Opracował:
Martynas Kosas,
Svetlana Tichanova.
Pod koniec XIX i na początku XX wieku większość Litwy była częścią Carskiego Imperium Rosyjskiego. Kowno było strategicznie ważnym miastem na zachodniej granicy Imperium. Car Aleksander II (1818-1881), wyczuwając zbliżające się zagrożenie militarne ze strony cesarskich Niemiec, postanowił wzmocnić zachodnią granicę swojego imperium i przekształcić Kowno w pierwszorzędną lądową twierdzę wojskową. W 1879 r. podpisano dekret o budowie twierdzy. Autorami planu kompleksu twierdzy kowieńskiej byli szef sztabu generalnego gen. N. Obruczew ze Sztabu Generalnego, gen. K. Zwieriev i I. Valberg. Kierownikiem prac budowlanych był płk. P. Bertholdt.
Początkowo planowano budowę 7 murowanych fortów. Były oddalone od siebie o 4-5 km a teren miedzy nimi wzmocniono bateriami artyleryjskimi. Jednak 7 fortów nie tworzyło zamkniętego pierścienia obronnego, dlatego też zdecydowano się na dalszą rozbudowę twierdzy. W pierwszej kolejności wzniesiono Fort VIII. W celu wyeliminowania możliwości ataku z pobliskiego wzgórza w pobliżu Kumpė Polywark przewidziano dodatkowy fort, który oznaczono jako Fort IX. Jego budowa rozpoczęła się w 1903 roku i trwała do 1913 roku. Był to pierwszy betonowy fort w Twierdzy Kowieńskiej, zbudowany według projektu prof. K. Wieliczko w 1897 roku.
W forcie tym, oprócz szeregu innowacji, po raz pierwszy w historii budowy Twierdzy Kowno, zastosowano eksperymentalne stanowisko obserwacyjne według projektu płk. A. Ariensa [01].
Aż do XX wieku w Imperium Rosyjskim nie prowadzono prac konstrukcyjnych i doświadczalnych nad pancernymi stanowiskami obserwacyjnymi. Powstało zaledwie kilka eksperymentalnych prototypów pancernych stanowisk obserwacyjnych. W tym samym czasie inne kraje europejskie, w szczególności Cesarstwo Niemieckie i Austro-Węgierskie, konsekwentnie realizowały swoje programy opancerzania twierdz. Wojna rosyjsko-japońska w latach 1905-1906 obnażyła niedociągnięcia rosyjskich fortyfikacji. Analiza skuteczności obrony twierdzy Port Artur wykazała, że w fortyfikacjach należało zainstalować opancerzone stanowiska obserwacyjne, aby umożliwić obrońcom monitorowanie działań wroga, nawet w obliczu intensywnego ostrzału artyleryjskiego. W 1906 r. Rosyjski Cesarski Komitet Inżynierii Wojskowej, widząc opóźnienie w stosunku do innych krajów europejskich, zaczął rozważać propozycje opracowane i przedłożone przez inżynierów wojskowych pułkowników Grigorenko, Ariensa i Kolosa. Komitet zaakceptował do praktycznego przetestowania i wykorzystania pancerne stanowisko obserwacyjne – posterunek wartowniczy według projektu płk. Ariensa.
Pierwsza pilotażowa partia (według zachowanych danych, 5 sztuk) z lżejszym pancerzem, 50 mm zewnętrznym i 3 mm wewnętrznym, była przeznaczona dla twierdz Modlin (Nowogeorgijewsk) i Kowno. Dwa egzemplarze zainstalowano w Forcie IX Twierdzy Kowno, a trzy w Fortach II i VII Twierdzy Modlin (Nowogieorgijewsk). Ze względu na problemy lokalnych zarządów inżynieryjnych z właściwym osadzeniem otrzymanych pancernych stanowisk obserwacyjnych płk. A. Ariens w 1907 r. opracował projekt betonowego fundamentu. Betonowa konstrukcja otaczała pancerne stanowisko obserwacyjne z przodu i po bokach warstwą betonu o grubości 180 cm. Zaproponowana metoda budowy została rozpatrzona przez Komitet Inżynieryjny, który zatwierdził ją, ale wskazał, że grubość warstwy betonu powinna zostać zwiększona do 270 cm. Aby zapobiec przewróceniu się wieży podczas ostrzału, stalowe belki, prawdopodobnie szyny kolejowe, zostały osadzone w betonowej podstawie na tylnej ścianie. Instrukcje montażu i rysunki zostały rozesłane do wszystkich cesarskich twierdz, ponieważ uważano, że wieża obserwacyjna płk. Ariensa będzie używana we wszystkich twierdzach. Jednak po osadzeniu testowych pancernych stanowisk obserwacyjnych w twierdzach Modlin (Nowogeorgiejewsk) i Kowno, ich produkcja została wstrzymana. Pojawiło się pytanie, czy jest to rzeczywiście najlepsze rozwiązanie konstrukcyjne do stosowania w nowo budowanych, nowoczesnych fortach. Ponadto zwrócono uwagę na słaby kamuflaż obiektu. Stanowisko obserwacyjne płk. Ariensa było widoczne ze znacznej odległości. Wysunięte na wysokość 75 cm ponad poziom gruntu przypominało „grzybek” na przedpiersiu. W tym samym czasie wśród inżynierów wojskowych zajmujących się schronami pancernymi, zyskał uznanie płk. F. Golenkin, który jako wykładowca Mikołajewskiej Akademii Inżynierii w latach 1907-1908 analizował konstrukcję schronów pancernych stosowanych przez armie innych krajów. Miał możliwość zapoznania się z technologią produkcji stali stosowanej przy produkcji tych konstrukcji w zakładach Skody oraz stali pancernej w hutach firmy Krupp. Plk. Golenkin sceptycznie odnosił się do projektowanych i opracowywanych przez ówczesnych kolegów schronów pancernych, ich parametrów i rozwiązań technicznych. W szczególności negatywnie oceniał stanowisko obserwacyjne-wartownicze opracowane przez płk. Ariensa.
