrony do ognia bocznego z 1936 roku punktu oporu wzg. 310, „Bobrowniki”, w zależności od przewidzianego kierunku ataku nieprzyjaciela, otrzymały w newralgicznym kierunku dużą  monolityczną płytę a w przypadku drugiego kierunku, mniej narażonego na ostrzał, już tylko mały pancerz warstwowy. Przykładem może być schron przy ulicy  Mickiewicza.

Pancerz warstwowy z 1936 roku umieszczano we wnęce ściany w celu zmniejszenia do minimum oddziaływania ostrzały skośnego. Nad wnęką przewidziano rynnę w celu odprowadzenia wody deszczowej spływającej po ścianie. Pancerze były mocowane za pomocą czterech śrub do dwóch pionowych ceowników (Rys. 01), osadzonych w żelbetonowej ścianie schronu. Śruby przechodziły przez pancerz na przelot. W ścianie poprowadzono je w stalowych rurach bez szwu. Łby śrub były widoczne z zewnątrz pancerza. Zastosowanie dwóch nakrętek dociskowych eliminowało możliwość poluzowania się złącza w wyniku drgań.

Gazoszczelność zapewniała wkładka osadzona w skrzynce pancerza. Opisywane pancerze warstwowe można jeszcze zobaczyć między innymi na starszych punktach oporu wzg. 304,7 „Dąbrówka Wielka”, „Szyb Artura”, czy też na Łagiewnikach.
W schronach z 1937 roku pojawił się pancerz warstwowy, który był kontynuacją wcześniejszego rozwiązania. Zmieniono jednak sposób mocowania pancerza. Zachowane egzemplarze pancerzy warstwowych wraz z odtworzonym stanowiskiem bojowym ckm, znajdują się w schronie nr 52 w Dobieszowicach-Wesołej. Opiekunem schronu jest Stowarzyszenie na Rzecz Zabytków Fortyfikacji „Pro Fortalicium”.

---

Stanowisko ckm za gazoszczelną płytą warstwową z 1936 roku.

W „Denkschrift über die polnische Landesbefestigung” istnieje zdjęcie świetnie zachowanego stanowiska bojowego ckm za gazoszczelnym pancerzem z 1936 roku. Zostało wykonane w jednym ze schronów punktu oporu wzg. 310 „Bobrowniki”.  Widok pancerza warstwowego z 1936 roku  od strony przedpola prezentuje Fot. 06.
Ciężki karabin maszynowy spoczywał na podstawie fortecznej. Obrót podstawy fortecznej zapewniał stalowy czop położony przed pancerzem. Dolna część podstawy fortecznej (1) opierała się na listwie oporowej (2) z podziałką kątową. Pozwalała ona na powtarzalne ustawienia podstawy fortecznej w zakresie sektora strzału (w płaszczyźnie poziomej). Umożliwiała stawianie płaskich zapór ogniowych we skazanej części sektora ostrzału. Pozwalała na prowadzenia ognia na podstawie panoramy strzeleckiej lub za pomocą koordynat przekazywanych przez obserwatora. Listwa oporowa była mocowana do drewnianej podstawy (3), wykonanej z trzech segmentów tworzących zarys łuku. Miały tłumić ewentualne drgania podstawy fortecznej podczas prowadzenia ognia z ckm. Drewniana konstrukcja podstawy ułatwiała wypoziomowanie listwy oporowej w procesie uzbrajania schronu.
Kąt podniesienia broni, czyli zasięg (odległość) ostrzału, ustalano za pomocą pokrętła (4)  zmieniającego położenie kątowe górnej (5) części podstawy fortecznej  względem dolnej.
Nad stanowiskiem znajduje się rura układu nawiewu powietrza (6). Jego wydatek regulowano za pomocą zasuwy (7). Wielkość nawiew powietrza i jego sprężenie powinno być odpowiednio dobrane, tak aby uzyskać stałe nadciśnienie w schronie.  W ten sposób zabezpieczono obiekt bojowy przed ewentualnym przenikania gazów bojowych podczas ataku chemicznego.
Po prawej stronie stanowiska umieszczono blaszaną rurę ze stożkowatym wlotem (8). Służyła do odprowadzania gazów prochowych z gazoszczelnego pojemnika na łuski, ustawionego poniżej stanowiska ckm [02].
Pancerze warstwowe ze względu na swoją konstrukcję, posiadały niską odporność na przebicie pociskiem przeciwpancernym. Wykorzystywano je głównie do ochrony stanowisk karabinów maszynowych do ognia bocznego lub obrony zapola.
Rozwiązanie konstrukcyjne wkładki gazoszczelnej przeznaczone było początkowo dla pancerzy warsywowych.  Stosowano je z małymi zmianami w schronach budowanych do końca 1937 roku. Koncepcja wkładki gazoszczelnej chroniącą strzelnicę ckm, została ponownie zastosowana w kopułach bojowych na ckm nowego typu, produkowanych przez Zakłady Ostrowieckie od 1938 roku. Doświadczenia wojenne w 1939 roku wykazały, że była najbardziej newralgicznym podzespołem pancerza.
Głównym elementem opisywanego pancerza była staliwna wkładka. Jednostkowy charakter produkcji wymuszał indywidualne pasowanie wkładki do gniazda pancerza. Nie występowała zamienność podzespołów. Osadzona wkładka mocowana była w pancerzu za pomocą dwóch klinów. Od zewnętrznej strony posiadała profilowane uskoki przeciwrykoszetowe.

