Opra­co­wał: Franz Auf­mann

Pro­jekt ga­zosz­czel­ne­go pan­ce­rza dla for­ty­fi­ka­cji sta­łych na Ślą­sku opar­to na wła­snej kon­cep­cji płyty „war­stwo­wej”, zło­żo­nej z rów­no­le­głych sta­lo­wych blach. Roz­wią­za­nie pan­ce­rza war­stwo­we­go do­pusz­cza­ła  „Tym­cza­so­wa in­struk­cja izby bo­jo­wej dla ckm” –  Fort. 10-1932. Praw­do­po­dob­nie wzo­ro­wa­no się na spraw­dza­nym w wa­run­kach bo­jo­wych nie­miec­kim roz­wią­za­niu z I Wojny Świa­to­wej. Na te­re­nach Pol­ski za­cho­wa­ły się po­je­dyn­cze eg­zem­pla­rze kopuł o kon­struk­cji war­stwo­wej. Jedna z nich nadal znaj­du­je się na te­re­nie Fortu XVI ze­wnętrz­ne­go pier­ście­nia Twier­dzy Mo­dli­na [01] a ko­lej­ne na te­re­nie twier­dzy w Po­zna­niu.

Pan­cerz war­stwo­wy, zwany po­pu­lar­nie skrzyn­ko­wym, zo­stał za­pro­jek­to­wa­ny dla strzel­nic mniej na­ra­żo­nych na bez­po­śred­ni ostrzał. Kon­struk­cja wy­ko­na­na zo­sta­ła z elek­trycz­nie spa­wa­nych blach. W przy­pad­ku pan­ce­rza z 1936 roku, za­sto­so­wa­no dwa ar­ku­sze bla­chy o wy­mia­rach 590 x 490 mm i gru­bo­ści 25 mm każda. Do wy­ko­na­nia bocz­nych ścian prze­wi­dzia­no ce­ow­ni­ki 45 mm. W na­ro­żach po­zo­sta­wio­no dwa otwo­ry tech­no­lo­gicz­ne. Pierw­szy z nich był otwo­rem wle­wo­wym dla wy­peł­nie­nia be­to­nem wol­nej prze­strzeń mię­dzy bla­cha­mi. Drugi z otwo­rów był od­po­wie­trza­ją­cym gwa­ran­tu­ją­cym pełne wy­peł­nie­nie za­le­wa­nej prze­strze­ni.
Do­dat­ko­wo wzmoc­nio­no tylną (od stro­ny izby) część pan­ce­rza bla­chą o gru­bo­ści 15 mm. Wy­ko­na­no w niej czte­ry gwin­to­wa­ne otwo­ry do mo­co­wa­nia kor­pu­su prze­zier­ni­ka. Łącz­na gru­bość pan­ce­rza wy­no­si­ła 110 mm.

Pan­ce­rze war­stwo­we za­le­ca­no sto­so­wać wy­łącz­nie dla sta­no­wisk bo­jo­wych pro­wa­dzą­cych ogień bocz­ny lub bro­nią­cych za­po­le schro­nu. Schro­ny do ognia bocz­ne­go z 1936 roku punk­tu oporu wzg. 310, „Bo­brow­ni­ki”, w za­leż­no­ści od prze­wi­dzia­ne­go kie­run­ku ataku nie­przy­ja­cie­la, otrzy­ma­ły w new­ral­gicz­nym kie­run­ku dużą  mo­no­li­tycz­ną płytę a w przy­pad­ku dru­gie­go kie­run­ku, mniej na­ra­żo­ne­go na ostrzał, już tylko mały pan­cerz war­stwo­wy. Przy­kła­dem może być schron przy ulicy  Mic­kie­wi­cza.

