Opra­co­wał:

Mar­ty­nas Kosas,
Sve­tla­na Ti­cha­no­va.

Pod ko­niec XIX i na po­cząt­ku XX wieku więk­szość Litwy była czę­ścią Car­skie­go Im­pe­rium Ro­syj­skie­go. Kowno było stra­te­gicz­nie waż­nym mia­stem na za­chod­niej gra­ni­cy Im­pe­rium. Car Alek­san­der II (1818-1881), wy­czu­wa­jąc zbli­ża­ją­ce się za­gro­że­nie mi­li­tar­ne ze stro­ny ce­sar­skich Nie­miec, po­sta­no­wił wzmoc­nić za­chod­nią gra­ni­cę swo­je­go im­pe­rium i prze­kształ­cić Kowno w pierw­szo­rzęd­ną lą­do­wą twier­dzę woj­sko­wą. W 1879 r. pod­pi­sa­no de­kret o bu­do­wie twier­dzy. Au­to­ra­mi planu  kom­plek­su twier­dzy ko­wień­skiej byli szef szta­bu ge­ne­ral­ne­go gen. N. Ob­ru­czew ze Szta­bu Ge­ne­ral­ne­go, gen. K. Zwie­riev i I. Val­berg. Kie­row­ni­kiem prac bu­dow­la­nych był płk. P. Ber­tholdt.

Po­cząt­ko­wo pla­no­wa­no bu­do­wę 7 mu­ro­wa­nych for­tów. Były od­da­lo­ne od sie­bie o 4-5 km a teren mie­dzy nimi wzmoc­nio­no ba­te­ria­mi ar­ty­le­ryj­ski­mi. Jed­nak 7 for­tów nie two­rzy­ło za­mknię­te­go pier­ście­nia obron­ne­go, dla­te­go też zde­cy­do­wa­no się na dal­szą roz­bu­do­wę twier­dzy. W pierw­szej ko­lej­no­ści wznie­sio­no Fort VIII. W celu wy­eli­mi­no­wa­nia moż­li­wo­ści ataku z po­bli­skie­go wzgó­rza w po­bli­żu Kumpė Po­ly­wark prze­wi­dzia­no do­dat­ko­wy fort, który ozna­czo­no jako Fort IX. Jego bu­do­wa roz­po­czę­ła się w 1903 roku i trwa­ła do 1913 roku. Był to pierw­szy be­to­no­wy fort w Twier­dzy Ko­wień­skiej, zbu­do­wa­ny we­dług pro­jek­tu prof. K. Wie­licz­ko w 1897 roku.

W for­cie tym, oprócz sze­re­gu in­no­wa­cji, po raz pierw­szy w hi­sto­rii bu­do­wy Twier­dzy Kowno,  za­sto­so­wa­no eks­pe­ry­men­tal­ne sta­no­wi­sko ob­ser­wa­cyj­ne we­dług pro­jek­tu płk. A. Arien­sa [01].
Aż do XX wieku w Im­pe­rium Ro­syj­skim nie pro­wa­dzo­no prac kon­struk­cyj­nych i do­świad­czal­nych nad pan­cer­ny­mi sta­no­wi­ska­mi ob­ser­wa­cyj­ny­mi. Po­wsta­ło za­le­d­wie kilka eks­pe­ry­men­tal­nych pro­to­ty­pów pan­cer­nych sta­no­wisk ob­ser­wa­cyj­nych. W tym samym cza­sie inne kraje eu­ro­pej­skie, w szcze­gól­no­ści Ce­sar­stwo Nie­miec­kie i Au­stro-Wę­gier­skie, kon­se­kwent­nie re­ali­zo­wa­ły swoje pro­gra­my opan­ce­rza­nia twierdz. Wojna ro­syj­sko-ja­poń­ska w la­tach 1905-1906 ob­na­ży­ła nie­do­cią­gnię­cia ro­syj­skich for­ty­fi­ka­cji. Ana­li­za sku­tecz­no­ści obro­ny twier­dzy Port Artur wy­ka­za­ła, że w for­ty­fi­ka­cjach na­le­ża­ło za­in­sta­lo­wać opan­ce­rzo­ne sta­no­wi­ska ob­ser­wa­cyj­ne, aby umoż­li­wić obroń­com mo­ni­to­ro­wa­nie dzia­łań wroga, nawet w ob­li­czu in­ten­syw­ne­go ostrza­łu ar­ty­le­ryj­skie­go. W 1906 r. Ro­syj­ski Ce­sar­ski Ko­mi­tet In­ży­nie­rii Woj­sko­wej, wi­dząc opóź­nie­nie w sto­sun­ku do in­nych kra­jów eu­ro­pej­skich, za­czął roz­wa­żać pro­po­zy­cje opra­co­wa­ne i przed­ło­żo­ne przez in­ży­nie­rów woj­sko­wych puł­kow­ni­ków Gri­go­ren­ko, Arien­sa i Ko­lo­sa. Ko­mi­tet za­ak­cep­to­wał do prak­tycz­ne­go prze­te­sto­wa­nia i wy­ko­rzy­sta­nia pan­cer­ne sta­no­wi­sko ob­ser­wa­cyj­ne – po­ste­ru­nek war­tow­ni­czy we­dług pro­jek­tu płk. Arien­sa.