---

Konstrukcja wkładki gazoszczelnej.

Górna część wkładki, zamykana obrotowym zamknięciem ze szczeliną obserwacyjną, służyła celowniczemu ciężkiego karabinu maszynowego przede wszystkim do prowadzenia obserwacji a w uzasadnionych tylko przypadkach do celowania. Otwór zabezpieczono od wewnątrz dwuczęściowym stalowym korpusem z obrotowym zamknięciem. Korpus przykręcano do pancerza za pomocą czterech śrub z ołowianymi podkładkami. Ich zadaniem było zabezpieczenie śrub przed zerwaniem w przypadku powstania plastycznych odkształceń ostrzelanego pancerza. Stosowane były powszechnie w konstrukcjach pancerzy fortecznych niezależnie od kraju pochodzenia.
Czworokątny zabierak po prawej stronie zamknięcia przeziernika, umożliwiał jego obrót. Otwór przeziernika chroniła klejona, dwuwarstwowa płytka szklana (w późniejszym rozwiązaniu). W kolejnych rozwiązaniach konstrukcyjnych przeziernik posiadał  odpowiednio profilowane ścianki  w celu ułatwienia spływu skraplającej się pary wodnej na zimnych elementach pancerza. Obrót walca z przeziernikiem o 90 stopni powodował zamknięcie szczeliny obserwacyjnej.
Dolna część wkładki służyła do prowadzenia ognia. Zakończona była specjalnie uformowanym gniazdem na jarzmo kuliste dociskane za pomocą profilowanej nakrętki. W otwór jarzma wprowadzano lufę ciężkiego karabinu maszynowego. Zadanie to ułatwiała zbieżność otworu.
Jarzmo kuliste pozwalało na zmianę ustawień ciężkiego karabinu maszynowego w zakresie sektora ostrzału a filcowa uszczelka nasiąknięta olejem, zapewniała smarowanie i utrzymanie warunku gazoszczelności.

---

 

---

[01] – Egzemplarz może mieć wypełnioną betonem przestrzeń pomiędzy zewnętrznym a wewnętrznym pancerzem. Więcej informacji w opracowaniu: Pruska kopuła obserwacyjna w polskiej fortyfikacji .

[02] – stanowisko było modernizowane po 1938 roku.

Bibliografia:

1. Tymczasowa instrukcja izby bojowej dla ckm” –  Fort. 10-1932.
2. Denkschrift über die polnische Landesbefestigung str. 172, zdjęcie 182