Pan­cerz war­stwo­wy z 1936 roku umiesz­cza­no we wnęce ścia­ny w celu zmniej­sze­nia do mi­ni­mum od­dzia­ły­wa­nia ostrza­ły sko­śne­go. Nad wnęką prze­wi­dzia­no rynnę w celu od­pro­wa­dze­nia wody desz­czo­wej spły­wa­ją­cej po ścia­nie. Pan­ce­rze były mo­co­wa­ne za po­mo­cą czte­rech śrub do dwóch pio­no­wych ce­ow­ni­ków (Rys. 01), osa­dzo­nych w żel­be­to­no­wej ścia­nie schro­nu. Śruby prze­cho­dzi­ły przez pan­cerz na prze­lot. W ścia­nie po­pro­wa­dzo­no je w sta­lo­wych ru­rach bez szwu. Łby śrub były wi­docz­ne z ze­wnątrz pan­ce­rza. Za­sto­so­wa­nie dwóch na­krę­tek do­ci­sko­wych eli­mi­no­wa­ło moż­li­wość po­lu­zo­wa­nia się złą­cza w wy­ni­ku drgań.

Ga­zosz­czel­ność za­pew­nia­ła wkład­ka osa­dzo­na w skrzyn­ce pan­ce­rza. Opi­sy­wa­ne pan­ce­rze war­stwo­we można jesz­cze zo­ba­czyć mię­dzy in­ny­mi na star­szych punk­tach oporu wzg. 304,7 „Dą­brów­ka Wiel­ka”, „Szyb Ar­tu­ra”, czy też na Ła­giew­ni­kach.
W schro­nach z 1937 roku po­ja­wił się pan­cerz war­stwo­wy, który był kon­ty­nu­acją wcze­śniej­sze­go roz­wią­za­nia. Zmie­nio­no jed­nak spo­sób mo­co­wa­nia pan­ce­rza. Za­cho­wa­ne eg­zem­pla­rze pan­ce­rzy war­stwo­wych wraz z od­two­rzo­nym sta­no­wi­skiem bo­jo­wym ckm, znaj­du­ją się w schro­nie nr 52 w Do­bie­szo­wi­cach-We­so­łej. Opie­ku­nem schro­nu jest Sto­wa­rzy­sze­nie na Rzecz Za­byt­ków For­ty­fi­ka­cji „Pro For­ta­li­cium”.

---

Sta­no­wi­sko ckm za ga­zosz­czel­ną płytą war­stwo­wą z 1936 roku.