Krytykował jego koncepcję taktyczną, wywodzącą się wprost z baterii nadbrzeżnych, oraz słabą konstrukcję, która nie była w stanie wytrzymać uderzenia pocisku dużego kalibru. Zgłosił swoje spostrzeżenia Głównemu Zarządowi Inżynieryjnemu, który w tamtym czasie uznawał artylerię za najważniejszą broń w terenie. Golenkin był uważany za najbardziej kompetentnego specjalistę w dziedzinie konstrukcji fortyfikacji pancernych. W czerwcu 1909 r. powierzono pułkownikowi F. Golenkinowi zaprojektowanie i przygotowanie nowego standardowego, opancerzonego stanowiska obserwacyjnego, które mogło wytrzymać uderzenie pocisku kalibru 280 mm.
W Polsce, jedyne zachowane stanowisko obserwacyjno-wartownicze według projektu pułkownika Ariensa, znajduje się na terenie Fortu II „Kosewo” Twierdzy Modlin (Nowogeorgiejewsk) [02]. Dwa pozostałe zostały zniszczone w pierwszych latach XXI wieku. Stanowiska obserwacyjne Twierdzy Modlin nie otrzymały żelbetonowego płaszcza.
W Forcie IX w Twierdzy Kowno zachowały się dwa stanowiska obserwacyjne. Zostały głęboko osadzone w betonowym gnieździe. Do przedziału obserwacyjnego można było dostać się pionowym szybem. Wejście do szybu znajduje się na poziomie magazynu prochu. Od strony pomieszczenia obserwacyjnego został zabezpieczony uchylną klapą.
Oryginalne stanowiska były wyposażone w drewniane drzwi wyjściowe/wejściowe, które znajdowały się w tylnej ścianie stanowiska. W przypadku konstrukcji przeznaczonych dla Twierdzy Kowno i Modlin zastosowano drzwi stalowe. Drzwi wejściowe obecnie są niewidoczne. Zostały zabezpieczone betonową konstrukcją prawdopodobnie podczas jednej z kilku modernizacji fortu. Pozostawiono wąską szczelinę obserwacyjną.
Pancerne stanowiska obserwacyjne Fortu IX w Kownie posiadają taka samą konstrukcję. Zapewniają ochronę przed bezpośrednim ostrzałem. Zaprojektowano je na planie prostokąta z półokrągłą ścianą czołową. W przedniej, półokrągłej części znajdują się trzy szczeliny obserwacyjne, które umożliwiały obserwację podejść do fortu w sektorze około 180 stopni. W razie potrzeby otwory te można było zamknąć stalową zasuwą. Wystarczająco duże pomieszczenie robocze pozwalało na użycie celownika artyleryjskiego, który był niezbędny do dokładnego określenia położenia obserwowanego obiektu. Wewnątrz przedziału obserwacyjnego zainstalowano telefon umożliwiający obserwatorowi komunikację z dowództwem fortu.
Konstrukcja stanowiska bazowała na stalowej ramie nośnej, do której mocowano za pomocą nitów stalowe płyty pancerza zewnętrznego i wewnętrznego. Grubość płyt, tworzących pancerz zewnętrzny, wynosiła około 7 cm. Płyty stalowe pancerza wewnętrznego miały grubość 2,5 cm. Pomiędzy nimi pozostawiono 4 cm szczelinę, którą wypełnioną piaskiem. Pancerz zewnętrzny zostały wykonany z odlewanych i walcowanych arkuszy blachy stalowej odpowiednio uformowanej. Chronił obsadę przedziału obserwacyjnego przed bezpośrednim ostrzałem.
Odpowiednio wycięte blachy stalowe tworzyły pancerz wewnętrzny. Jego zadaniem było zabezpieczenie załogi przed odpryskami pancerza zewnętrznego. Teoretycznie taka konstrukcja mogła wytrzymać bezpośrednie trafienie pociskiem o kalibrze do 150 mm. Wewnętrzne ściany stanowiska obserwacyjnego były pomalowane na szaro. Zachowały się fragmenty farby. Brakuje informacji dotyczących malowania zewnętrznych powierzchni pancerza stanowiska obserwacyjnego.