Kry­ty­ko­wał jego kon­cep­cję tak­tycz­ną, wy­wo­dzą­cą się wprost z ba­te­rii nad­brzeż­nych, oraz słabą kon­struk­cję, która nie była w sta­nie wy­trzy­mać ude­rze­nia po­ci­sku du­że­go ka­li­bru. Zgło­sił swoje spo­strze­że­nia Głów­ne­mu Za­rzą­do­wi In­ży­nie­ryj­ne­mu, który w tam­tym cza­sie uzna­wał ar­ty­le­rię za naj­waż­niej­szą broń w te­re­nie. Go­len­kin był uwa­ża­ny za naj­bar­dziej kom­pe­tent­ne­go spe­cja­li­stę w dzie­dzi­nie kon­struk­cji for­ty­fi­ka­cji pan­cer­nych. W czerw­cu 1909 r. po­wie­rzo­no puł­kow­ni­ko­wi F. Go­len­ki­no­wi za­pro­jek­to­wa­nie i przy­go­to­wa­nie no­we­go stan­dar­do­we­go, opan­ce­rzo­ne­go sta­no­wi­ska ob­ser­wa­cyj­ne­go, które mogło wy­trzy­mać ude­rze­nie po­ci­sku ka­li­bru 280 mm.

W Pol­sce, je­dy­ne za­cho­wa­ne sta­no­wi­sko ob­ser­wa­cyj­no-war­tow­ni­cze we­dług pro­jek­tu puł­kow­ni­ka Arien­sa, znaj­du­je się na te­re­nie Fortu II „Ko­se­wo” Twier­dzy Mo­dlin (No­wo­ge­or­gie­jewsk) [02].  Dwa po­zo­sta­łe  zo­sta­ły znisz­czo­ne w pierw­szych la­tach XXI wieku. Sta­no­wi­ska ob­ser­wa­cyj­ne Twier­dzy Mo­dlin  nie otrzy­ma­ły żel­be­to­no­we­go płasz­cza.

W For­cie IX w Twier­dzy Kowno za­cho­wa­ły się dwa sta­no­wi­ska ob­ser­wa­cyj­ne. Zo­sta­ły głę­bo­ko osa­dzo­ne w be­to­no­wym gnieź­dzie. Do prze­dzia­łu ob­ser­wa­cyj­ne­go można było do­stać się pio­no­wym szy­bem. Wej­ście do szybu znaj­du­je się na po­zio­mie ma­ga­zy­nu pro­chu. Od stro­ny po­miesz­cze­nia ob­ser­wa­cyj­ne­go zo­stał za­bez­pie­czo­ny uchyl­ną klapą.