W „Denk­schrift über die po­lni­sche Lan­des­be­fe­sti­gung” ist­nie­je zdję­cie świet­nie za­cho­wa­ne­go sta­no­wi­ska bo­jo­we­go ckm za ga­zosz­czel­nym pan­ce­rzem z 1936 roku. Zo­sta­ło wy­ko­na­ne w jed­nym ze schro­nów punk­tu oporu wzg. 310 „Bo­brow­ni­ki”.  Widok pan­ce­rza war­stwo­we­go z 1936 roku  od stro­ny przed­po­la pre­zen­tu­je Fot. 06.
Cięż­ki ka­ra­bin ma­szy­no­wy spo­czy­wał na pod­sta­wie for­tecz­nej. Obrót pod­sta­wy for­tecz­nej za­pew­niał sta­lo­wy czop po­ło­żo­ny przed pan­ce­rzem. Dolna część pod­sta­wy for­tecz­nej (1) opie­ra­ła się na li­stwie opo­ro­wej (2) z po­dział­ką ką­to­wą. Po­zwa­la­ła ona na po­wta­rzal­ne usta­wie­nia pod­sta­wy for­tecz­nej w za­kre­sie sek­to­ra strza­łu (w płasz­czyź­nie po­zio­mej). Umoż­li­wia­ła sta­wia­nie pła­skich zapór ognio­wych we ska­za­nej czę­ści sek­to­ra ostrza­łu. Po­zwa­la­ła na pro­wa­dze­nia ognia na pod­sta­wie pa­no­ra­my strze­lec­kiej lub za po­mo­cą ko­or­dy­nat prze­ka­zy­wa­nych przez ob­ser­wa­to­ra. Li­stwa opo­ro­wa była mo­co­wa­na do drew­nia­nej pod­sta­wy (3), wy­ko­na­nej z trzech seg­men­tów two­rzą­cych zarys łuku. Miały tłu­mić ewen­tu­al­ne drga­nia pod­sta­wy for­tecz­nej pod­czas pro­wa­dze­nia ognia z ckm. Drew­nia­na kon­struk­cja pod­sta­wy uła­twia­ła wy­po­zio­mo­wa­nie li­stwy opo­ro­wej w pro­ce­sie uzbra­ja­nia schro­nu.
Kąt pod­nie­sie­nia broni, czyli za­sięg (od­le­głość) ostrza­łu, usta­la­no za po­mo­cą po­krę­tła (4)  zmie­nia­ją­ce­go po­ło­że­nie ką­to­we gór­nej (5) czę­ści pod­sta­wy for­tecz­nej  wzglę­dem dol­nej.
Nad sta­no­wi­skiem znaj­du­je się rura ukła­du na­wie­wu po­wie­trza (6). Jego wy­da­tek re­gu­lo­wa­no za po­mo­cą za­su­wy (7). Wiel­kość na­wiew po­wie­trza i jego sprę­że­nie po­win­no być od­po­wied­nio do­bra­ne, tak aby uzy­skać stałe nad­ci­śnie­nie w schro­nie.  W ten spo­sób za­bez­pie­czo­no obiekt bo­jo­wy przed ewen­tu­al­nym prze­ni­ka­nia gazów bo­jo­wych pod­czas ataku che­micz­ne­go.
Po pra­wej stro­nie sta­no­wi­ska umiesz­czo­no bla­sza­ną rurę ze stoż­ko­wa­tym wlo­tem (8). Słu­ży­ła do od­pro­wa­dza­nia gazów pro­cho­wych z ga­zosz­czel­ne­go po­jem­ni­ka na łuski, usta­wio­ne­go po­ni­żej sta­no­wi­ska ckm [02].
Pan­ce­rze war­stwo­we ze wzglę­du na swoją kon­struk­cję, po­sia­da­ły niską od­por­ność na prze­bi­cie po­ci­skiem prze­ciw­pan­cer­nym. Wy­ko­rzy­sty­wa­no je głów­nie do ochro­ny sta­no­wisk ka­ra­bi­nów ma­szy­no­wych do ognia bocz­ne­go lub obro­ny za­po­la.
Roz­wią­za­nie kon­struk­cyj­ne wkład­ki ga­zosz­czel­nej prze­zna­czo­ne było po­cząt­ko­wo dla pan­ce­rzy war­sy­wo­wych.  Sto­so­wa­no je z ma­ły­mi zmia­na­mi w schro­nach bu­do­wa­nych do końca 1937 roku. Kon­cep­cja wkład­ki ga­zosz­czel­nej chro­nią­cą strzel­ni­cę ckm, zo­sta­ła po­now­nie za­sto­so­wa­na w ko­pu­łach bo­jo­wych na ckm no­we­go typu, pro­du­ko­wa­nych przez Za­kła­dy Ostro­wiec­kie od 1938 roku. Do­świad­cze­nia wo­jen­ne w 1939 roku wy­ka­za­ły, że była naj­bar­dziej new­ral­gicz­nym pod­ze­spo­łem pan­ce­rza.
Głów­nym ele­men­tem opi­sy­wa­ne­go pan­ce­rza była sta­liw­na wkład­ka. Jed­nost­ko­wy cha­rak­ter pro­duk­cji wy­mu­szał in­dy­wi­du­al­ne pa­so­wa­nie wkład­ki do gniaz­da pan­ce­rza. Nie wy­stę­po­wa­ła za­mien­ność pod­ze­spo­łów. Osa­dzo­na wkład­ka mo­co­wa­na była w pan­ce­rzu za po­mo­cą dwóch kli­nów. Od ze­wnętrz­nej stro­ny po­sia­da­ła pro­fi­lo­wa­ne usko­ki prze­ciw­ry­ko­sze­to­we.

---

Kon­struk­cja wkład­ki ga­zosz­czel­nej.

Górna część wkład­ki, za­my­ka­na ob­ro­to­wym za­mknię­ciem ze szcze­li­ną ob­ser­wa­cyj­ną, słu­ży­ła ce­low­ni­cze­mu cięż­kie­go ka­ra­bi­nu ma­szy­no­we­go przede wszyst­kim do pro­wa­dze­nia ob­ser­wa­cji a w uza­sad­nio­nych tylko przy­pad­kach do ce­lo­wa­nia. Otwór za­bez­pie­czo­no od we­wnątrz dwu­czę­ścio­wym sta­lo­wym kor­pu­sem z ob­ro­to­wym za­mknię­ciem. Kor­pus przy­krę­ca­no do pan­ce­rza za po­mo­cą czte­rech śrub z oło­wia­ny­mi pod­kład­ka­mi. Ich za­da­niem było za­bez­pie­cze­nie śrub przed ze­rwa­niem w przy­pad­ku po­wsta­nia pla­stycz­nych od­kształ­ceń ostrze­la­ne­go pan­ce­rza. Sto­so­wa­ne były po­wszech­nie w kon­struk­cjach pan­ce­rzy for­tecz­nych nie­za­leż­nie od kraju po­cho­dze­nia.
Czwo­ro­kąt­ny za­bie­rak po pra­wej stro­nie za­mknię­cia prze­zier­ni­ka, umoż­li­wiał jego obrót. Otwór prze­zier­ni­ka chro­ni­ła kle­jo­na, dwu­war­stwo­wa płyt­ka szkla­na (w póź­niej­szym roz­wią­za­niu). W ko­lej­nych roz­wią­za­niach kon­struk­cyj­nych prze­zier­nik po­sia­dał  od­po­wied­nio pro­fi­lo­wa­ne ścian­ki  w celu uła­twie­nia spły­wu skra­pla­ją­cej się pary wod­nej na zim­nych ele­men­tach pan­ce­rza. Obrót walca z prze­zier­ni­kiem o 90 stop­ni po­wo­do­wał za­mknię­cie szcze­li­ny ob­ser­wa­cyj­nej.
Dolna część wkład­ki słu­ży­ła do pro­wa­dze­nia ognia. Za­koń­czo­na była spe­cjal­nie ufor­mo­wa­nym gniaz­dem na jarz­mo ku­li­ste do­ci­ska­ne za po­mo­cą pro­fi­lo­wa­nej na­kręt­ki. W otwór jarz­ma wpro­wa­dza­no lufę cięż­kie­go ka­ra­bi­nu ma­szy­no­we­go. Za­da­nie to uła­twia­ła zbież­ność otwo­ru.
Jarz­mo ku­li­ste po­zwa­la­ło na zmia­nę usta­wień cięż­kie­go ka­ra­bi­nu ma­szy­no­we­go w za­kre­sie sek­to­ra ostrza­łu a fil­co­wa uszczel­ka na­siąk­nię­ta ole­jem, za­pew­nia­ła sma­ro­wa­nie i utrzy­ma­nie wa­run­ku ga­zosz­czel­no­ści.

---

 

---

[01] – Eg­zem­plarz może mieć wy­peł­nio­ną be­to­nem prze­strzeń po­mię­dzy ze­wnętrz­nym a we­wnętrz­nym pan­ce­rzem. Wię­cej in­for­ma­cji w opra­co­wa­niu: Pru­ska ko­pu­ła ob­ser­wa­cyj­na w pol­skiej for­ty­fi­ka­cji .

[02] – sta­no­wi­sko było mo­der­ni­zo­wa­ne po 1938 roku.

Bi­blio­gra­fia:

1. Tym­cza­so­wa in­struk­cja izby bo­jo­wej dla ckm” –  Fort. 10-1932.
2. Denk­schrift über die po­lni­sche Lan­des­be­fe­sti­gung str. 172, zdję­cie 182