Ory­gi­nal­ne sta­no­wi­ska były wy­po­sa­żo­ne w drew­nia­ne drzwi wyj­ścio­we/wej­ścio­we, które znaj­do­wa­ły się w tyl­nej ścia­nie sta­no­wi­ska. W przy­pad­ku kon­struk­cji prze­zna­czo­nych dla Twier­dzy Kowno i Mo­dlin za­sto­so­wa­no drzwi sta­lo­we.  Drzwi wej­ścio­we obec­nie są nie­wi­docz­ne. Zo­sta­ły za­bez­pie­czo­ne be­to­no­wą kon­struk­cją praw­do­po­dob­nie pod­czas jed­nej z kilku mo­der­ni­za­cji fortu. Po­zo­sta­wio­no wąską szcze­li­nę ob­ser­wa­cyj­ną.

Pan­cer­ne sta­no­wi­ska ob­ser­wa­cyj­ne Fortu IX w Kow­nie po­sia­da­ją taka samą kon­struk­cję. Za­pew­nia­ją ochro­nę przed bez­po­śred­nim ostrza­łem. Za­pro­jek­to­wa­no je na pla­nie pro­sto­ką­ta z pół­okrą­głą ścia­ną czo­ło­wą. W przed­niej, pół­okrą­głej czę­ści znaj­du­ją się trzy szcze­li­ny ob­ser­wa­cyj­ne, które umoż­li­wia­ły ob­ser­wa­cję po­dejść do fortu w sek­to­rze około 180 stop­ni. W razie po­trze­by otwo­ry te można było za­mknąć sta­lo­wą za­su­wą. Wy­star­cza­ją­co duże po­miesz­cze­nie ro­bo­cze po­zwa­la­ło na uży­cie ce­low­ni­ka ar­ty­le­ryj­skie­go, który był nie­zbęd­ny do do­kład­ne­go okre­śle­nia po­ło­że­nia ob­ser­wo­wa­ne­go obiek­tu. We­wnątrz prze­dzia­łu ob­ser­wa­cyj­ne­go za­in­sta­lo­wa­no te­le­fon umoż­li­wia­ją­cy ob­ser­wa­to­ro­wi ko­mu­ni­ka­cję z do­wódz­twem fortu.

Kon­struk­cja sta­no­wi­ska ba­zo­wa­ła na sta­lo­wej ramie no­śnej, do któ­rej mo­co­wa­no za po­mo­cą nitów sta­lo­we płyty pan­ce­rza ze­wnętrz­ne­go i we­wnętrz­ne­go. Gru­bość płyt, two­rzą­cych pan­cerz ze­wnętrz­ny, wy­no­si­ła około 7 cm. Płyty sta­lo­we pan­ce­rza we­wnętrz­ne­go miały gru­bość 2,5 cm. Po­mię­dzy nimi po­zo­sta­wio­no 4 cm szcze­li­nę, którą wy­peł­nio­ną pia­skiem. Pan­cerz ze­wnętrz­ny zo­sta­ły wy­ko­na­ny z od­le­wa­nych i wal­co­wa­nych ar­ku­szy bla­chy sta­lo­wej od­po­wied­nio ufor­mo­wa­nej. Chro­nił ob­sa­dę prze­dzia­łu ob­ser­wa­cyj­ne­go przed bez­po­śred­nim ostrza­łem.

Od­po­wied­nio wy­cię­te bla­chy sta­lo­we two­rzy­ły pan­cerz we­wnętrz­ny. Jego za­da­niem było za­bez­pie­cze­nie za­ło­gi przed od­pry­ska­mi pan­ce­rza ze­wnętrz­ne­go. Teo­re­tycz­nie taka kon­struk­cja mogła wy­trzy­mać bez­po­śred­nie tra­fie­nie po­ci­skiem o ka­li­brze do 150 mm. We­wnętrz­ne ścia­ny sta­no­wi­ska ob­ser­wa­cyj­ne­go były po­ma­lo­wa­ne na szaro. Za­cho­wa­ły się frag­men­ty farby.  Bra­ku­je in­for­ma­cji do­ty­czą­cych  ma­lo­wa­nia ze­wnętrz­nych po­wierzch­ni pan­ce­rza sta­no­wi­ska ob­ser­wa­cyj­ne­go.